Ауэ къэхъуакъым сэ сыщыгужьей,

Гуауэм срихьэжьэм къэукъубийуэ,

Хьэзырщ гугъэр – ар си кхъуафэжьейщ.

Арщ хэхэс гъащIэм и бэлыхь толъкъуным

СыщIимылъафэу сызыIыгъыр сэ.

Арщ къэзылъыхъуэр си гур зыхущIэкъур,

Арщ незыджэжыр, си Хэку, уи деж псэр.

И гукъеуэри, псэм къытегъуалъхьэ псори щхьэщыхызыфынур и Хэку закъуэр арщ усакIуэм. Хъунэгу Надие и усэхэр куэдрэ къытрадзащ "Iуащхьэмахуэ" журналым, "Адыгэ псалъэ" газетым. Ар Амман дэсщ. Иорданием и щыхьэрым дэт адыгэ еджапIэм и унафэщIу Надие илъэс пщыкIушкIэ щылэжьащ. Амман щыIэ цIыхубз хасэм и унафэщIу лэжьащ, Хэкужьым тIэурэ-щэрэ къэкIуащ, и усэхэмкIэ щIэблэр къыхуегъэуш адэ Хэкужьыр фIыуэ лъагъуным:
 

Iуащхьэмахуэ "КъакIуэ" жиIэу,

Гуапэу сэ Iэ къысхуищIащ,

Си адэжьхэм бампIэу яIэр

Абдеж нэхъри зэхэсщIащ:

Уэ зэ закъуэ къыпIуплъэну

КъыпщIобэгыр, къыпхуокI я нэ,

ЩIыпIэ хамэ щыIэ бынхэм

Я гур, я псэр къыпхуобанэ.

Хъунэгур иджырей адыгэ усакIуэхэм къащхьэщокI зэчий бгъэдэлъымкIэ, и усыгъэхэм лъэпкъ нэщэнэ къызэребэкIымкIэ, лъэпкъ гурыщIэм зэрытегъэпсыхьамкIэ. Нэхъыбэу ахэр тегъэпсыхьащ дунейм и къэхъукъащIэхэм къахи­гъуатэ зэгъэпщэныгъэхэр "къигъэпсэлъэным", абыхэмкIэ цIыхум и гурыгъу-гурыщIэр къэгъэлъэгъуэным. Бгышхуэхэр, къурш лъагэ пагэхэр къигъэсэбэпурэ, абыхэм я пIэ и дуней зэхэщIыкIыр иригъэувэурэ образ гукъинэжхэр къегъэщI. Деплъынти абы и усэ сатырхэм хыр, тенджызыр, къуршхэр зэрахэувэм:

Хышхуэмрэ сэрэ.

I

Си къуаншагъэр узу къызофыкI,

Сыпсэуакъым си гум зэрыжиIэу.

ЖысIэн хуейхэр ауи къызжьдэмыкI,

Псалъэ кунэф къомыр схуэмышыIэ.

Хым и Iуфэм си псэр нызохьэс,

Здезгъэхьынут толъкъун Iэлхэм зэшыр.

Я щIалэгъуэу толъкъун лъэщхэр къос.

ЗэщIэкъуауэ ахэм ягъэзэжыр.

Къарууншэу ахэм ягъэзэж.

Сыту кIэщI толъкъунхэми я гъащIэр.

Хыр, фызыжьу, и щхьэм хуопсэлэж,

ЗыхимыщIэ пщащэм и гум щыщIэр.

II

Мы талайр уафэхъуэпскIым ещхьщ,

СщимыщIыф абыи псори наIуэ.

Хым и тхьэусыхафэм гур хегъэщI,

Си гум жиIэм хыр изогъэдаIуэ.

Толъкъун тхъуахэр джалэурэ IуокIыж,

Зыхуейр ахэм си деж щагъуэтакъым.

Сымаджэ хьэлъэ бауэу къысфIощIыж,

СыщIэдэIумэ, хым и бауэ макъым.

