Ивгъуэтэнухэр





 

.

.

ТХЫБЗЭПЭ ЛИТЕРАТУРЭР
  ДжэгуакIуэхэр
Аулъэ Тхьэйшъау

CC-Literature and History Department

.
Уэрэдус, уэрэдгъэIу.
И цIапэр Бачый Хъусент, ауэ жылэр къызэреджэр Хьэмакокъо ХьэпIытIэт. Хьэмакокъор унэцIэтэкъым, унагъуэцIэт, и адэшхуэм и цIэм къытекIауэ. Уэрэдусым и адэ Мустэфэ абэзэхэт, ар и щIалэгъуэу бжьэдыгъу къуажэ Щынджый къэIэпхъуэри ХьэпIытIэр а жылэм 1849 (е 1851) гъэм къыщалъхуащ.

.
КъызыхэкIар мэкъумэшыщIэ унагъуэт.«Щынджый быгъум и уэрэдымрэ» «Хьэгъуэжьым и уэрэдымрэ» цIэрыIуэ ирихъуащ. «Къуажэ тхьэмадэшхуэ» уэрэдри абы иусауэ хуагъэфащэ. ХьэпIытIэ джэгуакIуэу щытакъым, жаIэ.Хьэмакокъор 1914 (е 1916) дунейм ехыжащ.

Литературэр: Шъхьэлахъо Абу. Зы орэдыусы ихъишъ. – «Шъхьэлахъо Абу. ЩыIэкIакIэм къыдэхъугъ. Мыекъуапэ, 1970, н. 47-65.

