|
КIэращэм адыгэм инэфынэ, ишIу,
икъабзэ къыригъэлъэгъукIыгъ. Лъэпкъым и Мафэ, чэщыр хэмытэу,
куоу къытхыхьагъ. ТхакIом итхылъмэ угу аукъэбзы, уилъэпкъ
шIулъэгъоу фыуиIэр фэдишъэкIэ агъэбагъо, щыIэныгъэм укIэгушIу
зэпытэу уагъасэ. Тхылъым осэшхо иI, дунаир къыфызэIуехы,
уздегъэгупшысэ.Тхылъым щыпэрыт тхакIом игупшысэ, идунай,
илъэгъукIэхэр, икъэгъэлъэгъуакIэхэр.
Я ХХ - рэ лIэшIэгъум икъежьапIэ Урысыем щыкIогъэ зэо - бэнэшхом
зэпыригъэзэгъэ щыIакIэм къыздихьыгъэ хабзэмэ ащыщыгъ лъэпкъ
цIыкIумэ тхыбзэ зэряIэн фаер, ныдэлъфыбзэкIэ тхыгъэ тхылъхэр
къыдагъэкIын зэрэфитхэр. А уахътэм къыхэхъухьагъ адыгэ тхакIоу
КIэрэщэ Тембот. Революцием ыуж апэрэ гъэсэгъэшхоу КIахэм – Адыгэ
хэкум къитэджагъэмэ ар ащыщыгъ, апэрэ рассказхэр къыхиутыгъ,
апэрэ адыгэ гъэзетым икъыдэгъэкIын, еджапIэхэм, тхылъ тедзапIэм
якъызэIухын пылъыгъ.
Адыгэ IорыIуатэм ыкIуачIэ, имэхьан куоу Тембот къыгурыIощтыгъэ,
ащ икъэугъоин, икъыхэутын охътабэ тыригъэкIодагъ. ТхэкIо
ныбжьыкIэмэ инэу адэлажьэщтыгъэ, ахэри, нахьыжьхэри зыхэт куп
хабзэм епхыгъэу зэхищагъ, илъэс пчъагъэрэ иIэшъхьэтетыгъ.
Ащ нэмыкIэу кIэлэегъэджагъ, доцентыгъ, адыгэ кIалэхэр апшъэрэ
гъэсэныгъэ зыщагъотрэм щыригъэджагъэх.
Лениным Урысыем къыщыдихыгъэ хабзэр КIэрэщэ Тембот ыгукIи,
ыпсэкIи ыштагъ, коммунистыгъ.
Тембот I902 - рэ илъэсым Адыгэ хэкум ит чылэу Кощхьаблэ
къыщыхъугъ. Ятэу Мыхьамэт икIалэ гъэсэныгъэ ригъэгъотыным
пылъыгъ, чIыпIабэмэ ащыригъэджагъ, Москва апшъэрэ еджапIэр
къыщиухыгъ.
Адыгэ чылэхэр, ахэмэ адэс цIыфхэр 1920 – 1930 - рэ илъэсхэм
хэгъэгум щыIэкIакIэу къитэджагъэм зэрэдэхъухэрэр КIэрэщэ Тембот
итхыгъабэмэ къащыриIотыкIыгъ («Аркъ», «Мэщыкъо ишъхьакIу»,
«Сарэт ишъэф», «Насыпым игъогу»).
Тембот Хэгъэгу зэошхом (194I-1945) хэлэжьагъ, ащ ыуж шIэныгъэ
ушэтын Iофхэм зыщапылъ институтым щылэжьагъ, ытхыгъэ тхылъыбэ
къыдигъэкIыгъ: «Типшъашъэхэр», «Куко», «Хьаджрэт», «Абдзэхэ
шэкIожьыр», «ЛIыгъэ», «Шыу закъу». 1988- рэ илъэсым Тембот
идунай ыхъожьыгъ.
Уахътэм ынэгу, ащ къыдэтэджыгъэ гупшысэхэр, цIыфым идунай, ишэн
– зекIуакIэхэр Тембот ытхыгъэмэ къащыриIотыкIыгъ.
