.

.

КIЫЩОКЪУЭ АЛИМ ИРАЩIЭКIАУЭ ЩЫТА ПСАЛЪЭМАКЪ МЫХЪУМЫЩIЭР
Бакъ Зерэ
филологие щIэныгъэхэм я доктор профессор
Къумыкъу Маринэ
ЕгъэджакIуэ
01.06.2009

CC - Literature and History Department

.

.

Абы щхьэзыфIэфIагъыу зэрихьэр Москва къикI унафэм щытемыхуэ щыIэт. Абы и псальэр сыт хуэдэ конституцэм и хабзэ, закон жыхуэпIэхэм нэхърэ нэхъ лъэщт. Абы и щыхьэтщ мы тхыгъэр зытеухуа псори.

КIыщокъуэ Алим ди тхакIуэ ину зэрабжрэ куэд щIат, «Къэбэрдей-Балъкъэрым и цIыхубэ усакIуэ» цIэ лъапIэр I964 гъэ лъандэри зэрихьэрт. Абы и усэхэмрэ романхэмрэ щыщIэныгъэ щIагъуэ зыхэмылъхэуи ялъытэрт, и тхылъыщIэ къыдэкIхэм критикхэм фIы куэд хужаIэрт.

Апхуэдэу екIуэкIыурэ, КIыщокъуэм и «Нал къута» романыр «Iуащхьэмахуэ» журналым традзэ. Критикхэр абы щытхъуа мыхъумэ, хэль ныкъусаныгъэхэм зэратепсэльыхьа щIагъуэ щыIэкъым. Абы иужькIэ зэманыфI дэкIауэ, романым теухуауэ псалъэмакъышхуэ къохъей. Алим и тхыгъэхэм щыгъуазэ ди цIыхухэм ар зэрагъэщIэгъуэнур ящIэркъым.

ТхакIуэм зэрыжиIэжамкIэ, а Iуэхум къежъапIэ гъэщIэгъуэн иIащ. Партым и Къэбэрдей-Балъкъэрым и обкомым и япэ секретарыр; зигъэпсэхуу санаторэ гуэр щыIэу; «Москва» журналым и номерищым тету «Нал къута» романым къеджащ. Ар абы игу иримыхьауэ жыпIэныр мащIэ дыдэщ. Республикэм и Iэтащхьэм игу иримыхьамэ, романыр абы, дэлажьэхэм къызэральытэн хуейр гурыIуэгъуэт – мыхъумыщIэут. Адрейхэм сыт жамыIами, зыми мыхьэнэ иIэтэкъым.

Налшык къызэригъэзэжу, «нэхъ лъэщ дыдэм» унафэ ищIащ партым и обкомым и бюром хэтхэр романым еджэну. Ауэ щыхъукIи, «Iуащхьэмахуэм» иримыт щIыкIэ, Алим романыр обкомым ихьри, ельэIуат еджэнхэу, къазэрыщыхъуари къыжраIэжыну. АрщхьэкIэ зыри еджакъым. Хэт щIэсауэ пIэрэ а зэманым обкомым адыгэбзэкIэ тха художественнэ тхыгъэ еджэу? Апхуэдэ хабзэ щыIэтэкъым.

Арати, нэхъыщхьэ дыдэм къалэн зыщищIахэр романым урысыбзэкIэ еджащ, къазэрыщыхъуари зэхуаIуэтэжащ. ИтIанэщ КIыщокъуэр хэутэн щIыным теухуа псалъэмакъышхуэр къыщагъэхъеяр.

Парт лэжьакIуэ нэхъ инхэм къызэралъытэмкIэ, Хэку зауэшхуэм и зэманым нэмыцэдзэхэр ди республикэм къыщебгъэрыкIуэм щыгъуэ обкомымрэ парт организацэхэмрэ лэжьыгъэу зэфIагъэкIахэр Алим и тхылъым къызэрыхэщыр Iуэхур зэрыщытам зыкIи хуэдэутэкъым.

Иджыпсту абы уегупсысу щытмэ, зэрыбгъэщIэгъуэнур пщIэркъым: художественнэ тхыгъэм хэт цIыхухэм я образхэр, я лэжьэкIар Къэбэрдей-Балъкъэр обкомым щIэсхэм ягу ирихьакъым. Абыхэм къафIэIуэхутэкъым ар тхылъеджэхэм сыт хуэдэу къащыхъуами.

