Ивгъуэтэнухэр





 

.

.

ЖАНЭ КЪЫРЫМЫЗЭ
 Кощбэе Пщымаф

CC - Literature and History Department

.
2004-рэ илъэсым Жэнэ Къырымызэ къызыхъугъэр илъэс 85-рэ зэрэхъугъэм ехьылIагъэу Кощбэе Пщымафэм ытхыгъэу Зэкъошныгъ зыфаIорэ альманахым дэт очеркыр:

Жэнэ Къырымызэ къызыхъугъэр илъэс 85-рэ зэрэхъугъэм ехьылIагъ.

.
Ситхыгъэ шъхьэу фэсшIыгъэм ычIэгъ чIэзгъэуцогъэ гущыIэухыгъэм ыпэкIэ изгъэуцуагъэхэп тызэсэгъэ гущыIэхэу «цIэрыIо, зэлъашIэрэ» зыфэпIощтхэр, ытхыгъэхэр жанрэу зэрылъхэм афэгъэхьыгъэхэр.

Сэ сымытхыгъэми, Къырымызэ цIыф жъугъэмэ зэрэзэлъашIэщтыгъэр нафэ, зыфатхэщтыгъэхэри ытхыщтыгъэхэри зэфэшъхьафыгъэх: усэхэр, поэ-мэхэр, орэдхэр, сэмэркъэухэр, сатирэр, цIыкIумэ афэгъэхьыгъэ усэхэр, пшысэхэр, аужырэ илъэсхэм — сэмэркъэур, адыгэ хэбзэ-шэн дахэхэр къызэбэкIрэ новеллэхэр, пьесэхэр, нэмыкIхэр... Ахэр зэкIэ ситхыгъэ ышъхьэ ычIэгъ чIэфэщтыгъэп, арышъ, абзац шъхьафкIэ къэсэты.

Жэнэ Къырымызэ цIыф гъэшIэгъонэу дунаим тетыгъ, амал иIэу цIыф иягъэ ригъэкIыщтыгъэп, къыпэблагъи къыпэчыжьи, ышIи ымышIи
ынатIэ пкIантIэ къехэу къызеуалIэкIэ, фэлъэкIыщтымкIэ ишIуагъэ римыгъэкIэу блигъэкIыщтыгъэп. ЦIыфым фэгумэкIынхэр, фэулэунхэр шэны зэрафэхъугъэм паен фай Шъхьаплъэкъо Хьисэрэ Жэнэ Къырымызэрэ зэныбджэгъу благъэхэу дунаим зыкIытетыгъэхэр. НэбгыритIуми сапэблэгъагъ, ныбджэгъу нахьыкIэу аIоти, анахьэу Къырымызэ, якъэбархэр къысфаIуатэщтыгъэ. Илъэс шIукIаеу згъэшIагъэм ыуж зышIогъэшIэгъонхэр гукъэкIыжьхэм нэIуасэ афэсшIынхэу амал згъотыгъэ.

Илъэс бэкIае тазфагу илъыгъэми, Къырымызэ гущыIэгъу сызыфэхъукIэ, тигупшысэхэр зэтефэу, тикъэтэджыкIэхэр зэфэд пIоми хъунэу бэ къыхэкIыщтыгъэр. Унэгъо фэшIыгъэ къихъухьагъэти, IофшIэныр шIу ылъэгъоу, Iофым ыIэ екIоу Къырымызэ къэтэджыгъ. КIэлэ такъыр зэрэхъугъэм щыкIэдзагъэу, ышнахьыкIэ Чэрымэ игъусэу, унагъом щишIэн фаехэр зиухыкIэ, гъунэгъуми адеIэщтыгъэ. ЦIыфыгъэ-дэхагъэр зыхалъхьэрэ кIалэм хэти зыфэныкъор псынкIэу ылъэгъущтыгъ, хъулъфыгъэ зэрымысыжь унагъохэм пхъэ афызэпиупкIыти, афызэпихыти ыкъутэжьыщтыгъ, ежьыри ятэ-янэхэми щытхъур къафихьыщтыгъ.

Гъэсэпэтхыдэхэр Къырымызэ зыхихыщтыгъэхэр ны-тымэ язэкъуагъэп, гъунэгъухэми, Iахьылхэми, чылэм щыщхэу хъун къезыIохэрэми ядэIущтыгъэ, пчыхьэрэ яхьакIэщ къыщызэрэугъоирэ лIыжъхэм ашъхьарытэу, яIофтабгэу, къаIуатэрэр зэкIэ ыгу риубытэу бэрэ къыхэкIыщтыгъэ. Пшысэхэу, тхыдэхэу, орэдыжъхэу тижъымэ къаIоу зэгорэм зэхихыгъагъэхэр щымыгъупшагъэхэу къыIотэжьыщтыгъэх.