Адыгэ  гъыбзэ-уэрэд гъэпсыкIэ мы усэм зэриIэм гу лъумытэнкIэ Iэмал иIэкъым. Апхуэдэу щыт пэтми, литературэм и хабзэфIхэмрэ IэмалыфIхэмрэ щызэуIущ, шэрыуэуи щызэдолажьэ, дунейм и къэхъукъащIэ ехьэжьахэри уи гъащIэм къыщыджэжу къыпщегъэхъу, цIыху гурыщIэри абы щIэжьыуэ хуо­хъуж. ГурыщIэр къыщагъэлъагъуэ уэрэдхэм зэрыщыхабзэу, пщащэр тенджызым бгъэдохьэри и нэм илъагъум и гум щыщIэр трегъапсэ, дунейм щекIуэкIхэр и гум щекIуэкIхэм хуехь, зэщIэлуи тхылъеджэм бгъэделъхьэж. Джалъэу зытеджалэ толъкъунхэр Надие Iэзэу хуегъэлажьэ усэм щIэлъ мыхьэнэ нэхъыщхьэм: "Я щIэлэгъуэу толъкъун уэсхэр къос – ЗэщIэкъуауэ ахэм ягъэзэжыр", "Къарууншэу ахэм ягъэзэж. Сыту кIэщI толъкъунхэми я гъащIэр".

Апхуэдэуи дызэхуеплъынти Надие и усэм хэт пщащэхэмрэ IуэрыIуатэм дызыщыхуэзэхэмрэ. Зэщхь ахэр: хы Iуфэм макIуэри, и гум щыщIэ псор иреIуэтылIэ. IуэрыIуатэ нэщэнэм зыдиужьми, усакIуэ цIыхубзым и псалъэхэр и гум, и псэм къабгъэдокI, лирикэ дахэм и теплъэ иIэу гупсысэ куухэм ухашэ. Аращ а усэ сатырхэм IуэрыIуатагъ хыумылъагъуэу, псори пщыгъупщауэ и кIэм унэсыху ущIеджэри: IуэрыIуатэм и нэщэнэ дэплъагъуркъым, дэплъа­гъуркъыми, гупсысэхэм я IэфIым укъызэтригъэувыIэркъыми, пщогъупщэ, уащхьэщокI.

Къэтхьа усэ сатырхэм, дауи, гу лъыптэнущ нэщхъеягъ къызэрыхэщым. Адыгэ цIыхубз усакIуэм и творчествэм и нэщэнэщ ари. КIуэрыкIуэм тету жьы хъууэ кIуэдыж толъкъунхэмкIэ ар абы зэрызыхыдигъащIэр. Нэпкъым нэсмэ, мэхъу къарууншэ, мэжэщI.

Ещхькъэ-тIэ ар цIыху гъащIэм? Дауи. Дунейм и къэхъукъащIэ къыщыхэдгъэщакIуэ, дгъэзэжынти Надие и уафэхъуэпскIымкIэ: "Мы талайр уафэхъуэпскIым ещхьщ. СщимыщIыф абыи псори наIуэ. Хым и тхьэусыхафэм гур хегъэщI. Си гум жиIэм хыр изогъэдаIуэ…".

Уэгури щIыгури щызэтащ мы едзыгъуэ закъуэм. АбыкIэ жытIэну дызыхуейр аращи, нэгъуэщI къэрал щыпсэу адыгэ псоми фIыуэ ялъагъу мы Iэмалыр къагъэсэбэпын: уафэгъуагъуэр, уафэхъуэпскIыр, бгыр, псыр къащтэри, абыхэмкIэ езыхэм я гупсысэм и пэжыпIэ-нахуапIэр белджылы ящI.

Апхуэдэу жыпIэ щхьэкIэ, хамэ къэрал щыпсэу адыгэхэми я закъуэкъым, хэкум ис тхакIуэхэми ядыдолъагъу а Iэмалыр. Дигу къэдгъэкIыжынщ, КIыщокъуэ Алим и романхэр. Апхуэдэу щыщыткIэ, мыбыи гу лъытапхъэщ: псынэ ткIуэпсыр дэнэ щIыпIэкъыщымыхутами зэрыпсынэ ткIуэпсу къызэрынэжым ещхьыркъабзэу, адыгэпсэр, адыгэ гупсысэр, адыгэгур дэнэкIи къыщызэтонэ, и гупщIэр и купщIэу, и къауатыр арауэ. Зи гугъу тщIы Iэмалхэмрэ къэгъэлъэгъуэкIэхэмрэ адыгэ хэлъу аращ, зы щIыпIэ щхьэхуэ щыIэм хэхуауэ бгъэдэлъ къудейуэ мыхъуу.