ТхакIом игупшысэ къэгъэлъэгъонхэм анахьэу къахэщрэр ижъырэ
адыгэм идунэететыкI, идунэегурыIуакI, иакъыл чыжьи, иакъыл
благъи зынэсрэр, хабзэу лIэшIэгъумэ къапхырихыгъэр, дунаеу
къешIэкIыгъэм зэрэфыщытыр, цIыфыгъэм, лIыгъэм, ищыIэныгъэ
чIыпIэу щиубытрэр арых.
КIэрэщэ Тембот итхыгъэмэ ащыщ «Абдзэхэ шэкIожъыр» зыфиIоу I969 -
рэ илъэсым Мыекъуапэ, Адыгэ хэкум икъэлэ шъхьаIэ,
къыщыдэкIыгъэр. ТхыгъиплI зэрэхъурэр, ежь тхакIор ахэмэ
новеллэкIэ яджагъ. КъэIотэкIэ шъуашэм ыцIэ Тембот тэрэзэу
къыхихыгъ, сыда пIомэ новеллэм инэу узIэпызыщэрэ хъугъэ - шIагъэ
къеIуатэ ыкIи узэмыжэгъэхэ кIэух фешIыжьы.
Апэрэ новеллэр «Абдзэхэ шэкIожъыр» ары, тхылъыми ышъхьэу тхакIом
ыгъэнэфагъ. Ар къызтегущыIэрэр КIэмгуе хэку я ХIХ - рэ
лIэшIэгъум къыщыхъугъэ хъугъэ - шIагъ: нэгъой хъан пащэм дзэшхо
игъусэу кIэмгуе пщэу Болэтэкъо Джамболэт ичылэ
къызэрадзыхьагъэр. Пшъэшъишъэрэ кIэлишъэрэм шы былымышъхьэ мин
зырыз ягъусэжьэу зы мафэкIэ нэгъой пащэм зыфамыугъойкIэ, чылэр
зэрапхъонэу къафаIопщыгъ.
Къэхъущтым уежэу, узIэпищэу КIэращэм къэIотэныр ыгъэпсыгъ. Ащ
екIоу, диштэу адыгэ лъэпкъмэ афэгъэхьыгъэ шIэныгъэхэр
хэгъэткIухьагъэх. Къин хэфэгъэ кIэмгуе пщым ымакъэкIэ,
игупшысэхэмкIэ хэкум псэукIэу илъыр къеIуатэ. КIэмгуи,
Бжъэдыгъуи арыс пщыхэр икъоу зэдеIэжьхэрэп, чылэ пэпчъи адэс
пщыхэр зэнэкъокъужьхэзэ, псынкIэ зэхэхьэ - зэгохьэ – зэдеIэжь
къахафэрэп. Ау Абдзахэ лIыгъэшхо хэлъэу, ГъучIыпс аIоу лIы
бэлахь зэрисыр Джамболэт пщым ыгу къэкIыжьы. Нэгъой лIыкIохэр
лъэIукIэ зы чэщ къежэнхэу къытырегъанэх, а уахътэм фэкъолI кIалэ
ГъучIыпс лъегъакIо.
КIэрэщэ Тембот иновеллэ цIыфэу къыхафэрэ пэпчъ итеплъэ,
изекIуакIэ, ишэн, къехъулIэрэр IэпэIэсэныгъэ ин хэлъэу
къетхыхьэх. Пщыми ынэгу шъхьафэу, фэкъолIми, адыгэ лъэпкъ
зэфэшъхьафхэми япсэукIэ, ядунай зэфэмыдэу къахэщхэрэри
бгъэшIагъоу къегъэлъагъох.
Нэфшъагъом къыдэкIыгъэ кIэмгуе фэкъолI кIалэу егъашIэм зихэку
зымыбгынагъэм Абдзахэ щилъэгъурэр лъэшэу шIогъэшIэгъоныгъ.