Щынджые быгъужъым иорэд

Быгъум иорэд аусынэу къызыхэкIыгъэр: чылэм лIы корт – горэ дэсытыгъ, сомэ зырыз къаштэ амыIоу, ау ежь зэныбджэгъумэ ахъшэ зэхалъхьэти чылэ быгъор ащэфытыгъ. Бжыхьэ зыхъуджэрэ а быгъор зыщэфыгъэ купмэ хьакIэщ горэм щышкыжьытыгъэ. А Iофым а кортэр ежэу щытыгозэрэгъо а лIы купымэ дэмысыхэри ахэтыхэу, быгъор урамым къытенагъэу тетэу бжыхьэр къэсыгъэу, дэзгъэхьани амыгъотэу, урамым тетыгозэрэгъо, зы корт горэ ащ ащыщэу къыдэнагъэти, «хъутэп, быгъор оды мэхъужьы, тыукIын фай», - адэ лIы заулэу къыдэнагъэмэ зэхалъхьи, игъоджэ зэдашти, быгъор аукIынэу рахъуахьыгъ. Быгъум иукIыкIэтым егупшысагъэх.
АукIынэу зэраIуагъэр быгъум зызэхехым, Щынджые мэзышком екIужьыгъ.
                Мэзыхьэр къэбыумэ сысысэу,
                Къуацэр къесымэ сытхыоу,
                КIымэфэ мэзищым сыхэс,
                МэзитIу сэ къысфэнагъэу
                Тхьам ипсышко къакIу къыкIауи,
                Шъыд амал згъотын сIуи сэ,
                Чэщ мэфищэ сеус,
                Пчэдыжь сэбахьым сыкъежьи,
                Шыу лъэгъо гъэхъунэр1 къырескIуи,
                Хьахъу ипхъалъэ2 секIужь,
                Гъуи гъэхъунэм3 секIужь,
                Мэзыхьэр къэбыумэ сэсысы,
                ПкIашъэхэр къэсысмэ сэтхыо,
                Ау щытэу зы мазэми сыхэс,
                Зы кIы мазэ сэ къысфэнэжьыгъэу,
                Сыныбжьы мыгъоми селIыкIы,
                Сшъхьэ иамалхэр сыусыжьын сIуй,
                Гъуй хэгъуашъхьэм сыхэкI,
                Пчэнэхъо кIалэмэ саIукI,
                - Бэхъуапщи, пчэнэхъо кIалэх!
                - О тхьауегъэпсэу, быгъужь!
                - Ео-ой, пчэнэхъо кIалэх,
                Сыныбэжъ мыгъо селIыкIы,
                Мы зы мазэм сигъэхьакIэнэу
                Шъорыгущэ шъошIэмэ къысашъуIу,
                - Ео-ой, ео-ой, быгъужъ,
                Уныбэжъы мыгъоми уелIыкIы,
                УтхьэмыкIэ дэдэу ухэт шъхьаджэ,
                Оры гущэ уихьакIэшъунэу
                Пщыбэкъуае4 лIы пчъагъэхэр хэмыт,
                Нэхай Ерэджыбэм къекIуалI.
                Ауджэ укъызыщымыхъуджэ,
                Гъэмафэрэ жьаумэ ачIэс,
                КIымафэрэ мэкъу гъагъо ещэфы,
                Пщыбэкъожъым урищыкIагъэп.
                ЫитIумджэрэ укъызымыхъуджэрэ
                Баймэзыкъо Ерэджыбэ екIужь,
                «Хъун гущ» сIуй къэзгъази:
                - Мы зы мазэм сызыбгъэхьакIэу,
                Март уцы сыIубгъэкIэжьмэ,
                ЗэраIуагъэм урилыягъ, - сIуй,
                Баймэзыкъо Ерэджыбэм зесэIом:
                - О мы чылэр псы хадзэджэ къысаджэ,
                О быгъужъэр, узгъэнэгъуаджэмэ,
                Сянэпс сыдамыгъэсын, - ыIуи,
                Пчэгъужъ джадэхэр къыздештэ,
                Сыгу ымыштахэу сэ сыкъыдэкI.
                «Хъун гущ», - сIуи, къэзгъази,
                Пчэнахъомэ сыкъямыдэIоу,
                Чылэшком ихэгъуашъхьэ сыIухь,
                Джэшъожъым ихьамэщы сыIухь,
                Зызгъэлъати, «гымпI» Iоу сыдэпкI,
                Мэкъу Iулъхьищ кIэсчыгъэу,
                Хьажъымэ сыкъырагъашIи,
                Джэшъожъы делэр къицохъуи,
                ЕцохъулIи шъхьапхъэшкор къыхичи,
                КъызэрихьакIи, къыхау:
                - Узыхэтмэ тхьа уахеут,
                Егъэзыгъэм цIыфхэр IэпэIэх,
                Цэгэ нэлъищэр къэпкъутэу, -
                Джэшъожъы делэм сыкъебги,
                Гъошыкъоджэ5 ибгыпэджэ сыкъех.
                Хэкужъы кIэер къырескIуи,
                Хьахъу ипхъалъэ секIужь.
                Мэзыхьэр къэбыумэ сысысэу,
                ПкIашъэр къысаомэ сытхыоу,
Чэщ мэфищэ сыхэси,
                Парыкъ шъуилъэм ыпсэф,
                Парыкъы сыIэкIэлъагъуи,
                ХьапIытIы сыфыуихэщ.
                Парыкъ дэкIо-дэушъэу,
                ХьапIытIэ дыреушъэкIэу,
                ХьакIышъэо лъащи акIэмыхьапэу,
Гъуи гъэхъунэм къынэс,
                Бэщыжъ зырызхэр къыздашти,
                ХьапIытIы иIэщи сыкъаф,
                Сэхищэр къыIуагъэхъушъути,
                «Хъуашъут!» - Iоу сыдагъэлъад.
                Лищымэ загъэжьыбгъауи,
                «Уахъу!» - Iоу къысфилъэдэкъыкIыхи,
                Мыхъужьыным сыкъызыфакIом,
                Сыгухэри къыщагъэкIоди,
                Спшъэ цэу тетэр зандэу згъэуцуи,
                Ебзы гъугъэр бжъэлъапэджэ испхъахьэу,
                ЛIыхъуищмэ сазыфэуцум,
                Агухэри къыщызгъэкIод.
                - О мы Iофэр тэрджэ мыхъут,
                Болэт Зэчэрые лъыжъугъэкIу –
                Елбэтэу кIалэхэри нагъэс,
                Къэбарэу щыIэри зыреIом,
                Щэе ныкъоешъом пэтадж,
                Iэлджэнэшъожъхэри къычIещы,
                КIэпсэ кондэгъхэри6 диIыгъ,
                Шъэжъыешхохэри ыIэдакъэу,
                Ылъэдэкъэпэжъхэри ригъанэу,
                Болэт Зэчэрыери къынэс,
                Iэщышъом къызэрэнэсэу,
                IэлджэнэшъуитIори кIэщыгъ,
                Щэжъыешхохэри ыIэдакъ,
                КIэпсэ кондэгъэри диIыгъти,
                Ебзы гъугъэм хъуахъоу сыредзы,
                Сыбжъэ лъэныкъори къычIесэ,
                СынитIори Iаеу къырефы,
                Сыгухэри къыщигъэкIоди,
                «Зы осыет къэсэжъугъэшIыжь», - сIуи,
                Зэчэрыешком селъэIуи,
                Изын макIэхэри къысеты:
- Шъузы-кIалэу къыщысынэтым,
Тхьам еплъырэм дахэ рерэIу,
Сэры гущэ сызылъэгъугъэм
Быгъугъэхэр аферэмыщтэжь.
Тэпым сытыралъхьэмэ-зэфач,
Сылэпсы ращалIэрэр емыкъу,
Сэ сшъохэри цокъапхъэ мыхъун,
Къуимыкъоу шъуи-ТехьэкIэжъэм
«Сянэпс а лэпсым семышъонджэ!» –
Тхьэлъэнэ пытэхэри къыщешIы,
Тырку Осмэны хьакIэшIыджэ екIужьы.
Тырэхъо Къуеу шъуигъопс ныбэжъ,
Ахърэтым къызыбгъэзэжьджэ,
А мэфэшкор зэфытипIуалъ.