Къырымызэ зэрэхъупхъэр, Iэдэб зэрэхэлъыр зэрэчылэ ашIэщтыгъэти, зэкIэмэ апэ аIофтэщтыгъэр ары. Бжыхьэ жъоныр къызысыкIэ, кIалэ зимыIэхэр шаокIэ апэ дэдэ къызаджэщтыгъэхэр Къырымыз арыгъэ. Сыд фэдэ IофкIэ къелъэIугъэхэми, ыгуи ыпси хилъхьэу, хьалэлэу ыгъэцакIэщтыгъэ. Ащ пае нахьыжъхэм язакъоп къыфэрэзагъэр, ежь ипкъэгъулэгъухэр шъэогъу благъэ къыфэхъущтыгъэх.

Зыгорэм фэдэ хъущтыр цIыкIузэ къэошIэ. Ежь шъэожъыем ар зыдишIэжьыщтыгъэп, усакIо хъущтыми ышъхьэ къимыхьэщтыгъэнкIи хъун, куоу шъхьэкуцIым къыщыущыгъэ зэхашIэм зыфыригъэкъудыищтыгъэ гущыIэ чаным, орэдым, пшысэжъым, къэбар гъэшIэгъоным, нэмыкIэу псалъэкIэ цIыфыр зыгъэбаин зылъэкIыщтым. ЕтIанэ тхэным къызыфэущыкIэ, гу лъетэжьы хьаулыеу хьакIэщхэм пчыхьэхэр зэрэщимыгъэкIуагъэхэр, мафэрэ нэнэжъым къыIуатэрэмэ зэрядэIущтыгъэр пкIэнчъэ зэрэмыхъугъэр. Ахэр зэкIэ Къырымызэ зыхиугъоягъэхэу еджэным пыуцогъагъ.

Илъэс пшIыкIутфым итэу Къырымызэ чылэ еджапIэр къыухи, кIэлэегъэджэ училищым чIэхьэгъагъ. Ащ еджэныр шапсыгъэ кIалэм зэрэщыригъажьэу анахь ныбджэгъу благъэ щыфэхъугъагъэр абдзэхэ кIалэу Андырхъое Хъусен арыгъэ. ЩыIэныгъэ гъогум джыри темыуцуагъэхэу, сэнэхьат зэзгъэгъотынэу зэдеджэнхэр езгъэжьэгъэ кIэлэкIитIум апэ илъыр зыми ышIэщтыгъэп, нэбгыритIури гушхуагъэх, агухэр етыгъэхэу еджэщтыгъэх. Хъусен хьисапыр къехьылъэкIыми, усэ дэгъухэр зэритхыхэрэм пае фэмыгъэхъурэр фагъэгъущтыгъэ. Къырымызэ пкъыгъо пстэухэмкIи дэгъоу еджэщтыгъэ, усэ тхыными къыфэущыгъэхагъ. Ары, а усэр ары кIэлэкIитIур апэ дэдэ зэфэзыщагъэр.

Къырымызэ нэужым къызэриIотэжьыщтыгъэмкIэ, Хъусен усэ тхыным нахь фэIэзагъ, литературэ чъэпхъыгъэм чылэм щезгъэджагъэхэм къыфагъэущыгъэхагъ. Училищыр къызеухым, Андырхъуаер Iоф щишIэнэу хэку гъэзетым иредакцие Iухьэгъагъ, Къырымызэ илъэситIу хъурэ кIэлэегъэджэ институтым чIэхьэгъагъ.
Ыныбжь зекъум, Хъусен къулыкъу ыхьынэу дзэм ащагъ. Охътэ шъхьафитэу къыфыдафэрэм шIу ылъэгъурэ шъэогъум емызэщыжьэу тхылъхэр къыфитхыщтыгъ. Дзэм зэрэщырагъаджэрэм, арагъашIэрэм кIэкI дэдэу Хъусен къытегущыIэти, игъэкIотыгъэу тхэн Iофым фэгъэхьыгъэ гупшысэхэр къыриIотыкIыщтыгъэх…

Илъэсхэр тешIагъ. Къырымызэ усэкIо цIэрыIо хъугъэ. Адыгэ тхакIохэм япащэу зыхадзым, сэри ахэмэ ясатыр илъэс заулэ хъугъэу сыхэуцогъагъ. Къырымызэ уахътэ иIэ зыхъукIэ, кIэу ытхыгъэхэм, ытхы шIоигъохэм сащигъэгъуазэу къыхэкIыщтыгъэ. Ащ фэдэ мафэ горэм Андырхъое Хъусен къыфигъэхьыщтыгъэ тхылъхэр сапашъхьэ къырилъхьагъ. СIапэхэр къастымэ, къагъэфабэмэ сымышIэу щэнэбзэу гъэплIэгъэ тхьапэмэ сатеIэбагъ. ГъэшIэгъонхэр къытхыщтыгъ Хъусен. Къырымызэ зэджэгъэ тхылъхэм ацIэхэр фитхыгъагъэти, шъэогъум къегыизэ джэуап къыретыжьы. «А тхакIохэу узаджэхэрэм акъылышхо ахэпхыщтэп, узфагъэсэщтыр макIэ,— къытхыщтыгъэ Хъусен,— едж урыс классикэм, Пушкиным, Лермонтовым, Толстоим, Чеховым, тилъэхъан итхакIоу Маяковскэм. Очеркхэр птхы пшIоигъомэ, Овечкиным, Кольцовым ятхыгъэхэр зэгъэгъоты. Ахэр ары дунаим нэхъоу ухэзгъэплъэщтыр, художественнэ гупшысэр зэхэпшIыкIэу, къыппкъырыхьэу узэхъулIэщтыр...»

