|
Ищык1агъэ хъумэ, нахь пасэуи зэ1ук1э аш1ыти,
хэ1эзыхьажьыщтыгъэх. Къызара1отэжьырэмк1э, Къохьэп1э Кавказым
исыгъэ адыгэхэм лъэпкъ хэбзэ ихъухьэ зэфэсышхо усэрэжъ ц1эры1оу
Сэлэчэрыекъо Едыдж Дэгур япащэу 1829-рэ илъэсым зэхащэгъагъэ.
Адыгэ хабзэр я 18 - 19-рэ л1эш1эгъухэм зыпкъ иуцогъагъ, Кавказ
лъэпкъ пстэуми ахахьагъ, аштагъ. Къырымыпщыхэмрэ къурджыпщыхэмрэ
анэсыжьэу, зэрэ Кавказэу як1алэхэр адыгэхэм адэжь адыгэ хабзэр
зарагъаш1энэу ик1и агъэсэнэу къагъак1ощтыгъэх.
Ш1эныгъэлэжьэу Ессад Бей 1931-рэ илъэсым адыгэ хабзэмэ апае мары
къытхырэр: «Кавказыр зие шъыпкъэхэр адыгэхэр ары. Темыр Кавказыр
Хы ш1уц1эм нэсэу ахэмэ яягъ. Аргонавтхэр Хы ш1уц1эм къызэк1охэм
черкесхэр исыгъэх. Зэрэ Кавказэу къэбэртаехэм шапхъэ атырахыгъэу
ахэмэ афэдэу зек1ощтыгъэх. Къэбэртае псэук1э-зек1уак1эхэр, шым
зэрешэсыхэрэр, ягущы1ак1э, Кавказым щык1агъэ имы1эу джентельмен
зек1уак1эу алъытэщтыгъ. Кавказым щыпсэурэ шлъэпкъ пстэуми анахь
ягуапэу къадэхъунк1э зык1эхъопсыщтыгъэхэр къэбэртаеу алъытэныхэр
арыгъэ. Кавказ лъэпкъ байхэм як1алэхэр агъэсэнэу къэбэртае
унагъохэм агъэк1ощтыгъэх». (1,Ессад Бей 187)
Ессад Бей къызэритхырэмк1э пщы-оркъхэри адыгэ хабзэм тетэу
зек1онхэ фэягъэх. «Пщыри адыгэ хабзэм диштэу зек1ощтыгъэ. Пщыр
гъогу техьэмэ оркъхэр игъусэщтыгъэх. Адыгэ хабзэм тетэу шъхьадж
ч1ып1эу ыубытыщтыр гъэнэфэгъагъэ: джабгъумк1э е сэмэгумк1э
щытыщтыр. Хабзэр зыукъорэм ук1 тыралъхьэщтыгъэ. Пщыми
хэукъоныгъэ ыш1ыгъэмэ, ащи пшъэдэк1ыжь ыхьыщтыгъэ»
Дунаим тет лъэпкъ пстэуми хабзэ зэфэшхьафыхэр я1агъ. Хабзэр ежь
зие лъэпкъым ипсэук1эрэ ишэнзэхэтык1эрэ япхыгъэу лъэхъаным
диштэу зэхъок1ы, уахътэм диштэу щы1ак1эм к1уач1э къыреты. Арышъ,
ежь-ежьырэу тыфаеми тыфэмыеми хабзэм зызэблехъу. Арэу зыщытк1э,
непэ Адыгэ хабзэм тырымыгущы1эу, адыгэ хабзэхэм татегущы1эн фаеу
сегупшысэ.
Сыда ахэр?
1.1864-рэ илъэсым нэсы щы1эгъэ хабзэхэр;
2.Кавказым къинагъэ адыгэмэ яхабзэхэр;
3.Диаспорэм щы1эхэм яхабэхэр: Туркуер, Сириер, Иорданиер,
Израиль.
Туркуем исы адыгэхэмэ яхабзэхэри зэтемыфэу мэхъу. Гущы1эм пае,
Узун-Яйла пчыхьэзэхэхьэхэм пшъашъэхэр щысых, хъулъфыгъэхэр
щытых. Ау Дюзджэ лъэныкъом хъулъфыгъэмэ т1ысып1эхэр къялыжьымэ,
пшъашъэхэр т1ысынхэ фитых. Тэра адыгэ хабзэм ек1урэр?