Хьагъожъым иорэд
(Очэпщые орэд)
НэкъикIыкъомэ сыряхь,
Сызылъэгъурэр хьашIуджэ къысаджэу,
Ежьагъэу слъэгъурэм сыдежьэу
ГухэлъышIухэр афысиIэу сыщытыгъ.
Чэщырэ сыкъэрэгъулэу,
Мафэрэ сыкъэлэ пытэу,
Чылэ унэр къэзгъэгъунэу,
Хэгъуашъхьэм сыIутытгъ.
Мафэ горэм чэщ хъугъэу,
Мэлэхъо хьэхэр дэкIыгъэхэу
Шъофым игъолъхьагъэхэу зэхэсхыгъэ.
Чэщ хъугъагъэ шъхьае,
Чэщ пае къэсымыгъанэу,
Нэф ошъыфэ сшIуабэ шIи
Бзыу мэзылъэгу сихьагъ.
Тыгъэжьыр къепщэу чъыIэшху,
Хъотышхом сыхэтэу сыкъыдэкIи
Шэтыкъо напэ сыкIуагъ.
Гъуишъохэр къызэпыгъачъэу,
Чэты унэм сылъыхъоу къэскIухьазэ,
ШылIагъэ гъуим хэлъэу сыIокIэ.
ШылIагъэм сенэцIы,
Мэзыхьэр Iутымэ сымышIэу,
ЗытIо-зыщэ сыушэтыгъэ.
Зи Iумыты зэхъум секIолIагъ.

Шым сыщышхэу,
Лым сецакъэу сыуцугъэу,
Сэфэрбыирэ Якъубрэ зэгъусэхэу
Тыгъужъым пэсэу къычIэкIыгъэх.
Сэфэрбый нэжгъурти,
Якъубэ хэпэрзагъэти, еуи къыгъэущыгъ.
Къысонэу къызэтетIысхьагъ,
Къыстыриубыти къысэуагъ шхончымкIэ.
ШылIагъэм сышъхьадыридзэу
ТхыцIэджэ скъытыредзэ.
СилIыхъугор мэжъажъэ,
Гыны жъэрымэм сесты,
Гъумы-тIымы мэкъэ тIэкIу сегъэIу.
ИшIуагъэ къэмыкIожьэу,
Шхончыо макъамрэ Iэгушъо макъэмрэ
ПщыпIэ унэм исымэ зэхахы,
Къезэрэфыжьагъэх унэм исхэр
«Тыгъужъ аукIы», - аIуи.
Хъарунэ лъэгу-лъэушъэу,
Молэжъэр къадеушъэкIэу,
Хьаджэм ыкъор акIэмыхьапэу
ХьаукIыгъэм купэр екIуалIэ.
Куогъуиблэу сыкъыщадзые,
Сэфэрбыер мэкуо:
- Тыгъужъ ныкъоукIым шъуемыкIуалI! – еIо.
Осы IашкIэ ашIышъ къысаох,
Алахьэр зэуагъэр Хьагъожъэр ары,
Хьагъожъэр тыгъужъы хъуныя,
Тыгъужъы гущэр фэда?
Тыгъужъэр шхъуантIэуи курац,
ЫкIэри дэтхъу-дэлъэшъу.
Сызэплъыжьымэ хьажъыкIэ
Сыд силажьэу саукIы?
Юсыфэр къынэсыгъ аужыдэдэ:
- ШъушIагъэр шъыды губгъэн,
ШъушIагъэм фэдэ цIыф ышIагъа,
Тыгъужъы иIанэ тэ къэшъухын,
ХьэкIэкожъэр шъыд пай шъуукIыгъэ?<br<
Сэфэрбыер мэгубжы:
- Хьамрэ къомрэ сымышIэу
Сэ сызэуагъэм сеуагъэп!
Пчэдыжьы нэфы къызышъыджэ,
Чылэ унэм сыкIожьынышъ,
Шхочаомэ ябригад къэзгъэсыт,
Актыхэр ащ язгъэшIыт,
Тэ тыкIэтхэжьын
Сомэшъэныкъо премэу къытатыт.
Шъом ыуасэр шъэныкъошъ,
Сомишъэ къэдгъэхъагъ! –
АIошъ мэгушIох.

ХьаукIыгъэм ылъэкъуитIу
ПчъэIупэм къыIуалъэшъуагъ,
Остыгъашъомджэ пэкIэрэпхъыхэу,
Къызэпагъазэмэ зэпагъэзэжьэу
Хьажъы тхьамыкIэр щаплъахьыгъ.
А чIапIэм тыраубытагъ зэрэхьар
Хьажъэр мэтьаусыхэ:
- Чэщырэ сыкъэрэгъулынэу,
Мафэрэ сыкъэрэжытэнэу,
Гу хэлъышIу афысиIэу,
ПщыпIэ унэм исмэ
ГухэлъышIу афысиI;
Зигухэлъы IуамыгъакIэу,
ЗыпсэтIэкIор Iуаутыгъэр
НэкъикIыкъомэ яхь.

.

.

          

.