А лъэхъаным сшIэщтыгъэ Андырхъое Хъусен иусэхэр къыгъэшъыпкъэжьэу, лIыгъэшхо зэрихьэзэ заом зэрэхэкIодагъэм пае Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ щытхъуцIэр къыфагъэшъошагъэти, ащ ыгъэгушхуагъэу, Жэнэ Къырымызэ Хъусен къыкIэныгъэ усэхэр, нэмыкI тхыгъэхэр ыугъоищтыгъэх, мызэу-мытIоу усэкIо лIыхъужъым итхыгъэхэр тхылъ тедзапIэм фигъэхьазырхи къыдигъэкIыгъагъэх. Ахэмэ ауж хэкIодэгъэ кIэлакIэхэм ясурэтхэр, атхыгъэхэр дэтэу тхылъ цIыкIу къыдигъэкIыгъагъ, нэужым хэгъэхъонхэри зэхъокIныгъэхэри фишIи, ятIонэрэу къытыраригъэдзэжьыгъагъ. КIэкIэу къэпIон хъумэ, Хъусени нэмыкI шъэогъухэми афишIэн ылъэкIыщтыр Къырымызэ ышIэгъахэм фэдагъ, ау зыгорэм ыгу зэрэкIэмытIасхъэрэр садэжь къычIахьэми, сэ ыдэжь сыкIоми къыхэщыщтыгъ. Адыгэ радиом тхьаматэу Iотыфэ творческэ ныбджэгъуныгъэ зыдишIыгъэу, радиом урысыбзэкIэ къытыхэрэр зыIэкIэкIэу Надежда Федоровна Резниковар Къырымызэ щыгъупшэщтыгъэп, ежьыри радиом бэрэ чIахьэщтыгъэ, бзылъфыгъэми тхакIохэм яунэ икIопIагъ.

Андырхъое Хъусен ицIыкIугъом щегъэжьагъэу зэо утыгум щэфэхыфэ гъогоу ыкIугъэр, ышIагъэр, ытхыгъэр угъоигъэнымкIэ, зэгъэфэжьыгъэнымкIэ Къырымызэ IэпыIэгъушхо къезытыгъэр Надеждэ Резниковар ары. Ащ ихьатыркIэ, ичаныгъэкIэ Хъусен зыщыфэхыгъэ къуаджэу Дьяковрэ къызщыхъугъэ чылэу Хьакурынэхьаблэрэ зэблагъэ хъугъэх. КъоджитIумэ адэтыгъэ колхозхэм «Зэкъошныгъэм игубгъохэр» ащагъэнэфагъэх. Илъэс къэс Дьяковэ лэжьакIохэр къикIхэти Зэкъошныгъэм игубгъо Хьакурнэхьаблэ лэжьакIохэм ягъусэхэу лэжьыгъэр щыIуахыжьыщтыгъ, хьакурынэхьаблэхэри Дьяковэ кIохэти, джа Iоф дэдэр щагъэцакIэщтыгъэ, культурэм илIыкIохэр зэлъыкIощтыгъэх. Сэри илъэс горэм культурэм иIофышIэ куп сыригъусэу Дьяковэ сыкIогъагъ, къошныгъэ-гуфэбэныгъэ ахэлъэу украинцэхэр къызэрэтпэгъокIыгъагъэхэр непэ къызнэсыгъэм сынэгу кIэт. ЛIыгъэ зэрихьэзэ Хъусен зыщыфэхыгъэ Iуашъхьэм, ихьадэ зыхэлъ къэм, паркэу саугъэтыр зыдэтым тащыIагъ, тыдэкIи къэгъагъэхэр атетлъхьагъэх. Ащ фэдизым сызигъусэгъэ тхэкIошхоу Лъэустэн Юсыфрэ сэрырэ Жэнэ Къырымызэ дахэкIэ игугъу тшIыщтыгъэ. Хъусен Советскэ Союзым и ЛIыхъужъ щытхъуцIэр къызэрэфагъэшъошагъэм къешIэкIыгъэу, ащ фэдэ лIыхъужъхэу тиIэхэм къызэрахэщырэр зыгъэунэфыгъэр Къырымыз ары. Ащ ихьатыркIэ Хъусен усэкIо дэгъоу къызэрежьэгъагъэр хэгъэгум щызэлъашIагъ. Къырымызэ ичаныгъэ къыздихьыгъ Андырхъое Хъусен ыцIэкIэ агъэуцугъэ журналист шIухьафтыныр. Илъэс пчъагъэ тешIэжьыгъ а шIухьафтыныр сэри къызысфагъэшъошагъэм. Хъусен иусэхэр згъэфедэзэ, «Зэкъошныгъэм игубгъо» пчэгум изгъэуцуи, Хьакурынэхьаблэ щыщ кIэлэ лэжьэкIуитIум Дышъэ жъуагъохэр къызэрахьыгъэр къызщызгъэлъэгъогъэ тхылъым пае, Андырхъуаем зэуапIэм щишIагъэр мыдырэмэ лэжьэнымкIэ зэрэлъагъэкIотагъэм пае а шIухьафтыныр сэри къызнагъэсыгъагъ.

