«ЩыIэщ щIыналъэ дахэ, Кавказщ абы зэреджэр. Я лъэпкъ хабзэхэр я гъуазэу а щIыпIэм щопсэу адыгэхэр…» - псалъэхэмкIэ къыщIидзэ фильмыр дакъикъэ 40-м зэрыщIигъу щыIэкъым, ауэ япэ теплъэгъуэхэм щегъэжьауэ узэщIеубыдэ, уи нэпсхэр кърегъакIуэ, гущIэгъумрэ гушхуэныгъэмрэ щызэхэпща гурыщIэхэр къыует.

Ди анэшхуэ-адэшхуэхэр нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэм пэщIэтами, абы теухуауэ IуэрыIуэтэжу зэхэтхамрэ тхылъкIэ щIэдджыкIамрэ мымащIэми, Хэку зауэшхуэм, фашист хьэщхьэрыIуэхэм я Iэужьу цIыхухэм яшэча бэлыхьхэм ятеухуауэ художественнэу, документальнэу фильм куэд щыIэми, «Бесленей. Право на жизнь» фильмыр зылъэгъуахэм зи нэпс къримыгъэкIуарэ беслъэнейдэсхэм я хахуагъэм иримыгушхуарэ къахэкIауэ фIэщхъугъуейщ. Фильмыр лъэIэсащ нэхъапэкIэ мыхъея гукъуэпсхэм, апхуэдэу щытми, абы къызэщIиIэта гурыщIэхэм ящыщу гушхуэныгъэр куэдкIэ нэхъыбэщ. Беслъэней къуажэдэсхэм яхузэфIэкIар цIыхугъэшхуэ зи лъабжьэ хахуагъэщ, ауэ Ленинград блокадэм къыхаша сабийхэр ажалым къезыгъэлахэм я дежкIэ ар апхуэдизу къызэрыгуэкIщи, нэгъуэщI зыгуэру ар зэфIэпхыфыну щытауэ къалъытэркъым - адыгагъэм емыбэкъуауэ аркъудейщ.

Хэт и дежкIи гурыIуэгъуэщ зауэмрэ сабиймрэ зэрызэхьэлIэгъуейр. Сыт хуэдиз бэлыхь ягъэва сабиинэкIэ а зауэм хэплъа цIыкIухэм? Сыт хуэдиз хъурэ ар зи фэ дэмыхуахэр? ИкIи а лъэхъэнэ хьэлъэм хиубыда ныбжьыщIэ дапщэм я насып къихьа Ленинград щыщ сабий 32-м ещхьу, беслъэнейдэсхэм хуэдэ цIыху гущIэгъулы IущIэну, зауэ мафIэ лыгъэм къыхэзыпхъуэтын анэIэ, зэзыкъузылIэн анэ бгъафэ ягъуэтыну?

Зэриухрэ илъэс 65-м нэблагъэ Хэку зауэшхуэм и Iэужьхэр лъэхъэнэ блэкIам дэужьыхакъым, атIэ кIуатэ пэтми зэманым ар нэхъри нэхъ IупщI къещI, беслъэнейдэсхэм ягъэлъэгъуа лIыгъэри дэркIэ нэхъ гурыIуэгъуэ икIи нэхъ гъунэгъу мэхъу.
Блокадэ зращIэкIа Ленинград къалэм къыдаша сабийхэр зэрыс мафIэгур Кавказым къэсын щхьэкIэ мазиплIкIэ гъуэгу тетауэ Армавир (Ермэлыхьэблэ) къыщыблагъэм, шэкъэуэжыр къытелъалъэу эшелоныр къэувыIащ. Сабэм иуэжарэ мэжэщIалIагъэм ихьу къызэхэна а сабий тхьэмыщкIэхэр зы жылэм дэкIрэ адрейм дыхьэу куэдрэ екIуэлIапIэншэу дэтащ, щIакхъуэ Iыхьэ къыхуаший фIэкIа, нэгъуэщIкIэ зыри къадэмыIэпыкъуфу. ТхьэмыщкIэ дыдэ хъуауэ ахэр Беслъэней къуажэм и Iэгъуэблагъэм къэсащ.

Беслъэнейдэсхэм яхузэфIэкIар адрейхэм я гуащIэ къызэримыхьамкIэ зыри згъэкъуаншэркъым - зэманыр хьэлъэт, цIыхухэм я щхьэ хахыф къудейт. Аращ, сэ къызэрысщыхъумкIэ, беслъэнейдэсхэм зэрахьа лIыгъэр, ягъэлъэгъуа цIыхугъэ лъагэмрэ къызэрымыкIуэ хахуагъэмрэ нэгъуэщI Iуэхугъуэхэм къахэзыгъэщыр. Пэжщ, къуажэдэсхэр хэгупсысыхьат «дауэ тщIымэ, дауэ хъуну» жыхуаIэу, пэжщ, нэхъыжьхэр чэнджэщакIуэ зэхуашэсат, икIи бэлыхьищэр зи фэ дэхуа сабийхэм я Iуэху нэхъыфI зэрыхъун унафи къащтат. Ауэ къуажэ тхьэмадэхэр апхуэдэ унафэм темыгушхуатэми, беслъэней цIыхубзхэм а сабий насыпыншэхэр гугъуехьыр я натIэу адэкIэ яутIыпщыфыну зэрыщымытам шэч къытесхьэркъым. ЛIэщIыгъуэ блэкIам и 70 гъэхэм траха кинохроникэм ихъума гукъэкIыжхэр (фильмым апхуэдэ кадрхэри къыщагъэсэбэпат) щыхьэт зэрытехъуэмкIэ, аращ зэрыхъуари: беслъэней бзылъхугъэ хахуэхэм сабийхэр IэплIэкIэ къащтэурэ унэ-унэкIэ зэбграхащ. Анэгур еплъакъым сабийр зыщыщ лъэпкъым. Япэ иригъэщар - а бэлыхь къомыр зи фэ дэкIыр зэрысабийрт.