Iэтащхьэхэм мурад ящIащ езыхэм ягу иримыхьа романым трагъэпсэлъыхъыну. I974 гъэм и гъатхэм Къэбэрдей-Балъкъэр щIэныгъэ-къэхутакIуэ институтым цIыху куэд щызэхуагъэс районхэм, къалэхэм къикIахэу, парт, совет унафэщIу зауэ зэманым лэжьахэу, интеллигенцэм щыщхэу. Iуэхур езыхэм къаIэтауэ гурыщхъуэ ирамыгъэщIын щхьэкIэ, обкомым къикIа къулыкъущIэшхуэ щыIэтэкъым. Ауэ абы къекIуэлIа дэтхэнэми фIыуэ къагурыIуэрт обкомым и унафэщIыр хэмыту апхуэдэ Iуэху къезыхьэжьэфын цIыху республикэм зэримысыр, ауэ щыхъукIи – ди адыгэ тхакIуэ нэхъ ин дыдэ КIыщокъуэ Алим теухуауэ.

Ди деж къыщыдэкIа тхылъыщIэм трагъэпсэлъыхьыну апхуэдиз цIыху зэхуашэсауэ япэм зыми илъэгъуатэкъым. Абы къыхэкIыу, жаIэнухэм псори яхуэмышэчыж жыхуаIэм хуэдэу пэплъэхэрт.

ЗэIущIэр тхакIуэхэм я союзым и унафэщI ЩоджэнцIыкIу Iэдэм къызэIуихащ. Абы жиIащ КIыщокъуэм и романыщIэр Москва къызэрыщыдэкIар, зэхуэсахэр абы зэреплъым тепсэлъыхьын зэрыхуейр, езы Алим, къэкIуэжыну хъыбар ирагъэщIа пэтми, къызэрымыкIуэжар. (А зэманым ар СССР-м и Литературэ фондым и унафэщIу Москва щылажьэрт).

Обкомым гу лъыдегъатэ «Нал къута» романым щыщIэныгъэ куэд зэрыхэлъым, пищащ Iэдэм и псалъэм. Абы къыхэщыркъым нэмыцэ фашистыдзэхэр ди республикэм къыщебгъэрыкIуэм щыгъуэ парт организацэхэм цIыхубэр зэрызэщIагъэуIуар, зэрагъэгушхуар, коммунистхэр зауэм хахуэу зэрыхэтахэр. Нобэ дэ ди мурадщ тхакIуэм IэщIэкIа ныкъусаныгъэхэм я гугъу зэхэхауэ тщIыну.

ИтIанэ абы псалъэ иритащ ди адыгэ тхакIуэшхуэ Шортэн Аскэрбий.

-Сэ нобэ сыкъыщIэпсалъэр обкомым апхуэдэ къалэн си пщэ кърилъхьауэ аращ, - хэкъузауэ къригъэжьащ абы. – «Нал къутар» зытха КIыщокъуэ Алим тхакIуэ гъуэзэджэщ, «Iэщэ зэрихьэну зыхуэмыфащэ лIым фызи хуэфащэкъым» зэрыжиIа къудейм къыбгурегъаIуэ ар зэрытхакIуэ иныр, художественнэ псалъэм зэрыхуэIэзэр. Ауэ иужьу абы итха романым щыщIэныгъэшхуэхэр иIэщ, пцIы куэди хэтщ. А тхыгъэм къызэрыхэщымкIэ, ди республикэм и унафэщIхэм зауэм и зэманым ящIэн хуейхэр дахэ-дахэу къагурыIуэртэкъым, цIыхухэр яхузэщIэгъэу­Iуэфтэкъым, езыхэр хэгужьейхьахэт. АтIэ пэж ахэр? Пэжкъым!

ЗэрыбгъэщIэгъуэнур умыщIэ Iуэхухэри хэтщ мы романым. ТхакIуэм зэритхымкIэ, Iэщэ нэхъыфI дыдэкIэ а зэманым зэщIэузэдауэ щыта, зауэ куэдым хэта, Днестр, Днепр, Дон псышхуэхэм къафIэмыIуэхуу къызэпрыкIа нэмыцэдзэхэр, Бахъсэн псым къызэрыIухьэу къызэтеувыIэри, Хьэмыкъэ делэ я дэIэпыкъуэгъуу абы къызэпрыкIащ. ИтIанэ, романым фIища цIэри гурыIуэгъуэкъым. Зауэр ди текIуэныгъэкIэ иухакъэ, фашистхэр я гъуэмбым идукIыхьыжакъэ? АтIэ сыт тхакIуэм и романым апхуэдэ цIэ щIыфIищар?