Андырхъое Хъусен псэум фэдэу, лIыхъужъэу, усакIоу, хэгъэгум ицIыфэу ичылэ къыдэзгъэуцожьыгъэр, республикэм ыцIэ нахь лъэшэу щызгъэIугъэр Жэнэ Къырымыз, лIыхъужъым ишъэогъу хьалэл ары. Ау Хъусен фишIагъэр джыри зэрэшIомакIэр Къырымызэ игущыIэ-гумэкIхэм къахэщыщтыгъ. Сэ зэ зыкъысиусэигъагъ.

— Къызхэпхынэу сиIэр хъои, Андырхъуаем фэгъэхьыгъэу тхыдэ дэгъу птхын плъэкIыщт,— къысиIокIыгъагъ мафэ горэм.
— Хьау, Къырымыз,— есIожьыгъагъ сэри,— о Хъусен зэрэпшIэщтыгъэм фэдэу хэти ышIэрэп, о тхы.
— Ары шъхьаем зыпарэкIи прозэкIэ сытхагъэп.
— Ащ игъуи къэсыщт. Пушкиным ыIогъагъэба илъэсхэм прозэ пхъашэм уфащэу...
— Теплъын, теплъын,— ыIуи, зэришэнэу гущыIэхэр къызэтырипхъанкIи, тызэгокIыжьыгъагъ.

ЗыфэтIогъэгъэ илъэсхэр зэблэкIыхи, Къырымызэ прозэкIэ тхэнэу гу ышIыгъ, зытыришIыхьагъэр, гу езгъэшIыгъэр ищыIэныгъэ щыщ хъугъэ шъэогъум лIыхъужъныгъэу зэрихьагъэр, гъэшIэ кIэкIэу пэкIэкIыгъэм зэхилъхьэгъэ усэхэм ахэлъыгъэ цIыфыгъэр, зэфагъэр, шъыпкъэныгъэр, лIыхъужъныгъэр къыгъэшъыпкъэжьхэу зэрэзекIуагъэр ары.

Тхылъ Iужъу Къырымызэ ытхын ылъэкIынэу Хъусен фэгъэхьыгъэу бэ дэд ыугъоигъагъэр, ау а гъогум рыкIуагъэп, тхыдэ кIэкIым къыIо шIоигъор ригъэфагъ. Адыгэ тхылъ тедзапIэм редактор шъхьаIэу апэрэ мафэу сызагъэкIуагъэм Къырымызэ итхыдэ къыдэкIыгъэ къодыеу столышъхьэм къысфытыралъхьэгъагъ, сшIогъэшIэгъонэу а мэфэ зытIум седжэгъагъ.

Андырхъое Хъусен фэгъэхьыгъэ тхыдэм къэхъукIэ зэфэшъхьафхэр псынкIэу ыгъотыгъ. Къырымызэ ар урысыбзэкIэ зэраригъэдзэкIыгъ. Урыс тхакIохэу тхыдэм нэIуасэ фэхъугъэхэм драматург къахэкIыгъ. Ар Къырымызэ гъусэ къыфэхъуи, хэгъэгум илIыхъужъ фэгъэхьыгъэ тхыдэр драматическэ сценэм къытырахьагъ. Режиссерхэри егугъухи, спектаклэр гъэшIэгъонэу, узIэпищэу, гупшыси, гуузи, шIулъэгъу зэхашIи хэгощагъэу агъэуцугъ. Залымэ цIыфхэр ачIэмыфэжьхэу, тыдэ къыщагъэлъагъоми, спектаклэхэм къякIуалIэщтыгъэх. Апэрэ спектаклэр Мыекъуапэ къызщагъэлъагъом, Андырхъое Хъусен ышыпхъурэ ышырэ сценэм къыдэкIуаехи, Къырымызэ рэзэ гущыIэ фабэхэр къызэрэраIогъагъэхэр, анэпсыхэр къыкIэтэкъухэзэ, тшы къэбгъэхъужьыгъэм фэдэу къытщыхъугъ къызэрэраIогъагъэр непэ хъугъэм фэдэу джы къызнэсыгъэм сынэгу кIэт.