Мыщ фэдэ упч1эмэ япэгъок1 сылъымыхъоу 1оры1уатэхэмрэ литэратурэм
къыхэфэгъэ е къатхыжьыгъэмэ щыгъуазэ шъуафэсш1ынэу сыфай. Апэ
дэдэу нарт 1оры1уатэхэмк1э къедгъэжьэн.
Нарт эпосым адыгэ хабзэ зэхэтык1эхэр къыхэхьэх. Ахэмэ ащыщэу
Сэтэнэерэ Орзэмэджрэ яхъыл1эгъэ къэбарым тыкъыщыуцун.(Хь. Аскер
Т.1 н.122)
Орзэмэдж хабзэр ыукъуи, изакъоу Сэтэнае дэжь псэлъыхъо к1уагъэ.
Сэтэнае къыре1о:
- О унарт шъаоу,
Упщ Орзэмэджмэ,
Ныбджэгъу гъусэ уимы1эу,
Хэгъырэй уимыгъусэу,
Ушыу шъхьэзакъоу
О псэлъыхъо сыдэщтэу
Сэ укъысфэк1уагъа?
Нартыл1ымэ ямыхабзэ
Тыдэ къеох, Орзэмэдж?»-
Сэтэнае къызе1ом,
Орзэмэдж зигъэгуси:
- Сэ сш1эхэрэр сихабзэ,
Ар бзылъфыгъэ унашъоп,-
Ы1уи, къэшэсыжьи,
Зихъу-зилъэу дэк1ыжьыгъ.
Нарт Сэтэнае адыгэ хабзэм тетэу зек1уагъэ, Орзэмэдж хабзэм
тетыгъэп. Ау Орзэмэдж зигъэпагэу зыщыгугъыжьэу, сэ сш1эхэрэр
сихабзэ е1ошъы дэк1ыжьы.
Адыгэ хабзэр Кавказым ис лъэпкъ пстэуми аштагъэу щытыгъ. Къурдж
журналистэу Берлин щыпсэурэ Наира Гелашивили 1993-рэ илъэсым
къыдигъэк1ыгъэ тхылъым мары къыщитхырэр: «Кавказ лъэпкъхэмэ
ащыщэу черкесхэм нахь дэгъоу зэхэфыгъэу, нафэу адыгэ хабзэр
я1агъ. Сыда адыгэ хабзэр?
1. Л1ыгъэр;
2. Ц1ыфыгъэр;
3. Хьалэлыныгъэр, и1эр тхьамык1эмэ, ныбджэгъумэ, хьак1эмэ,
хымэмэ афагощыщтыгъэх;
4. Ежь ышъхьэ ифедэ пымылъыныр;
5. Мылъку зэ1угъэк1эныр, уибайныгъэ къэбгъэлъэгъоныр емык1оу
алъытэщтыгъэ;
6. Щэн-щэфэныр хабзэм рагъэк1ущтыгъэп.
Шота Руставели мы хабзэхэр ипоэмэу «Къэпланышъо зыщыгъ иныжъ»
зыфи1орэм хигъэхьагъ: «Бгощымэ къэогъахъэ, бгъэбылъымэ
огъэк1оды».
(3. Naire Gelaschwilli, н.13) Зэк1эми аш1э Нарт Шэбатныкъо
ихьэлэлныгъэ къыхъырэ мылькоу къыфирэр адыгэ хабзэм тетэу
зэригощыщтыгъэр.