Абы иужькIэ псалъэ зрата тхакIуэ Теунэ Хьэчим «Нал къутам» щыщ къыхинакъым. КIыщокъуэ Алим етх, жиIащ абы, нэмыцэдзэхэр ди щIыпIэм къихьэным куэд иIэу Къэбэрдей-Балъкъэрым и унафэщIхэр икIахэу, колхозхэмрэ совхозхэмрэ я жэмхэр абы щыгъуэ ягуэшыжауэ щытауэ. Быдэу жызоIэ: а псори пцIыщ! Художественнэ тхыгъэхэр пэж защIэкIэ тхауэ щытын хуейщ. Абы къыхэкIыу, сэ къызэлъытэ «Нал къутар» ди литературэм къызэрыхыхьар зэраныгъэ зыпылъу.

ИтIанэ псалъэ къаIихащ балъкъэр усакIуэшхуэ Кулиев Къайсын. Мыбдежым щыжытIэ псори дэ тетщIыхьын хуейщ къэбэрдей литературэм зегъэужьыным теухуауэ КIыщокъуэАлим лэжьыгъэу зэфIигъэкIам, тхылъхэу къыдигъэкIахэм, къыщIидзащ абы. Сэ абы и усэ, прозэ тхыгъэхэр дахэу гъэпсахэу, купщIэшхуэ зиIэхэу къызолъытэ. КIыщокъуэр адыгэ тхакIуэ инщ. Сэ сызэреплъымкIэ, абы и «Нал къута» романыр и тхыгъэхэм я нэхъыфI дыдэщ.

АрщхьэкIэ пэшым щIэсхэм ящыщ зыкъомым абы арэзы дэхъуну я мурадтэкъым. Хуабжьу зихъунщIэу псэлъащ Хэку зауэшхуэм и зэманым партым и Къэбэрдей-Балъкъэр обкомым япэ секретару лэжьа КIумыхъу Зубер. Ар зэреплъымкIэ, обкомым и унафэщIу романым хэт Къулыр езырт, а лъэхъэнэхэм ар мыхъу-мыщIэу, хэгужьеихьауэ лажьэу щытауэ КIыщокъуэм зэритхамкIи игъэпудат. Дэ а зэманым тлъэкIрэ тхузэфIэкIрэ къэдгъэнакъым къыдэбгъэрыкIуэ бийм къаруушхуэкIэ дыпэщIэувэн щхьэкIэ, жиIащ къэпсалъэм. ИтIанэ КIыщокъуэм дэ дыкъызэригъэлъэгъуэр мыхьэнэшэу дыщытауэщ. Романым цIыху хуэдэ цIыхухэу къищтэхэр езырщ, и къуэшырщ, и фызырщ, и анэрщ.

Абы кызэрыщхьэщыкI щIагъуэ щыIакъым Къудей Чэрим жиIахэр. А романым пцIы куэд зэрыхэтым и щыхьэт куэд щыIэщ, къригъэжьащ абы и псалъэр. Ди республиикэр нэмыцэдзэхэм яубыдауэ щыщытам щыгъуэ сэ  партизан гуп зэгуэтым срикомиссаращ. Тхыхьым дыкъызэрыхэщым хуэмыдэу, дэ бийм хахуэу дезэуащ, хэщIыныгъэ ини еттащ.  КIыщокъуэм етх партизанхэм я унафэщIу Локотош щытауэ. Пэжкъым! Командиру щытар Царяпинырщ, Локотош лъэпкъ тхэтакъым.

А лъэхъэнэм Къэбэрдей-Балъкъэрым  мэкъумэшыщIэмкIэ и наркому лэжьа Сасыкъ Уэлий кIыхьу, едэIуэгъуейуэ псэлъащ: гъавэу, лыуэ, шэуэ, нэгъуэщI ерыскъыхэкIыу ди республикэм къэралым иритахэм теухуа бжыгъэ куэд къихьащ, ахэр романым зэрыхэмытыр ныкъусаныгъэшхуэу къилъытащ. КIыщокъуэм ахэр къыщIыхимыгъэщар дэ лэжьыгъэу зэфIэдгъэкIар ибзыщIынути аращ, иухащ абы и псалъэр.