Хьэмэрэ Грузием щыпсэуа, щылэжьа Лохвицкэр аратэкъэ. Дигу къэдгъэ­кIыжынщ абы и «Уафэгъуагъуэ макъыр» - нэгъуэщI ухуейкъым… гурэ псэкIэ зэхуэдэщ, зыщ лъыр. Аращ дэнэ щыIэ адыгэри, зи щэным и жыпхъэ икIэ­рэхъукIыу, нэгъуэщIым техьэнкIэ щIэмыхуър, сыт хуэдэ дуней тетми, сыт хуэдэм и Iэр, и щхьэр хэлъми.

Хуабжьу Iэзэу къегъэлъэгъуэф цIыхум и гум щыщIэр зыхуэдэмрэ зыхуэ­дизымрэ Хъунэгу Надие. ХамэщI щыпсэу адыгэм и псэр, абы и хъуэпсапIэр-щэ?

Мыбдежым щытлъагъур гъэщIэгъуэнщ. ХамэщI щыпсэу, щылажьэ ди адыгэхэр  езыхэр  здэщыIэ  къэралхэм здахэтым, я культурэм, литературэм куэд дыдэ зэрыхащIыхыьым хуэдэурэ, адыгэу къонэжхэр – адыгэ хъэтI, адыгэ макъ, адыгэ хьэл-щэн, а зэрыжытIам хуэдэу, яIэжщ, нэгъуэщI къакIэрымыпщIэу, нэгъуэщIхэм яхэмыпщIэу.

КартэкIэ, щIыпIэцIэхэмкIэ фIэкIа ямылъэгъуа, ямыщIэ я Хэкужьым я гур щыIэщ, ар нэгу щIэмыкIыу тетщ дунейм. Мис арауэ къыщIэкIынщ абыхэм я Iуэхуи, я псалъи къабзагъым, адэжь лъапсэм хуаIэ къабзагъэм тегъэпсауэ щIыщытри.

Хъунэгу Надие иIэщ зы усэ хьэлэмэт. «Сыкъэвгъэуш» - аращ абы зэре­джэр. Иджыри къэс зи гугъу тщIа гупсысэхэр зэуIу щохъу мыбы узы­щри­хьэлIэ сатырхэм. Хьэрып псалъэмакъ здедаIуэм, абы и IукIэр фIэхьэлэмэту здигъэщIагъуэм усакIуэм и гур мажэ и Хэкужьым – Кавказым и теплъэр и нэгу къыщIохьэ, и плъыфэхэр илъагъум хуэдэщ:

Сыкъэвгъэуш сэ пщэдджыжьым жьыуэ,

Мо хьэпцIий хьэсэм сыхыхьэнщ.

Ныбгъуэ пшыналъэ зэщIэжьыуэм,

Хьэрып псалъэкIэм седэIуэнщ.

Къыщыслъыхъуэнщ бжэнтхьэху щэныфIэр,

ХьэпцIийр сэ IэгукIэ згъэхуэбэнщ.

Адыгэм и цей кхъуэщыныфэр

Абдеж си нэгум къыщIыхьэнущ.

ХамэщIым щыпсэу адыгэхэм я творчествэм и гугъу тщIыуэрэ, ищхьэкIи къызэрыхэдгъэщащи,  адыгэ  литературэм тенджызым ехьэлIа макъамэхэр куэ­­ду къыхощ. Къэбгъэлъэгъуэну ирикъунщ ЩоджэнцIыкIу Алий и «Нанэ» усэ цIэрыIуэр:

Уэ пщIэрэ уи щIалэ цIыкIур

Хы Iуфэм щепэзэзэхыу?

ЩIыпIэ хамэм адэ-анэншэу

Iуащхьэмахуи сигъэлъагъуфу,

ЩыIэкъым мыбы зы ани,

Гызыжу кхъухьхэр къепщылIэу,

Хьэпшыпхэр плIэкIэ кърахыу,

Ферс фIейкIэ напэр щалъэщIу.