Анахьэу гу зылъитагъэр нахьыбэр лъэсэу зэрэзекIорэр, «бгы тхыцIэ
зэндэшхохэм ядзыгъэ лъагъохэм абдзахэхэр къызэрехрэ шIыкIэр ары:
анахь бгы лъагэр арыми, къефэхын, укIорэиным щымыщтэхэу,
етIупщыгъэу къызэрехыщтыгъэхэр ары». «Яцуакъэхэм алъэгу шъо кусэ
зэблэдзыгъэхэр кIэдагъэу къыхигъэщыгъ. Зыгорэм фэхъыжъэу
зыхъукIэ, япкъышъол апэкIэ щэигъэу, яонтэгъугъэ зырагъэхьырэм
фэдэу, чъэкIэ уакIэмыхьанэу, шы кIорышIум фэдэу, ехьыжьагъэу
псынкIэу кIощтыгъэх».
АIофтэгъэ кIалэм новеллэм къыщеIуатэ зыхэхьэгъэ абдзахэмэ
ятеплъи, япсэукIи, яшэн анахь къыхэщрэри, зыщыпсэухэрэ
къушъхьэхэм, ахэмэ атет мэзхэм, бгыхэм, къочIэ -бгычIэхэм
язэрэщыти.
Анахь гъэшIэгъоныр тхакIом къетхыхьэ абдзахэмэ гъучI мыжъор
зэрагъэткIурэ шIыкIэр, ащ хашIыкIрэр, мыжъо шIомыкI
къызэрэчIахрэр, джэрз уцым гын зэрэхашIыкIрэр.
КъэIотэным ихабзэмэ атетэу новеллэм чIыпIэ шъхьаIэу иIэр
гъэпсыгъэ. Болэтэкъо Джамболэт пщыр гузэжъогъу хэтэу, ятIонэрэу
къэкIогъэ нэгъой лIыкIомэ ариIорэр къырамыдзэжьэу,
зэмыжэжьыщтыгъэ лIыбланэ ГъучIыпсыр изакъоу къакIоу зелъэгъур
ары. Абдзэхэ шакIор хьакIэщым къихьи, Iофыр зытетыр
зэригъэшIагъ, ежь изакъоу ышIэшъущтыр кIыхьэу къыIотагъ, Абдзахэ
дзэу къикIыщтми игугъу къышIыгъ. ГъучIыпс къэгубжыпи, щагум
дэтмэ ахахьи, оркъи, фэкъолIи, пщылIи зафигъазэзэ, пхъашэу
яцIэцIагъ, анэ къаплъэу япшъашъи, якIали нэгъоидзэм раты
мыхъунэу афигъэпытагъ. ЛIы пхъашэм игущыIэхэм кIэмгуехэр
къыгъэущыгъэх, зэоным зыфагъэхьазырынхэу зэбгырыкIыжьыгъэх.
Чылэм дэс хъулъфыгъэр зэкIэ шъхьадж иIэ Iашэр къышти, пыим
паплъэхэу «чылэгъунэ чэумэ ятэкъокIыгъэу акъотIысхьагъэх».
Тхыгъэм узэмыжэгъэхэ кIэух иI: нэгъой хъанхэр зэхэгущыIэжьхи,
ГъучIыпс къыIуагъэу зэхахыгъэми тегущыIэхи, а уахътэм адыгэмэ
зэошхо арашIылIэмэ ямыфедэу рахъухьи, шэхъогъу - Iэхъогъоу
аубытышъугъэр зыдрафыжьи, нэгъой дзэшхор зэкIэкIожьыгъ.