ТхакIуэ Нало Заур и псалъэм кIыхь зригъэщIакъым. Ар нэхъ зи ужь итар романым техъущIыхьхэм  я щыуагъэхэр яригъэлъагъужыну аращ.

КIыщокъуэм и «Нал къутам» хэт цIыхухэр литературэ персонаж жыхуаIэхэрщ, къыхигъэщащ Заур. Абы зи Iуэху зэрихуэхэр Къэбэрдей-Балъкъэрым и унафэщIхэу щытахэркъым. ТхакIуэм романым хигъэхьа цIыхухэм я хьэлымрэ я щэнымрэ хуэдэхэр а зэманым лэжьа къулыкъущIэхэм яхэмылъагъэнкIи хъунщ. Ар къагурыIуэркъыми аращ пщIэ зыхуэтщI ди нэхъыжьхэр нобэ емыкIу пылъу щIэпсалъэр. Сэ сызэреплъымкIэ, «Нал къутар» КIыщокъуэм къехъулIа тхыгъэщ. Дауи, ар ныкъусаныгъэншэкъым. Ауэ, мыпхуэдиз цIыху зэхуэпшэсу, тхылъым тебгъэпэлъыхьын хуэдэу а ныкъусаныгъэхэр куэд хъуркъым.

Абдежым ЩоджэнцIыкIу Iэдэм къэтэджри, жиIащ обкомыр тхылъым апхуэдэу зэремыплъыр, ар къэлъытэн зэрыхуейр.

А махуэм зэIущIэм куэд къыщыпсэлъащ. Литературэм зыгуэр хэзыщIыкIхэм закъуэ-тIакъуэ фIэкIа къахэкIакъым «Нал къутар» игу иримыхьауэ жызыIа. Абы щIэсахэм ящыщ Iэджэм фIыуэ ящIэрт романым техъущIыхьахэр Мэлбахъуэр зыхуей дыдэм хуэдэу къызэрыпсэлъахэр.

ГъэщIэгъуэнщ абы япэкIэ ди республикэм щымыIауэ, ди адыгэ тхакIуэ нэхъ иныр игъэпуду, и тхылъыщIэр игъэикIэу зэхаубла Iэуэлъауэм теухуауэ иужькIэ наIуэ хъужауэ щыта Iуэху гуэри.  Партым и Шэшэн-Ингуш, Осетие Ищхъэрэ обкомхэм я япэ секретархэ Апряткинымрэ Кабалоевымрэ абы щыгъуэ Мэлбахъуэм къелъэIуат КIыщокъуэр ягъэулъиину къаIэта псалъэмакъыр ягъэувыIэну. АрщхьэкIэ «зи къамэр къизыхар» абыхэми ядэIуакъым. Инатыр щыту малIэ жаIэ.

А зэIущIэм Шортэн Аскэрбий щищIа докладыр республикэ газетхэм адыгэбзэкIи, балъкэрыбзэкIи, урысыбзэкIи традзащ. Абы къеджахэм КIыщокъуэр «къызэрыщIидзар» зэрагъэщIэгъуэнур ящIэртэкъым. Ар дауэ, щIэупщIэрт ахэр, лъэпкъыр зыгъэпуд тхылъ КIыщокъуэм итхауи? Иджыри къэс «ди набдзэу» щытам сыт къыщыщIыжар?

Апхуэдэу щIэупщIэхэр тхылъым емыджахэрт. Уэрамхэм зэрыщыжаIэмкIэ, Алим лъэпкъыр игъэикIат.

Ахэр дэнэ къэна, «Правда» газетым и обозреватель, СССР-ми Совет Нэхъыщхьэм и депутату Кэбэрдей-Балкъэрым мызэ-мытIэу щыхаха Жуков Юрий абы щыгъуэ ди къалэм къыщыпсалъэу жиIауэ щытащ: КIыщокъуэм къызэригъэлъагъуэм хуэмыдэу, фи республикэм и цIыхухэр Хэку зауэшхуэм хахуэу хэтахэщ.