Зэлъаш1эрэ инджылыз зек1ол1эу Джеймс Бэлл Станислав гощыным пае
мары къытхырэр:
«Сибысым баеу алъытэрэмэ ащыщ. Бай зыфа1орэм мылъкоу и1эр: пщыл1
70-рэ, мэл 2000-3000-рэ, цу-чэми 100, шы 300 - 400-рэ. Гощэныр
хабзэу къэнэщтымэ, бай хъушъущтхэп. Сыда п1омэ? Бысымым
уелъэ1уныр хабзэ, къыолъэ1урэм емытыныри хабзэмк1э емык1у. Тэри
тибысымы тхьамык1э тш1ыгъэ. Тикуп итхьэматэ мэл заулэ къытэт
зе1ом, мэлишъэ къытитыгъ, нэмык1 хьак1э горэми мэл 60 ритыгъ»
(4. Белл, Ж. С., т. 1. н.121)
Л1ы1эп1э Махьир 1893-рэ илъэсым къытхыжьыгъэми нэ1уасэ
шъуфэсш1ын:
« Хьатыгъужъыкъу, къэбэртэепщ, ящэнэрэ пщымэ ащыщ. Мыхэмэ ащыщэу
Хьатыгъужъыкъо Мыхьамэт Пакъэ ыужкIэ цIэрыIо хъугъэ. Пщыр
шэкIонэу Бэлъкъар хэгъэгум зэрихьагъэр бэлъкъархэм зызэхахым,
зэкIэ лъэпкъыр къэзэрэугъоишъ, шIухьафтын былым мин заулэ
къыратыгъ.
- Сэ сышэкIонэу, синыбджэгъу заулэмэ япсауныгъэ сыкIэупчIэнэу
сыкъэкIуагъ, зыми сыфаеп. Тхьашъуегъэпсэу сэ лъытэныгъэ
къызэрэсфэшъушIыгъэмкIэ, шъухьафтынхэри сигуапэу шъосэтыжьых, -
ариIуагъ. Ахэмэ къыраIожьыгъ:
- Хьатыгъужъыкъо фэдэу цIэрыIоу тихэгъэгу цIыф къихьагъэу
IэнэкIэу дгъэкIожьымэ емыкIоу тэлъэгъу, нэмыкIхэми зэхахыми
тагъэмысэщт, тштэжьыщтэп.
Хьатыгъужъыкъор къэкIожьыфэ былымэу къыратыгъэр зыIукIэрэ
тхьамыкIэмэ аритзэ, ядэжь къызэсыжьым зи къыфэнэжьыгъэп. ЦIыф
цIэрыIоу хэгъэгум къихьагъэм, «зыгорэм сыфай» ыIогъагъэмэ,
ратыщтыгъэр Тхьэм ешI! Джащ фэдэ зекIуакIэм цIэрыIо ышIыгъ.» (5.
Л1ы1эп1э М. Тамагъэхэр , н.5)
Бэдэдэрэ зэхэтэхы, къытэупч1ыхэуи мэхъу: «Сыд пае адыгэхэмэ
нэрылъэгъу къэлэсэрайхэр, пытап1эхэр, мыжъоунэшхохэр
къак1эмыныжьыгъа?». Мыщ ипэгъок1эу хабзэм джэуап къетыжьы. Адыгэ
хабзэм мыжъом хэш1ык1ыгъэу унэ пш1ыныр, ащ зыбгъэбылъэу уисыныр,
пыим ымыш1ахэу утеоныр къэрэбгъагъэк1э елъытэ. Джащ къыхэк1эу
адыгэхэмэ мыжъо унэхэр, пытапэхэр аш1ыщтыгъэп.
Хьисторически черкесием зы тхьэ зыштэрэ динхэмрэ адыгэ хабзэмрэ
зэгурымы1оу зэпэуцужьыщтыгъэх. Нахъыбэмк1э адыгэ хабзэмрэ
быслъымэн динымрэ зэныкъокъуштыгъэх. Гущы1эм пае, адыгэ
хабзэмк1э нысэу унагъом къихьагъэм унагъуак1эу зыхэхьагъэм ис
ц1ыфы пстэуми ц1эхэр афиусыныр хэбзагъэ. Нысак1эм ипщыкъомэ
Хьасан адрэм Хъусен ац1агъэх. Ахэмэ Къэрдэн рэ Шьэоц1ык1у
афиусыгъагъ. Динымк1э къур1аным зы тхыпхъи зэблэпхъун уфитэп.
Арэу шытми нысэр къур1ан еджэ пэтэу Хьасанрэ Хьусенрэ ц1эхэм
адэжь къызэтеный, ит1анэ Къэрдэн Шъэуоц1ык1у ы1уи еджэным
пидзэжюыгъ. Нысэм тхыпхъэп гущы1ит1у зэблихъугъ.