ФIыщIэ лей яхуэфащэщ а зэманым жылэм дэса унафэщI Iущхэми - колхозым и тхьэмадэ Лахъу Хъусинрэ (арат къуажэдэс нэхъыжьхэр чэнджэщакIуэ зэхуэзышэсар) староста Уэхъутэ Мырзэбэчрэ (абы и псалъэхэрат нэхъыбэу зытращIыхьар сабий зеиншэхэр къуажэм къыдэнэнымкIэ къащта унафэр). Ленинград блокадэм къыхаша журт сабийхэм я цIэхэр Беслъэней къуажэм дэс унагъуэхэр, цIыхухэм я цIэ-унэцIэхэр зратхэ тхылъым икIэщIыпIэкIэ храгъэтхэну унафэ зыщIари, фашист зэрыпхъуакIуэхэр жылэм къыдыхьэу абыхэм яхуэжыIэщIэну къыпаубыда нэужьи Iэмалрэ къарууэ иIэ псори сабийхэр гъэпщкIуным, адрей цIыкIухэм ахэр хэгъэгъуэщэным егугъуари Уэхъутэрат. Мыбдеж Iэмал имыIэу къыхэгъэщыпхъэу къызолъытэ, беслъэнейдэсхэр зылI и быну зэрызэкъуэтар, зы бзэгузехьэрэ епцIыжакIуэрэ къазэрыхэмыкIар.

Ари адыгагъэмрэ цIыхугъэмрэ я зы нэщэнэщ.
И лъэпкъэгъу хахуэхэм яхуэфащэу къыщIэкIащ УФ-м щыпсэу адыгэхэм я лъэпкъ-щэнхабзэ автономием и тхьэмадэ Уэхъутэ Александр - «Бесленей. Право на жизнь» фильмыр техыныр жэрдэм зыщIар икIи абы елэжьахэм я чэнджэщэгъу нэхъыжьу щытар. Александр и мылъкуи и гуащIи еблэжакъым беслъэнейдэсхэм зэрахьа лIыгъэм теухуа фильмыр дунейм къытехьэнымкIэ.

А Iуэхум Уэхъутэм и нэр нэхъри къыщIыхуикIыр, илъэс 67-рэ лъандэрэ Ленинград щыщ беслъэнейхэм ятеухуауэ жаIам нэхърэ жамыIар зэрынэхъыбэрт. Псом хуэмыдэу ябзыщIырт блокадэр къызэзынэкIа сабийхэм я нэхъыбэр зэрыжуртыр, ягъэкIуэдыну пабгъэу ахэр фашистхэм зэрыхаубыдыкIар. 1970 гъэм Беслъэней къуажэм щытрахауэ щыта документальнэ фильмым и кIапэлъапэхэмрэ унагъуэ архивхэм щахъумэ сурэт зыбжанэмрэ я закъуэщ анэ хахуэхэм я теплъэхэр иджыри къэс зыхъумар, абыхэм я нэкIу зэлъа- хэм диплъэну Iэмал къыдэзытар.

«Бесленей. Право на жизнь» фильмым сыщеплъым сигу къэкIыжащ нэмыцэ хъыджэбз цIыкIу зыIыгъ совет сэлэтым и фэеплъу Берлин дэтыр. Вучетич Евгений и IэдакъэщIэкI монументышхуэм, ТекIуэныгъэ Иныр къэзыхьа лъэпкъым и нагъыщэм, хэлъ гупсысэ нэхъыщхьэмкIэ поджэж Беслъэней къуажэм 1942 гъэм и гъэмахуэм къыщыхъуахэм, ауэ зыкIэ зэщхьэщокI: сабийм къыщхьэщыжар Iэщэ IэщIэлъу мамырыгъэм щIэбэн зауэлIтэкъым, атIэ зеиншэр зи бгъафэ езыкъузылIа адыгэ бзылъхугъэ гуащIэмащIэт. Мыбдеж къыхэзгъэщыну сыхуейщ зи гугъу тщIы Iуэхухэм ятеухуауэ ягъэувыну фэеплъ сыным и макетыр сигу зэрырихьар.

Беслъэней къуажэм дэтщ мывэ пхъэбгъу зыкIэрылъ стелэ, ауэ Адыгэ анэм и скульптурэр Черкесски Санкт-Петербурги щагъэувыныр куэдкIэ нэхъ екIут, дахэт икIи щхьэпэт, ар зи фэеплъ Iуэхум и купщIэри и мыхьэнэри къыдэкIуэтей щIэблэм нэхъ зыхащIэнт, гулъытэ нэхъыбэ игъуэтынт.
Илъэс 67-кIэ узэIэбэкIыжмэ къэхъуа Iуэхум къыгуэхыпIэ имыIэу тхыдэкIэ зэрипхащ Ленинград къалэ хахуэмрэ Беслъэней къуажэмрэ («лIыхъужь» цIэр пыстхащэрэт жызоIэ), иджы ахэр къэралым къищта унафэкIи «зэкъуэш» хъун хуейт. Сэ сызэреплъымкIэ, Беслъэней къуажэр цIыкIуми, хахуагъэу зэрихьамкIэ лIыхъужьыцIэ, беслъэнейдэсхэм - къэралым къыбгъэдэкI гулъытэ нэхъыбэ яхуэфащэщ.