ГъэщIъгъуэнтэкъэ ар? Ар езыр зэуатэкъым, Алим Хэку зауэшхуэм и пэм къыщыщIэдзауэ и кIэм нэс хэтат, майорт. Апхуэдизу къулыкъушхуэ зезыхьэ цIыхур зэмыджа тхыгъэм тепсэлъыхьырт. Сыт хуэдэ тхылъ напэр арауэ пIэрэт зэрытыр адыгэхэр мызэуауэ Алим итхауэ? Жуковыр арат е КIыщокъуэрт адыгэхэм я Iуэхум елэжьыр, ар зыгъэкIуатэр, ди щэнхабзэ къэзыIэтыр? ГурыIуэгъуэт ар абы жезыгъэIари. Абы щыгъуэ ар зыхузэфIэкIынур зы закъуэт – Мэлбахъуэрт.

Куэд дэмыкIыу партым и обкомым и пленум зэхуагъэсащ, литературэм зыкIи пымыщIа Iуэху гуэрым тепсэлъыхьыну я мураду. Ауэ абы и «Нал къутам» и гугъу щамыщIу къагъэнакъым. Район нэхъ инхэм ящыщ зым и Iэтащхьэм жиIащ Крылов басня цIэрыIуэм хэт персонажым КIыщокъуэр зэрыригъэщхьыр, и романыр зэритхамкIэ ди республикэр игъэпудауэ абы зэрилъытэр.

НэхъыфI тхакIуэшхуэм хужиIакъым районым къикIа цIыхубз унафэщIми. Губзыгъагъэшхуэ и гугъуэу, абы ину къыхигъэщащ: «Нал къутар» ди щIалэгъуалэр гъэсэным зэран хуэхъунущ, абы къыхэкыуи, ди школ Iэтащхьэхэм чэнджэщ еттащ а тхыгъэр программэм хамыгъэхьэну. (ГъэщIэгъуэнтэкъэ ар, школ программэхэр зэхэлъхьэн зэрыхуей щIыкIэри нэхъыфIу зыщIэр райкомхэрт).

Сыт щыгъуи хуэдэу, жиIэм мыхъумыщIагъэ лэпкъ хэмылъу къыщыхъужу,  къэпсэлъащ район Iэтащхьэ гуэр.

Сэ сытхакIуэкъым, ауэ тхылъ соджэ, къыщIидзащ абы. Абы къыхэкIыу, сэ схужыIэнущ: романым уигу ирихьын хуэдэу хэт цIыху псори КIыщокъуэм и Iыхьлы защIэщ, адрейхэр мыхьэнэншэхэрэ мыхъумыщIэхэрщ. СогъэщIагъуэ, сыт зэраныгъэ къэзышэ апхуэдэ тхылъхэр къыдэзыгъэкIыным къэралым ахъшэ щIтригъэкIуадэр? Мыри жысIэнут: сыт ди къэралым епцIыжа Солженицыныр зэрыбзаджэнаджэм теухуауэ ди Хэкум къищаIэта псалъэмакъым КIыщокъуэм и макъыр къыщIыхэмыщыр?

«Нал къутамрэ» ар зэрытхамрэ а псори щытражыIыхьа пленумыр къызэуIзыхари зэхуэзыщIыжари …нэхъыщхьэ дыдэращ, ауэ а мыхъумыщIагъэ псори жызыIахэм зы псалъи япидзакъым, жаIахэм щыщ гуэр игу иримыхьауи къыхигъэщакъым. Ар фIыуэ зыцIыхухэм ящIэрт игу иримыхьын жаIэу зэрызэхихыу, абы къэпсалъэр зэрызэпиудыр. Ахэр Iэтащхьэм зэпимыудари зыгуэрт, пленумым щIэса къомыр къэпсалъахэм, унащхьэр трач жыпIэну, Iэгу хуемыуатэмэ. Абы щыгъуэми абыхэм куэдкIэ я нэхъыбапIэр романым емыджахэу, тхылъри ямылъэгъуауэ. Емыджахэми, Iэгу щIеуэхэм зыри хамыщIыкIми, абыхэм къагъэлъгъуащ республикэм и Iэтащхьэм ди тхакIуэшхуэм фIеигъэу кIэлъызэрахьэр зэрыдаIыгъыр. Абыхэм я дежкIэ арат нэхъыщхьэр, ахъумэ литературэм зэрызиужьымрэ КIыщокъуэм абы хищIыхьымрэтэкъым.