Зы новеллэ цIыкIукIэ КIэрэщэ Тембот къыгъэлъэгъошъугъ я ХIХ - рэ
лIэшIэгъум адыгэмэ япсэукIагъэ, ягупшысэ зынэсыщтыгъэр,
къэзыуцухьэрэ дунаим зэрэхэуцощтыгъэхэр. КIэмгуе пщыр, фэкъолI
кIалэр, ГъучIыпс, нэгъой лIыкIохэр, ахэмэ ятеплъ, яшэн –
зекIуакIэхэр¸ нэмыкI цIыфмэ къахэзгъэщхэрэр унэгу IупкIэу
сурэтым фэдэу къычIегъэуцох. Новеллэм купкI хэлъэу зэпхыжьыгъэ
гупшысэхэр къыщытыгъэх. ЗэкIэри зэгъусэу тепхынышъ
къэбгъэлъэгъожьын плъэкIыщт. СурэтышIэми сурэт пчъагъэ тхыгъэм
къыхихын, мэкъамэ зэхэзылъхьэрэми бэ къыригъэIон алъэкIыщт.
КIэрэщэ Тембот итхыгъэу «Абдзэхэ шэкIожъыр» зыфиIорэр ижъырэ
адыгэ псэукIэм, блэкIыгъэ лIэшIэгъум къыхэхъухьагъэу кIэмгуе
пщымрэ ичылэрэ къяхъулIэгъэ хъугъэ - шIагъэу IорIотэжькIэ
къыднэсыжьыгъэм техыгъэу гъэпсыгъэ. Тембот ицIыкIугъом
щегъэжьагъэу адыгэ хьакIэщмэ таурыхъыжъэу, къэбарыжъэу
ащызэхихыгъэр бэ дэд, ахэр ыгу хэтIысхьагъэхэу къэтэджыгъ
къаIуатэрэмкIэ, ягъэпсыкIэкIэ, бзэм икуугъэкIэ. ТхакIо хъуи,
еджэгъэшхо зэхъум шIэныгъэлэжьхэр зэхищэти, хэкум изы чылэ
къамыгъанэу IорыIуатэхэр къаугъоищтыгъэх, ыужым орэдыжъхэм,
пшысэжъхэм якъыхэутын Iофышхо адишIэжьыгъ.
Бэмэ къаIон алъэкIыщт: КIэрэщэ Тембот итхыгъабэмэ IорыIуатэм
къыхэхыгъэ хъугъэ -шIагъэхэр къащеIотэжьы. Мыр шъыпкъэм
изыкIэлъэныкъу, адырэ кIэлъэныкъор – IорыIотэ къэIотэкIэ
хабзэхэр инэу ыгъэбаигъэх, заригъэушхугъ, литературэм ихэбзэ
куухэр къызфигъэIорышIэзэ, IэпэIэсэныгъэ ин хэлъэу, къэбар
лъапсэм дунай псэу къыришIэкIыжьзэ, КIэращэр тхагъэ. Ар бэмэ
къадэхъурэп!
Лъэхъанэу къызхэхъухьагъэм ехьылIэгъэ тхыгъаби Тембот иI, ау
ижъым, блэкIыгъэм фэгъэхьыгъэ тхыгъэмэ шъыпкъэгъэ инэу ахэлъым,
игупшысэ зэфэшъхьафхэр куоу къызэращигъэлъэгъуагъэм ахэр
фэдэхэп. Хэбзэ пытэу хэгъэгум илъыгъэм, гупшысэрэ цIыфыр
дэкъацэм зэрэдэлъыгъэм («укъыдэкIымэ» укIодыщтыгъэ е
уаукIыщтыгъэ) апкъ къикIэу ижъым икъэгъэлъэгъон КIэращэм
зыфигъэзагъ.
Ащ ар къызэрэдэхъугъэу ыужым зы адыгэ тхакIуи къыдэхъужьыгъэп.
Тхьам къыхилъхьэгъэ тхэкIэ сэнаущыгъэм блэкIыгъэм фэгъэхьыгъэу
Тембот ытхыгъэм лъэш дэдэу зыкъыщызэIуихыгъ.
КъыкIэлъыкIощт зэдэгущыIэ - зэIукIэгъухэм тигупшысэ
къэдгъэшъыпкъэжьыщт.
Адыгэ къэралыгъо апшъэрэ еджапIэм икIэлэегъаджэу, шIэныгъэлэжьэу
Хъуажъ Нуриет. |