Хабзэм ипытыгъэ ик1уак1э къигъэлъагъоу джыри зы щысэ къэсхьын.
Анкара къалэ щыпсэурэ адыгэ унагъом зы шъао закъо и1агъ.
Ятфэнэрэ къатым тесыгъэх. Тыр шъхьангъупчъэмк1э иплъызэ ик1алэ
машинэр къызэреуагъэр ылъэгъугъ. Ежь зимгъэхъыеу ишъхьагъусэ
еджагъ: «Уик1алэ зыгорэ къехъул1агъэк1э сенэгуе, к1уи еплъ! –
ы1уагъ.
Адыгэ хабзэмк1э ежь ишъхьэ 1оф ипэ ригъэшэу пылъыныр емык1оу
зэралъытэрэр къэзгъэлъагъорэ шысэ гори къэсхьын. Къуаджэ горэм
к1элэц1ык1ухэр унэм щыджэгухэзэ, унэм маш1о к1энагъ. Ар
зылъэгъугъэ бысымым к1элэц1ык1ухэр т1урыт1оу маш1ом
къыхихыжьыгъэх. Аужь дэдэ ежь ик1алэ маш1ом къыхихыжьыгъ. Адыгэ
хабзэм тетэу ежь исабий ауж къыригъэнагъ.
Хьак1эмрэ хьак1эныгъэм ихабзэхэми т1эк1у такъыэгущы1эн. Немцэ
кавказологоу Дирр моштэу къэтхы;»Хьак1эр бысымым ипшыл1ы.»
(6. Дирр А. (1925, н.34) Хьак1эм рахырэ адыгэ хабзэм пае
Леонтович мыщ фэдэу къе1о: «Черкесмэ хьак1эм рахырэ хабзэм ижь
дэдэрэ лъэхъаным щегъэжьагъэу юридическэ шапхъэ и1эу щыт. Хэтрэ
бысыми хабзэм димыштэу ихьак1э дэзек1омэ тазыр тыралъхьэщтыгъэ».
(7.Леонтович, т.1, н.375) Ащ къытхыхэрэмэ Бэлли, Клапроти,
Нэгумэ Шора дырагъэштэ.
Дирр, А. къызэритхыжьырэмк1э Адыгэ хабзэмк1э хьак1эу къэк1уагъэр
хьак1эщым рагъэблагъэщтыгъэ. Унагъор зыщыпсэурэ унэшхом
рагъахьэщтыгъэп. Ар къызхэк1ыщтыгъэр кавказ лъэпкъыхэм онджэкъыр
зэрагъэлъап1эщтыгъэр ары. Онджэкъым пылъагъэ лъхъончым нысэу
къащагъэр щэунае къек1ок1ыти, нэсыщтыгъэ. А хабзэм ыуж
къэзыщагъэмрэ къыщагъэмрэ зэшъхьэгъусэ хъущтыгъэх. Арышъ, мыщ
фэдиз юридическэ к1уач1э зи1э онджэкъым хэти намгъэсын пае,
хьак1э нэгъуаджэхэр е бзэджэ-наджэхэр унагъом щыщэу мыхъуным пае
игъогу агъэпытэти, унэшхом рагъахьэщтыгъэп.
Шорэ Нэгумэ къызэритхырэмк1э, бысымым хьак1эр къыухъумэзэ, ежь
ыпсэ ыгъэт1ылъын фэягъэ. Хэти мы хабзэр ыукъомэ тазыр
тыралъхьэщтыгъэ.
Унэгъо к1оц1ым ис ц1ыфхэр зэрэзек1ощт хабзэхэри адыгэмэ
гъэнэфагъэу я1агъ. Хы Ш1уц1эм 1ус адыгэхэм хабзэу ахэлъыгъ тым
ыкъо адыгэ хабзэм димыштэу зек1уагъэмэ унэм рифын е аригъэук1ын
ылъэк1ыщтыгъэ.
