Ивгъуэтэнухэр





 

.

.

НЭГУМЭ ШОРА (1794-1844)
 Шъхьэлэхъо А. А.

CC - Literature and History Department

.
Адыгэ бзэшIэныгъэмкIэ, адыгэ тарихъым изэгъэшIэнкIэ Нэгумэ Шорэ Iофыбэ ышIагъ.
Нэгумэ Шорэ ятэжъы ятэ абдзахэ щыщыгъ, ау я ХVIII-рэ лIэ-шIэгъум иятIонэрэ ныкъохэм адэжь Къэбэртае щыпсэунэу кIожьы-гъагъ.

.
Шорэ ятэ Нэгумэ Бэчмырзэ тхьамыкIэ хъужьыгъэ оркъ унэгъуагъ.
Шорэ Дагъыстан щыщ къуаджэу Эндери дэт мэдрысым ще-джагъ, дэгъоу къыухыгъ. Ащ ыужы якъуаджэ тIэкIурэ ефэндэу щылэжьагъ. Ау дин IофшIэныр IэкIыбы ышIи, научнэ гъэсэны-гъэм зыритыгъ. Шорэм арапыбзэр, тыркубзэр, персыбзэр, ягъунэгъу лъэпкъхэм абзэ ышIэщтыгъэ. ЛъэныкъуабэхэмкIэ шIэны-гъэу къыIэкIэхьагъэхэм кIэлэ нэжгъурым диным итэрэзыгъэкIэ ыгу щэч къырагъэхьагъ. «Адыгэ народым иисторие» зыфиIорэ тхылъэу нэужым ытхыгъэм уеджэ зыхъукIэ нафэ къыпфэхъу ислъам диным шIулъэгъу куу зэрэфыримыIагъэр. А тхылъым щыкIегъэтхъы машIорэ чатэрэкIэ адыгэмэ ислъам диныр зэрара-гъэштагъэр, тхьамыкIагъоу лъэпкъым къыфихьыгъэхэр.

Тыркуе лъэныкъом нахьи Урысые лъэныкъор нахь тэрэзэу ылъытэщтыгъэ Нэгумэм. Урысыбзэр, урыс литературэр ышIэным кIэнэцIыщтыгъэ. АщкIэ къэкIыни, илъэпкъы тхэныр, научнэ шIэныгъэхэр IэкIигъэхьаным игугъэ зыдиIыгъыгъ. Ар къыбдэхъу-ным пае еджапIэ учIэхьан фэягъ, ау Шорэм ащ фэдэ амал иIагъэп. Амал закъоу щыIагъэр урысыдзэм хэхьаныр арыгъэ. Джащ тетэу, 1818-рэ илъэсым Шорэр урысыдзэм къулыкъу щихьынэу хахьэ. Урысыбзэр Шорэм псынкIэу ышIагъ.

Бзабэ зэришIэрэм ишIуагъэкIэ Кавказскэ линием игупчэ штабы зэдзэкIакIоу, нэужым а 1-рэ Волжскэ къэзэкъ полкым итхакIоу IэнатIэхэр зэрихьагъ. Нэгумэм ыбгъэгу хьазырхэр къытепшIыкIутIукIы, ибгырыпхы сэшхор, къамэр, шхонкIэкIыр пышIагъэх, игъогурыкIо Iалъмэкъы тхылъхэр, тетрадхэр дэлъых. Дзэ къулыкъоу ышIэрэм дакIоу еджэ, матхэ, пшъы ымышIэу ишIэныгъэ хегъахъо... Аузэ, еджэкIо чIыпIэу зэрытым екIышъ, егъэджакIо мэхъу — аманаткIэ атыгъэ адыгэ кIэлэцIыкIухэу Нальчикы дэсхэр ригъэджэнхэу дзэпащэхэм 1828-рэ илъэсым Шорэр агъакIо. Ащ бэрэ Iоф щимышIагъэу Петербургы дэтыгъэ Кавказ-къушъхьэчIэсхэр зыхэт полуэскадроным 1830-рэ илъэсым Нэгумэр агъэкIожьы, 1835-рэ илъэсым нэс ащ дзэ къулыкъур щехьы. Кавалерием ипоручикыцIэр иIэу 1835-рэ илъэсым ар Тифлисы агъакIо...

Дзэ къулыкъур, IофшIэн зэфэшъхьафхэр — бэ пэкIэкIыгъэр Нэгумэ Шорэм. Ау сыд зешIи, школ къызэIуихынышъ еджэныгъэ-гъэсэныгъэм игъогу илъэпкъ зэрэтыригъэуцоным игугъэ ин ышъхьэ икIэу къыхэкIыгъэп. Ар алъапс адыгэ алфавитэу зэхигъэуцуа-гъэм, «Начальные правила адыгейской грамматики», «Черкесские предания», «История адыгейского народа» зыфиIорэ тхыгъэшхохэу Нэгумэм ышIыгъэхэм. Ау иморадхэр къыдэхъуныр Нэгумэм инасыпы къыхьыгъэп. Итхыгъэхэр ыIыгъэу Петербургы Академием кIуагъэу зыми джыри IукIэгъу имыфагъэу сымэджэ хьылъэ хъугъэ, июным и 10-м (22-м) 1844-рэ илъэсым Нэгумэр лIагъэ.

Нэгумэм иIофшIагъэмэ ащыщхэр ар зэлIэ ужым хаутыгъэх, ау янахьыбэр Iэпэрытхыхэу, ныкъотхыхэу къэнагъэх. Нэгумэм итхыгъэу зыдэщыIэр амышIэу илъэси 100-м ехъу щылъыгъэу къагъотыжьыгъэ грамматикэм мэхьанэшхо дэдэ иI адыгабзэм ибзэхабзэхэр зэгъэшIэнымкIэ.

Тэ тилъэхъанэ Iофы бэкIае ашIагъ Нэгумэ Шорэм инаучнэ лэ-жьыгъэхэр цIыфэу зыфитхыгъэхэм алъыгъэIэсыгъэнымкIэ. Адыгэм итарихъ зэгъэшIэгъэнымкIэ «Адыгэ народым иисторие» зыфиIоу
Нэгумэ Шорэм ытхыгъэу зэрепэсыгъэу уасэ зыфэ-шIыгъуаер урысыбзэкIи къэбэртэябзэкIи 1958-рэ илъэсым Нальчикы къыщыдэкIыжьыгъ, бзэшIэныгъэмкIэ Iофэу Нэгумэм ышIагъэхэр тхылъитIу хъухэу «Филологические труды» ацIэу (апэрэр — 1956-рэ илъэсым, ятIонэрэр — 1959-рэ илъэсым) Нальчикы къыщыдэкIыгъэх.

Шъхьэлэхъо А. А.
Адыгэ литературэр Илъэс пшIыкIуз
гурыт еджапIэм ия 9-рэ класс паe

.

.

          

.