Мыри къыхэгъэщыпхъэу къыщIэкIынщ. Алим апхуэдиз икIагъэ ди деж щыщрапэс лъэхъэнэм Москва къыщыдэкI газетзэмрэ журналхэмрэ тхыгъэ зыбжанэ тетащ «Нал къутам» щытхъухэу. Ауэ Къэбэрдей-Балъкэрым щызэхаубла псалъэмакъыр абы щхьэкIи зэпагъэуакъым.

Романыр зытхам мыхъумыщIагъэу хужаIэр мащIэу къащыхъури, а Iуэхум тепсэлъыхьын мурад иIэу. ТхакIуэхэм, Журналистхэм, Художникхэм, Композиторхэм я союзхэм зэхэту ирагъэкIуэкI пленум зэхуагъэсащ. «Партым къигъэув къалэнхэр гъэзэщIэным цIыхубэр хузэщIэгъэуIуэн щхьэкIэ творческэ организацэхэм ящIэн хуейхэм теухуауэ» абы доклад щищIащ партым и обкомым и секретархэм ящыщ гуэрым.

ЗэIущIэр зытепсэлъыхьну Iуэхум егъэщIылIауэ зыгуэрхэри жиIэри, ар нэхъыщхьэм занщIэу хуэкIуащ. «Нал къутам» и гугъу сщынущ, къахэплъащ ар зэхуэсахэм.  Ауэ абы щIэзмыдзэ щIыкIэ мыр жысIэну сыхуейт. Илъэс щэщI хъуащ ди тхакIуэ цIэрыIуэхэу Теунэ Хьэчим, Шортэн Аскэрбий, Шомахуэ Амырхъан, ЩоджэнцIыкIу Iэдэм, Къардэн Бубэ, нэхъ мащIэ лъандэрэ – Кулиев Къайсын, Нертуев Берт, Геттуев Максим, Макитов Сэфар, нэгъуэщIхэми быдэу дапыщIауэ дазэрыдэлажьэрэ. Апхуэдиз зэманым абыхэмрэ дэрэ дыщIызэгурымыIуэ Iуэху ди зэхуаку къыдэхъуакъым. (Абы зи цIэ къриIуа псори а зэIущIэм щIэст).

КIыщокъуэ Алим дэ псом хуэмыдэжу дгъэлъэпIащ, пщIэи хуэтщIащ: «Къэбэрдей-Балъкъэрым и цIыхубэ усакIуэ» цIэр лъапIэр фIэтщащ, СССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и депутату ди цIыхухэм тIэу хахащ. Ар дэ къызэрыдмылъытауэ сыт къэна! АтIэ а псоми я жэуапу дэ сыт къыдищIэжар? Адыгэ лъэпкъыр дунейм къызэрытехьэрэ фIейуэ кIэралъхьам хуэдиз КIыщокъуэм итха «Нал къута» романымкIэ абы кIэрилъхьащ. ЖыпIэ хъунущ а тхыгъэ дызыхуэмейр Къэбэрдей-Балъкъэрым цIыхуу исым ягу иримыхьауэ.

Дэ абы жыдоIэ мыбы къэкIуэжу, дэ жытIэм едэIэну, дерс къыхихыну, ауэ езыр Москва дэсщ (мылажьэу, жиIэну хуея хъунт, арщхьэкIэ хужыIакъым), и романым теухуауэ щытхъу тхыгъэхэр яригъэтхыу, цIыхушхуэхэр лIа нэужь газетхэм традзэ тхыгъэхэм правительствэм и унафэщIхэм я гъусэу Iэ щIедзри. (Абы фIыуэ ищIэрт правительствэм и Iэтащхьэхэм ящIыгъу апхуэдэ тхыгъэхэм цIыху хэхахэм фIэкIа Iэ зэрыщIрамыгъэдзыр).