Мы сатырхэм IупщIу хыболъагъуэ Хэкужьым пэIэщIэ хъуа цIыхум и псэм хэкуншагъэр абрамывэу зэрытегъуалъхьэр, арыншэу абы и гъащIэр ужьыхыпэнкIэ зэрыхъунур. Ярэби, Алий хиса усыгъэ жылэр къэкIауэ, бэ­гъуауэ арауэ пIэрэ, жуегъэIэ нобэрей усакIуэхэу хамэщIхэм исхэм я IэдакъэщIэкIхэм ущыхэплъэкIэ.

ХамэщIым ис усакIуэхэм я гурыгъу-гурыщIэр Хэкужьым щыхуэгъэзам деж «щIагъыбзэ» къыхуагъуэтыркъым – щхьэтечауэ къаIуатэ, нехьэкI-къехьэкI хэмылъу. Ауэ щыIэщ нэгъуэщI къэIуэтэкIи, а фIылъагъуныгъэр – хэкур псэм зэрыщагъафIэр къраIуатэу. Апхуэдэу, мащIэу щIэуфа щIыкIэу, хэку фIылъагъуныгъэхэр дэзыгъэлъагъу иджырей къэбэрдей усакIуэхэм мымащIэу къахэбгъуэтэнущ. Къэтхьынщ апхуэдэхэм ящыщ зы усакIуэ – Ацкъан Руслъан – и къалэмыпэм къыщIэкIар:

Iущабэт мазэгъуэ жэщыр,

Ажалри къигъэдэIуэнт,

АрщхьэкIэ псэр зыгъэжэщIыр

Уэгу щIагъыр псэупIэм ещхьт,

АрщхьэкIэ мывэжьхэр хуэдэт,

Толъкъуным яхуищIу нэщхъ.

Ди къуажэм хуэпэжт зы лъагъуи

Лъэтэну хьэзырщ жыпIэнт.

Зэм-зэмкIэ, хьэуар дэтхытхыу,

Зыгуэр игъэфIэну хуейт,

АрщхьэкIэ сабийт, къысфIэщIу

Блэр гъуэм къришыну хэт…

Лирическэ лIыхъужьым и «Мазагъуэ жэщыр» апхуэдизкIэ Iущабэщи, ажалри къигъэдэIуэфынут, арщхьэкIэ псэр зыгъэжэщIыр хэт къыдгуригъэIуэ­нуми абы къыхуэщIэркъым. Апхуэдэ зэпэщIэгъэуэныгъэм дыщыхуозэ усэм и иужьрей едзыгъуэми, ауэ нэхъ хэкъузауэ икIи пыухыкIауэ. Мазагъуэ жэщ Iэщабэ-Iущабэр хъарзынэт, ауэ «блэр гъуэм къришу» зэраныгъэ къишэнкIэ мыхъуащэрэт, жиIэ щIыкIэу еух Ацкъаным и усэр.4 Гурыщхъуэ уэзыгъэщI «щабагъэм», «Iущабагъэм», нэгъуэщI нэм къыIуидзэ къэхъукъащIэхэм уса­кIуэм къыщегъуэт, пэжыгъэкIэ гъэнщIа «зы лъагъуэ». «Ди къуажэм хуэпэжт зы лъагъуи, уплъэхукIэ къэлъаIуэ пфIэщIт» - жеIэ усакIуэм, и лъэхэр гурэ псэкIэ зэригъафIэм, ар и лъым зэрыхэтым шэч къыщIытепхьэн къигъанэркъым. Аращ дэри ищхьэкIэ «щIагъыбзэ» щIыкIэу къэIуэта гурыщIэ жы­хуэ­тIэжар.

Адыгэ усакIуэхэм куэдрэ зыхуагъазэ псым, тенджызым жытIащ. Щхьэусыгъуэншэкъым ар. Адыгэбзэм «псы», «псэ», «псалъэ», «гупсысэ», «псыр псэ хэлъхьэжщ» жыхуэтIэу дызыщрихьэлIэхэм «гъащIэ» мыхьэнэр ящIэлъу къыщIидзынри хэлъщ. Арагъэнщ а зэщIэжьыуэ псалъэхэр усакIуэхэм я IэдакъэщIэкIхэм куэдрэ къыщIыщыкIуэр. Ацкъаным етх:

УIумысамэ псы Iуфэм жэщу,

Псым и псэукIэр къэпщIэнкъым щIагъуэу.

Псым и гупсысэм нэхъыфIт сыхыхьэм,

Хьэзырт толъкъунри сришэжьэну.