Иныбджэгъу лIыхъужъ ишIэжь напэ ыгъэлъэпIэным пае Къырымызэ ышIагъэмэ джыри зы IофышIу ахигъэхъогъагъ. Хъусен зыфэхыгъэр илъэс щэкIрэ тфырэ зыщыхъурэ илъэсым ехъулIэу анахь усэ чъэпхъыгъэу иIэхэр къыхиххи, тхылъ тедзапIэм зыкъыфигъэзагъ урысыбзэкIэ зэрядгъэдзэкIынхэшъ, бзитIукIэ зэголъхэу кIэджыбэм ифэн тхылъ кIэракIэ къыдэдгъэкIынэу. КIэкI шъыпкъэу, ау гуфэбэныгъи, машIуи, шIулъэгъуи хэлъэу гущыIапэр ежь Къырымызэ къытхыгъ, тиусэкIо цIэрыIоу Валентина Твороговам усэхэр урысыбзэм редгъэлъхьагъ, сурэтхэри кIышъори Кириченко Юрэ едгъэшIыгъэх. Тхылъ цIыкIур гъэшIэгъон хъугъагъэ, цIыфхэр къыкIэлъэIухэу, афимыкъу зэхъум, икIэрыкIэу тырядгъэдзэжьыгъагъ. Хэкум хьакIэу къыфакIохэрэм апагъохэу, тэри зыгорэм тыкIомэ зыдэтхьэу, илъэс пчъагъэм «Сыпсаоу сышъулъыт» зыцIэгъэ тхылъыр тиIагъ.

Хъусен фитхыгъэ тхыдэм ыуж Жэнэ Къырымызэ прозэкIэ тхэным нахь гу тыришIыхьи, новеллэ кIэкIхэр зыдэт тхылъ Iужъу Москва къыщыдигъэкIыгъагъ. Ащ дэхьэгъэ новеллэхэр адыгабзэкIи Мыекъуапэ къыщытырадзэгъагъэх. Адыгэ новеллэхэу Къырымызэ ытхыгъэхэр урысыбзэм иплъхьанхэр къиныгъэх ыкIи псынкIэгъуагъэх. Къин къэзышIыщтыгъэр новеллэ пэпчъ щыIэныгъэм къыхэхыгъэу, адыгэ шэн-хабзэхэр художественнэ шъуашэхэмкIэ новеллэхэм ахэхъыхьагъэхэу къызэритыгъагъэхэр ары. Адыгэхэр дэгъоу зышIэрэ тхэкIо-зэдзэкIакIо Iофым ищыкIэгъагъ. Къырымызэ итхыгъэмэ ящыкIэгъэ шъыпкъэр къыгъотыгъ. Лазарь Плескачевскэр илъэс пчъагъэрэ тихэку исыгъ, урысыбзэкIэ къыдэкIырэ хэку гъэзетым иредакцие щылажьэщтыгъ, бэрэ адыгэ чылэмэ адахьэщтыгъэ, адыгэ унагъомэ арыхьэщтыгъ, чэщхэр ащырихэуи къыхэкIыщтыгъ, адыгэ благъэу, ныбджэгъоу иIагъэр бэ хъущтыгъэ, адыгэ шэн-хабзэхэр дэгъоу зэригъэшIэгъагъ. Новеллэхэр зэрыригъэдзэкI шIоигъоу Къырымызэ зызыфегъазэм, Лазарь игуапэу къезэгъыгъ, ыгу етыгъэу Iоф адишIагъ. «Аул Шапсуг улыбается» шъхьэу иIэу тхылъыр Москва къыщыдигъэкIыгъагъ. Сэмэркъэу дахэр зыхиз новеллэхэр зыдэт тхылъыр хэгъэгум псынкIэу щызэбгырыкIыгъагъ, ащ пае къыфэразэхэу тхылъеджэхэри къыфатхэщтыгъэх.

Нэужым, Къырымызэ зыщымыIэжьым ыуж илъэсищ тешIагъэу, Москва къыришIыкIи, телефонкIэ Плескачевскэр къысфытеогъагъ. «Шапсыгъэ къуаджэу IугушIукIырэм» дэмыхьэгъэ новеллэхэр зэридзэкIыгъахэхэу къызэрэнагъэхэр къысиIуагъ, къэнакIэу афэхъугъэми сащигъэгъозагъ. А лъэхъаным планым хагъэуцогъэ тхылъым ииныгъэ къызебгъэхъукIэ, къелырэр хыуагъэгъэкIыщтыгъэ. «Бэп къэнагъэр,— ыIуагъ Лазарь,— зы тхылъ цIыкIу хъущт. КъыдэбгъэкIмэ, цIыфмэ ашIогъэшIэгъоныщт...»