Обкомым и секретарым и псалъэр кIыхьт. Ауэ зэIущIэм щIэсахэм ящыщу зы цIыхум зыри жиIакъым е абы и телъхьэу, е ар димыIыгъыу. Ди нэсыпыншагъэти, апхуэдэ хабзэт а зэманым ди къэралым щызекIуэр. Литературэмрэ гъуазджэмрэ (искусствэмрэ) хэзымыщIыкI секретарым, и къулыкъушхуэм щхьэкIэ зы бэлыхьу зыкъыщыхъужауэ, Iэмалу щыIэр къигъэсэбэпырт. КIыщокъуэ Алим «къытрикIэ фIеипсым» адыгэ лъэпкъыр щихъумэн хуэдэу. Абы щыгъуэми, укIыти шыни имыIэу, и щхьэр ину Iэтауэ, ар зыкIэ псалъэрти, щыуагъэ е мыхъумыщIагъэ лъэпкъ къыжьэдэкIыу и гугъэжтэкъым.

Дауи, абы фIыуэ ищIэрт и щIыбагъ къыдэтыр хэтми, ахэр зэрыжиIэр абы и гуапэ зэрыхъунри, и къарур зэрыинри. Ауэ абы щыгъупщэрт дунейр шэрыхъыу зэрыкIэрахъуэр, нобэ зи тетыгъуэр пщэдей текIынкIэ зэрыхъунур. Иджы хэт ищIэжу пIэрэ «Нал къута» романым апхуэдиз псалъэ фIей хужызыIа парт, совет унэфэщIхэм я унэцIэхэр?

Абыхэм я ужькIэ КIыщокъуэм и Iуэхур зэрекIуэкIам куэд фыуэ щыгъуазэщ. ИтIани аргуэру ягу къэдгъэкIыжынщ. Ди республикэм и Iэтащхьэр зэран хъуну сыт хуэдизкIэ хэмытами, КIыщокъуэ Алим илъэс 60 щыхъуа I974 гъэм Октябрь Революцэ орден къратащ. ЗэрыжаIамкIэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым и унафэщI нэхъыщхьэ дыдэхэм ящыщ зы а зэманым Москва тIэу кIуащ, дамыгъэ лъапIэр тхакIуэм кърамытыну ЦКм елъэIуну. Дауи, ар абы зыгъэкIуауэ щытари гурыIуэгъуэщ

Совет власть щыщыIам щыгъуэ хабзэу зекIуэрт литературэм е гъуазджэм пыщIауэ лъабжьэ цIыхушхуэр илъэс 50, 60, 70 щыхъум, ТАСС-м е АПН-м тхыгъэ ягъэхьэзыррэ, газетхэм традзэн щхьэкIэ зэбгрырагъэхыу. Ди газетхэми а зэманым тхыгъэшхуэ къаIэрыхьауэ щытащ КIыщокъуэм и илъэс 60-м теухуауэ. Ауэ Москва къикIа а тхыгъэр напибл хъурти, обкомым яхьщ  аби, щыр къагъанэри плIыр хаудат.

Ди тхакIуэшхуэм лей кIэлъзэрахьэну зэхаубла Iуэхур щIэх щагъэтакъым. «Нал къутам» щытхъу зыри ятх хъуртэкъым. АрщхьэкIэ къаIэта Iэуэлъауэм тхыгъэр цIыхухэм яIэщIимыгъэхуа къудейм къыщымынэу, абы нэхъыбэ еджэ ищIат. Москва тиражышхуэу къыщыдэкIа пэтми, Къэбэрдей-Балъкъэрым ар щыгъэтыгъуейт. Дэтхэнэри хуейт тхылъым еджэну, а романым щхьэкIэ унафэщIхэм жаIэхэр пцIырэ пэжрэ къищIэну.

Нэхъ иужькIэ а гъэм Алим Налшык къэкIуэжащ. Ауэ гъэщIэгъуэныр аракъым, атIэ абы щыгъуэ ди университетым и тхыдэ-филологие факультетым и декану лэжьа, иджы филологие щIэныгъэхэм я доктор профессор Апажэ Мухьэмэд, и къулыкъым трагъэкIынкIэ мышынэу, республикэм и Iэтащхьэхэм бий ящIа КIыщокъуэр студентхэмрэ егъэджакIуэхэмрэ яIуигъэщIауэ зэрыщытарщ. Алим зыхуэзахэр романым щытхъуахэщ, абы ди литературэр нэхъри япэкIэ игъэкIуэтауэ зэралъытэр жаIащ.