Адыгэ хабзэм лъэныкъуабэ къыубытыщтыгъэ. Ахэмэ зэу ащыщ
гъогурык1о бзылъфыгъэм шъхьэк1эфэныгъэу рахыщтыгъэр. 1897 - рэ
илъэсым Теофил Лёбел къызэритхырэмк1э, шыур бзылъфыгъэм 1ук1эмэ
шым къепсыхыти, шъуфэс рихыщтыгъэ. Бзылъфыгъэр шым ешэсынэу
фигъэк1уатэщтыгъэ ык1и дэк1уатэщтыгъэ. А хабзэр шыум ежь нахьи
нахьыжъыми дызэрахьэщтыгъэ. (8. Лёбелл н.60)
Ар къеушыхьаты ш1эныгъэлэжьэу Александр Ладыченскэм. «Адыгэ
горэм судым тезыр тырилъхьагъ. Дзэк1ол1 игъусэу къалэм хьапсэм
ащэ. Зыусудыгъэмэ ашышэу зыр кум исэу к1ожьы пэтзэ тазырыр
зытыралъхьагъэм к1эхьагъ. Хабзэм тетэу судьям кур къыгъэуцуи,
хьапсым ащэрэр кум ытисхьанэу къыригъэблэгъагъ. Ау т1ысып1э
и1эпти, судьяр ехи, дзэк1ол1ымрэ хьапс зытырылъхьагъэмрэ
ригъэт1ысхьагъэх, ежь лъэсэу к1ожыгъэ. Джары адыгэ хабзэр»е1о
Ладуценски. (9. Ладуценски, 194)
Непэрэ лъэхъаным адыгэ хабзэр зепхьаныр къин, арэу щытми амал
и1эу хабзэр адыгэмэ аукъорэп. Гущы1эм пае, 1992 - рэ илъэсым
Израиль ит адыгэ къуаджэу Кфар-Камэ авариеу щыхъугъэм
бгъуит1умк1и ц1ыфыхэр хэк1одэгъагъэх. Полициер къуаджэм
къэк1уагъ. Чылэ тхьэматэр апэгъок1и яупч1ыгъ:
- Сыд шъукъызфэк1уагъэр?
- Хъугъэм ыпкъ къик1эу чылэм зэо-банэ къыдэмытэджэнэу
тыкъагъэк1уагъ.
- Тэ ащ фэдэ хабзэ тхэлъэп. Зэгорэм тичылэ зэо-банэ
къыдэтэджагъэу къэшъош1эжьа?
- Хьау.
-Ашыгъум джащ 1офыр щытэухы. Тэ адыгэ хабзэмк1э 1офыр
зэш1отхыщт.
Гайделберг университетым политикэ ш1эныгъэмк1э ифакультет
идеканыгъэу проф.
Профессор д-р Карл жеттmap зэрилъытэщтыгъэмк1э, адыгэмэ
якультурэ зэрэлъэгагъэм къыхэк1эу къахахьэрэ лъэпкъыхэр
ахэтк1ухьажьыщтыгъэх. Джащ фэдизэу к1уач1э тиадыгэ хабзэ. Ар
зидэхагъэр хэунэ е бгъэк1оды хъуна? Хъунэп. Тхьашъуегъэпсэу
шъукъызэрэсэдэ1угъэмк1э.
Тхылъэу згъэфедагъэхэр:
Bell Stanislaus James
Tagebuch seines Aufenthalts in Circassien während der Jahre
1837-1839. Pforzheim, 1841. 776 S.
Dir, Adolf.
Aus dem Gewohnheitsrecht der kaukasichen Bergvölker. In Zts. für
vergleichende Rechtswissenschaft- XLI 1925 pp 110-128
Essad Bey
Der Kaukasus- Seine Berge, Völker und Geschichte- Berlin
Gelaschwili Naire
Georgien. Ein Paradies in Trümmern. Berlin, 1993
Хьэдэгъал1э Аскэр. Нартхэр. Том 1, Мыекъуапэ, 1968
Ladyzenski_ Alexandre M-
Die Famailiengewohnheitsrecht der Tscherkessen. In. Zts. für
vergleichende Rechtswisseschaft XLV_1930 pp- 178-208
Leontovic, R.I.F
Adats of the Caucasian mountainers. Material regarding customary
law of nord and east Caucasus. Russ. Odessa, 1982-83, 2 Vol.
Löbel Theophil
Hochzeitsgebräuche in der Türkei. Tscherkessen Seite 59-71
Amsterdam 1897 |