Iэпэрытхыр зэдзэкIакIом къезгъэгъэхьыгъ, новеллэмэ нэIуасэ зафэтшIыгъ, тыгу рихьыгъэх. 1987-рэ илъэсым тхылъым «Короткий разговор» шъхьэ фэтшIи, къыдэдгъэкIыгъ.

Жэнэ Къырымызэ а лъэхъаным цIыкIуми иными афитхырэ усэхэмкIэ цIэрыIо хъугъагъэ. Ежь зэрэцIыф чэфым, ахэхьан-ахэкIыным, купхэр ыгъэгушхонхэм, зэрищэнхэм зэрэфэIазэм диштэу, цIыфыгъэшхо хэлъыгъ, цIыфмэ гукIэгъу афыриIагъ, сыд фэдэ IофкIэ хэт щыщ тефагъэми, фэлъэкIыщтыр фимышIэу блигъэкIыщтыгъэп. ШIугъэр, дэхагъэр, цIыфыгъэр ежь ыгу къикIыхэу иусэхэм ахилъхьэщтыгъ. Ахэр къызэрыкIохэу, еджэгъошIухэу, къэIогъошIухэу зэригъэпсыщтыгъэхэм пае зэкIэ тикомпозиторхэм зыфакъудыищтыгъ. Тхьабысымэ Умари, Натхъо Джанхъоти, Бысыдж Мурати, Тыкъо Къэплъани, Сихъу Рэмэзани, КIыкI Хьиси, нэмыкIхэми Къырымызэ игущыIэмэ арылъхэу орэд бэ дэдэхэр атхыгъ, цIэрыIо хъугъэхэу къахэкIыгъэхэри макIэп. «Синанэрэ» «О унитIурэ» ащэхъу ымытхыгъэми, Къырымызэ ыцIэ адыгэ лъэпкъым хахьэщтыгъэ. А орэдхэр Адыгэ Республикэм исхэми IэкIыб къэралхэм ащыпсэурэ адыгэхэми непэ къызнэсыгъэм ягуапэу къаIо, адыгэ лъэпкъым орэд шъхьаIэ фэхъугъэх пIоми хъущт.

Къырымызэ игущыIэмэ арылъ орэдхэм тамэ къагокIэнымкIэ ишIогъэшхо къэкIуагъ Адыгэ радиом итхьаматэу Iоф зэришIагъэм. Ащ ыпэкIэ, уIэгъэ хьылъэ телъэу къызегъэзэжьым, заор джыри кIощтыгъэ. Адыгэ чIыгум фашистхэр зырафыжьыгъэм ыуж къыдэкIэу езгъэжьэжьыгъэгъэ хэку гъэзетым Къырымызэ IофышIэу Iухьэгъагъ, мэкъу-мэщым пылъ отделым ипэщагъ. Ащ илъэс пшIыкIуплIэ Iутыгъэу, Адыгэ радиом тхьаматэ фашIыгъагъ. Ащыгъум сэ еджэныр сыухынкIэ зы илъэс къысфэнэжьыгъагъ, нэмыкI тхакIохэу тиIэхэм афэдэу Къырымызи сшIэщтыгъэ. Гъэзетым сызыIохьэм, журналистмэ бэрэ Къырымызэ игугъу дахэкIэ ашIыщтыгъ, анахьэу ащ фыщыкIэщтыгъэхэр секретариатым Iусыгъэхэр арых. НэкIубгъор афимыгъэкъоу е «гъуанэхэр» къызынэхэкIэ, ренэу дэзыщыжьыщтыгъэхэр Къырымыз ары. Ащ тхыгъэ горэхэр гъэхьазырыгъахэхэу иIэщтыгъэх, гуIэхэу зилъэгъухэкIэ, къафихьыхэти, къэбар кIэкIхэри нэмыкI тхыгъэхэри къыдэкIы пэтрэм раригъэгъэуцощтыгъэ. Джарэу емызэщыжьэу, мыпшъыжьэу Iофэу зыфэгъэзагъэр ыгъэцакIэщтыгъэ, ащ дакIоу усэхэр, поэмэхэр ытхыщтыгъ, тхылъхэр къыдигъэкIыщтыгъэх, цIыфмэ афишIэщтми къыщигъакIэщтыгъэп.

Сэ институтыр къызысэухым, илъэс хъугъэу Къырымызэ Адыгэ радиом итхьамэтагъ. КIалэ горэм сыригъусэу ыдэжь сызычIахьэм, сыкъишIэжьыгъ. Систудентыгъом литературнэ кружокыр зэрэзесщэщтыгъэр, усэ тхыным сызэрэпылъыгъэр, тизэIукIэхэм къызэредгъэблагъэщтыгъэр ыгу къэкIыжьыгъ, къысфэчэфэу къыспэгъокIыгъ:

— Тыдэ Iоф щыпшIэн угу хэлъ?
— Хэку гъэзетым саштэн фэдэу къысаIуагъ.
— Аущтэу хъумэ, оркIэ нахьышIу, ау зыгорэкIэ укъэзгъэгугъагъэхэр кIэгъожьыхэмэ, садэжь къакIо, сэ усштэщт,— сигъэгушхоу къысиIогъагъ Къырымызэ.