«Нал къутам» теухуа Iэуэлъауэ къызэрырагъажьэрэ илъси 10 дэкIат. Романым техъущIыхьынри щагъэтат. Къэралым и Iэтащхьэхэри зэрахъуэкIат, ауэ ди тхьамэдэшхуэр ямыхъуэжу и къулыкъум тетт. ИтIани абы хузэфIэкIакъым нэгъуэщI гъуэгум теувэу хуежьа къэрал ухуэкIэми, нэгъуэщI хъууэ щIэзыдза ди зэхэтыкIэми, къежьэ хабзэщIэхэми задримыгъэкIуну.

А лъэхъэнэм КIыщокъуэм и ныбжьр и лъэс 70-м нэсат. Литературэм зегъэужьыным хищIыхьа лэжьыгъэшхуэр къалътэри, абы Ленин ордер къыхуагъэфэщат. ТхакIуэр фIыуэ имылъагъуми, япэ секретарым сыт ищIэжынт? Республикэ псом щаIэт гуфIэгъуэм хэмытыну къыхуегъэзэгъауэ къыщIэкIынкъым. Абы щыгъуэми псоми я Iэтащхьэу. Езым и жэрдэмкIэ зэхаубауэ щыта Iуэху фIейм зыри къызэримыкIамрэ егупсысыжа КIыщокъуэм зэрыпэмылъэщари къыгурыIуэжа, сытми тхьамэдэшхуэр а гуфIэгъуэм хэтащ.

Уеблэмэ, къэхъунур къэзыщIэу ялъытэ цIыху нэхъ ин дыдэ Тофик Дадаш и фIэщ хъунтэкъым КIыщокъуэ Алим кIэралъхьа пцIыр апхуэдиз зэман фIэкIа дэмыкIыу кIэрылъэлъыжыну. Абы щыгъуэми а пцIыр кIэрызылъхьауэ щытахэр псэухэу, Алим зэрагъэлъэапIэм хэтхэу!

КIыщокъуэр илъэс 70 зэрырыхъуам теухуа гуфIэгъуэр Налшык дэт Музыкэ театрым къыщаIэтат. Абы щыгъуэ япэ секретарыр сценэм ист, зыри зыхищIыхьауэ щымыта хуэдэу. Ауэ абы щIэсхэм ящыщ Iэджэм фIыуэ ящIэрт лажьэ лъэпкъ зимыIэ тхакIуэшхуэр и «Нал къута» романым щхьэкIэ бэлыхьрэ хьэзабу зыхагъэтар зыхуэдизри, а псоми ар хэзыгъэтар абы бгъурысыр зэрыарари. Арати, КПСС-м и обкомым и япэ секретарыр, къэтэджщ тхакIуэ хуэгъэзауэ псалъэ гуэрхэр жиIэри, СССр-м и Совет нэхъыщхьэм и Призидиумым и цIэкIэ дамыгъэ лъапIэр тхакIуэм иритащ.

Псоми ящIэ апхуэдэ зэIущIэшхуэм Алим дахэу, жьакIуэу зэрыщыпсалъэр. Ауэ а пщыхьэщхьэм абы къыжьэдэкIа щIагъыбзэм къызэщIиубыдам хуэдиз жыпIэн щхьэкIэ акъылышхуэ ухуейщ. Си адэм япэ дыдэ еджапэм сыщишам щыгъуэ, жиIащ абы, сезыгъэджэнум еплъурэ, къыхигъэщауэ щытащ фIыуэ седжэну, губзыгъэ сыхъуну къызэрысщыгугъыр. Абы лъандэрэ сэ къызгуроIуэ къошхыдэн нэхърэ къыпщытхъунур зэрынэхъыфIыр.

Театрым щIэс къомыр, унащхьэр трач жыпIэну Iэгу еуахэщ. Псоми къагурыIуэрт абы зигу ищIыр.

Къэбэрдей-Балъкэрым и Призидент КIуэкIуэ Валерий КIыщокъуэ Алим пщIэшху хуещI. Абы и щыхьэтщ ар илъэс 80 щыхъуар Iэтауэ ди республикэм зэрыщагъэлъэпIар. ТхакIуэшхуэр Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужьи хъуащ

Джаурджий Iэбисал, КъБР-м щэнхабзэмкIэ
щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ.

Зыгъэхьэзырар Бакъ Зерэщ.

.

.

.