IофшIэныр хэку гъэзетым иредакцие щезгъэжьагъ, ащ дакIоу Къырымызэ радиом тхьаматэу Iотыфэ, къэтынхэу агъэхьазырхэрэм бэрэ сахигъэлажьэу къыхэкIыгъ. Зэрэнахьыжъым, тхэкIо цIэрыIо зэрэхъугъэм пае зыхимыIэтыкIэу, сэри нэмыкI кIэлакIэхэу тхэным пылъхэм телефонкIэ къытфытеощтыгъэ, урамым тыщыIукIэмэ, иIофшIапIэ тычIищэщтыгъ, радиом фэдгъэхьазыры шIоигъохэм ягугъу къышIыти, тызыфаер къыхытигъэхыщтыгъ. Сэ ащыгъум рассказхэр стхыхэу езгъэжьэгъагъэти, ахэмэ ащыщхэр пчыхьэ зытIущхэм зэлъыпытэу къаригъэтыщтыгъ, артист цIэрыIохэр къыригъэблагъэхэти, рассказхэм, усэхэм къаригъаджэщтыгъэх.

ЗэкIэмэ анахь къэтын гъэшIэгъонэу радиомкIэ Къырымызэ зэхищэгъагъэр «Гумзагъэ къежьагъ» цIэу зыфиусыгъагъэр ары. А къэтыныр къырагъэжьэнкIэ сыхьат фэдиз щыIэу чылэмэ адэс ныо-лIыжъхэр, гурытхэр, ныбжьыкIэхэр репродуктормэ ятIысылIэщтыгъэх. Джарэу гъэшIэгъонэу къэтын пэпчъ ыгъэпсыщтыгъэ. Адыгэ чылэ Гумзагъэ дэмыхьэу къыгъанэщтыгъэп, тыдэ щыхъурэ мыхъо-мышIэхэр ылъэгъущтыгъ, гущыIэ чанхэмкIэ бзэджашIэхэр хиутIаргощтыгъэх, мыскъарэ ышIыщтыгъэх. ШъхьакIо зиIэхэм гъогу занкIэр къагъотыжьынымкIэ Гумзагъэ ишIогъэшхо къыгъакIощтыгъ.

Джа Гумзагъэ къешIэкIыгъэ къэбархэр ары Къырымызэ новеллэхэр къызхихыгъагъэхэр, ахэр арых Москви Мыекъуапи бзитIумкIэ къащыдэкIыгъэгъэ тхылъхэм лъапсэ афэхъугъагъэхэр. Къэтын гъэшIэгъонхэу зэхищэщтыгъэхэм художественнэ зэфэхьысыжьхэр афишIыхи, новеллэ чъэпхъыгъэхэу тхылъхэм адэхьэгъагъэх.

ПрозэкIэ тхыгъэ тхылъхэм чIыпIэ гъэнэфагъэ Жэнэ Къырымызэ итворчествэ щаубытыгъ, ау адыгэ литературэм ащ лъэпсэ пытэ зэрэщидзыгъэр поэзиер ары. Къырымызэ ыныбжь илъэс 60 зэхъум, мары ащ адыгэ усэкIо инэу Бэрэтэрэ Хьамидэ фитхыгъагъэр: «ЦIыфыгъэм идэхагъэ бгъэлъэпIэн плъэкIыныр насыпыгъ. Жэнэ Къырымызэ иусэхэм анахь игъэкIотыгъэу чIыпIэ ащызыубытырэр цIыфыгъэм игъэлъэгъон, шэн-зэхэтыкIэ дахэм игъэлъэпIэн, шIугъэ нэфыр Iэтыгъэныр арых. ГущыIэм пае, произведение зэфэшъхьафхэм зафэбгъазэмэ, ахэмэ ашъхьэхэм язакъоми, мы къэтIуагъэр къагъэшъыпкъэжьы. «ЦIыфыIэмэ яорэд», «ЦIыфыр зыкIыщыIэр», «Сэ сырабоч», «Къэгъагъэри цIыфым фэд», нэмыкIхэри. Бэ щысэу къэбгъэлъэгъон плъэкIыщтыр. Мы стихотворениеу зыцIэ къетIуагъэ пэпчъ ыкIуачIэкIи имэхьанэкIи зэфэдэхэп, ар зыкIи ищыкIагъэп поэзием. Поэтым иамал къызэрихьэу, шъыпкъагъэрэ дэхагъэрэ зэдиштэ хэлъэу иусэхэр гъэпсыгъэх, ахэр гушIуагъом, цIыфыгъэм иорэдых».

Илъэс тIокIищ ыныбжь зыщыхъущтым тхылъ щэкIым ехъу къыдигъэкIыгъэу Къырымызэ екIолIэгъагъ, ащ ыужи тхылъ пчъагъэ къытыраригъэдзэгъагъ, узыр къыфыримыкъугъэмэ, ытхы шIоигъоу бэ ыгъэхьазырыгъагъэр. Адыгэ тхакIохэм я Союз ипащэу илъэс пчъагъэ Iоф зешIэм, ныбжьыкIэхэр Союзым хигъэхьагъэх, тхэным фигъэчэфыгъэх. Ащ ыпэкIи Адыгэ радиом зыIотыми ригъэжьагъэу общественнэ Iоф инхэри ышIэрэм дигъэцакIэщтыгъэх. Хэку Советым идепутатэу зыхадзыкIэ, цIыфмэ бэ афишIэщтыгъэр. Мамырныгъэр къэухъумэгъэнымкIэ хэку комитетым итхьаматэу щэтыфэ ищытхъу краими Урысыеми щыIущтыгъ, джарэу чанэу комитетым Iоф ригъашIэщтыгъэ. Ыгу етыгъэу ыпкIэ къызкIыратрэ Iофхэри, общественнэ Iофхэри, тхэнри зэрэзэдигъэцакIэхэрэм, цIыфхэм ыпсэ аIуилъхьэу зэрафэлажьэрэм пае Къырымызэ заом къырихыгъэ тын лъапIэхэм къыфыгуагъэхъогъагъ орденхэу Трудовое Красное Знамя, «Знак Почета» зыфиIохэрэр, медаль зэфэшъхьафхэр. Литературнэ шIухьафтынэу Николай Островскэм ыцIэкIэ щытыр къыфагъэшъошэгъагъ.

Творческэ лъэгапIэу Къырымызэ зытеуцуагъэр къыдэхъунымкIэ зишIогъэшхо къэкIуагъэмэ ащыщ А. Пушкиным, И. Крыловым, Н. Некрасовым, А. Чеховым атхыгъэмэ ащыщхэр адыгабзэм зэрэрилъхьагъэхэр. Ахэмэ итворческэ гупшысэхэр, итхэкIэ амал-шIыкIэхэр къаIэтыгъэх, дунаим нахь нэхъоу хагъэплъагъ.

Къырымызэ къыгъэшIэгъэ илъэс 64-м ышIагъэр бэ, инхэми цIыкIухэми афэтхагъ, сценэм фэлэжьагъ, общественнэ Iоф зэфэшъхьафхэр ыгъэцэкIагъ, хэкум ис цIыфхэм агъэлъапIэу, шIу алъэгъоу, игущыIэ дахэ зэхахымэ гушIохэу, ынапэ алъэгъуным кIэхъопсыхэу щыIагъ. Ежьырырэ ишъхьагъусэу Къэралхъанрэ шъэуитIу апIуи, алэжьи, гъэсэныгъэ куухэр арагъэгъоти, щыIэныгъэ гъогум тырагъэуцуагъэх. Къырымызэ адыгэлI шъыпкъэу зэрэщытыгъэр, хэбзэшхо зэрылъ унагъо къызэрихъухьэгъагъэр къэзыушыхьатыщтыгъэр, тэщ фэдэу, зыщытIысрэм икIалэхэм ягугъу щишIэу зэхэпхыщтыгъэп, ау унагъом теубгъогъагъ, шъхьагъусэри икIалэхэри зыми щимыгъакIэхэу ыгъэпсэугъэх. Янэ-ятэхэр непэ щымыIэжьхэми, Долэти Заури шIэжь дахэ ахэмэ афыряI, цIыфыгъэм, адыгагъэм ябыракъэу Къырымызи Къэралхъани лъагэу аIыгъыгъэр къырамыгъэIыхыным Жэнэ зэшитIоу Къырымызэ ыкъохэр хьалэлэу фэлажьэх.

Илъэс пчъагъэ хъугъэ Жэнэ Къырымызэ зыщымыIэжьыр, ау цIыфмэ ащыгъупшэрэп, ыцIэ дахэкIэ къыраIо, зэрэцIыфышIугъэм, гукIэгъушхо зэрэхэлъыгъэм пае джыри къаготэу къадакIорэм фэдэу къащэхъу. Ащ фэдэ зэхашIэ язгъэшIырэр тхылъ гъэшIэгъонхэу къытфыщинагъэхэр, ыкъуитIоу тиныбжьыкIэхэм шIэныгъэ куухэр арагъэгъотыным агу етыгъэу фыщыIэхэр арых. Тыр цIыфмэ афыщыIагъ, ылэжьыгъэр цIыфмэ апай, Долэти Заури тым иIоф зафэ непэ лъагъэкIуатэ. Арышъ, Къырымызэ ыцIи, иIэшIагъэхэри, игупшысэхэри, ихъопсэпIагъэхэри адыгэмэ ахэлъыщтых.

.

.

          

.