|
АРИГИ-м иархив щыщ. Ф. 1, П.59, д. 11. КъэзыIотагъэр: Бэрзэдж
Осмэн ЛIыгъур ыкъу, илъэс 60 ыныбжь, къызщыхъугъэр ХьакIэмзый.
Зытх.: Хьэсаныкъо Р. - 1940 илъэс.
Сятэ къызщыхъугъэр ТхьэчIэгъ (Тхьэщып*) Курджыпс - Шъхьэгуащэ
Iусыгъ.
Абдзахэр къызэукъом, сятэхэр Хьакурынэхьаблэ къакIохи, тIэкIурэ
дэсыхи, ХьакIэмзые чIыгу зыщатым, ащ къэкIуагьэх.
ЧIыгу къарамытзэ унэгьо заулэ горэ Фарзэ, мы чIыпIэм къэтIысыгъ.
ХьакIэмзые чылэм чIыгур афэзыгощыгъэр Тыу Хъот, Тыу Iущ, Тутарыщ
Хьадж, ШъхьэпцIыжъэкъо Пщымаф, Абыдэ Тыущ, ХьакIэмыз.
Участкэ зиIагъэхэр: Дэгумыкъо Хьаджэм иIагъ десятини* 100,
Унэрэкъо Пщыкъан десятинэ 30. Ажгъоикъо Чэлэщбый иучасткэ
Берберым къылъэхэнэжьыгъ.
ТызгъэпщылIыгъэр Бэрзэдж Зэчэрый. Ар зыгубжыкIэ пщылIхэр
ыщэщтыгъ. Бэрзэджыпщым тыфажъощтыгъ, ежьыр шыоу хэтыщтыгъ.
Тшъхьэ тщэфыжьыгьэ. ТлъэкъоцIэ дэдэр - Мэлахъу.
* Тхьэщып — абдзэхэ чылэм ыцIагъ.
* Десатин — гектарэу 1,092 мэхъу
Ф.1,П.59,д.29.
КъэзыIотагъэр: Тыу Пакъ
Пагом ыкъу, абдзах, илъэс 60
ыныбжь, къызщыхъугъэр ХьакIэмзый.
Зытх.: Хьэсаныкъо Р. – 3 .ХI. 1940
Абдзахэр къызэукъом, зы кой хъоу Чэтыунэ* ыпшъэкIэ тIысыхи, мэзэ
зы-тIущэ щысыхи, Лабэ щимыгъэс зэхъум, унэгъуибл хъоу къакIохи,
ХьакIэмзые къэтIысыгъэх.
Шапхъэ ашIыти, цIыфхэр ащэщтыгъ.
Тилъэпкъ зыгъэпщылIыгъэр Селзэрэткъо Шумаф. Ащ азат** тхылъ
дашIыгъ. Азат зэрэхъугъэм ехьылIагъэу мылъку бэу халъхьагъ -
шъхьарыхъон, шъо, ащ фэшъхьафхэри.
Мы хэкум пщышхоу исыгъэхэр: Къэрэхъукъу, Сэколыкъу, Мэмацыкъу.
*Чэтыунэ — джыдэдэм къ. Лабинскэ зыдэщыс чIыпIэм ыцI.
** Азат — шъхъафит (вольноотпущенник) ипщ е оркъэу зыем шъхьафит
ышIыгъэр ары.
Ф.1,П.59,д.12.
КъэзыIотагъэр: Бэрзэдж Якъуб
Пщыгъот ыкъу, илъэс 94-рэ ыныбжь,
убых, ХьакIэмзые къыщыхъугъ.
Зытх.: Хьэсаныкъо Р. -З.Х1.1940.
Тихэкужъ Бэрзэджхьабл (ТхьэчIэгъ - ст.Тульская), унэгьо 60
хъущтыгъэ. Сянэ хэкужъым щыIэу ышъо хафи, мыщ сыкъыщыхъугъ.
Пщэу тхэсыгьэр Бэрзэдж Нэгъой. Пщым имэлхэр агьэхъущтыгь, пхъэ
фащэщтыгъ, фыпаупкIыщтыгъ, фажьощтыгъэх, фэлажьэщтыгъэх.
Къалэжьрэм изыныкъо пщым ратыщтыгъ. Пщы абдзахэмэ яIэнэу
зытехъухьагъэр -пщылIхэр къащэфыщтыгъ.
ТлъэкъоцIэ дэдэр Нэгъаплъ, джы лъэкъуацIэу тиIэр типщ
ылъэкъуацIэу щыт.
ЛъапсэкIэ хым адрыкI тыкъикIыгъ (Истамбол), сятэм ятэхэр ары ащ
къикIыгъэр. Апэу Инджыдж* тыщыIагъ. Сятэм ятэ ащ щылIагъ. Сятэ
къатыгъуи Бэрзэдж Нэгъой ыщэфыгъ.
ХьакIэмзые къызытIысыжьыгъэр сэ сыныбжь. А лъэхъаным цIыф тыгъур
инэу ахэлъыгъ.
* Инджыдж - адыгэхэр псыхъоу Зеленчук джаущтэу еджэх. Лэбэдэс
адыгэхэр Къэрэщай-Щэрджэсым ис адыгэхэм инджыдждэскIэ яджэх.
Ф.1.П.59.
д.12.
КъэзыIотагъэр: Даур Аслъанчэрый
Бэгъэрсэкъо ыкъу, илъэс 47 ыныбжь,
абдзах, къызщыхъугъэр къ. ХьакIэмзый.
Зытх.: Хьэсаныкъо Р. - З.ХI. 1940.
Сятэхэр Абдзахэ къыщыхъугъ (ст. Абадзеховская). Сятэ илъэс 14
ыныбжьэу Абдзахэ къикIыгъ. Сятэ илъэс 59-рэ ыныбжьэу лIагъэ
(1915илъ.)
Абдзахэр къызэукъом лъэсэу, кIэлэцIыкIухэр акIыб илъэу, лы
цIынэр ашхэу мэз чIэгъым чIэсэу бэрэ зекIохи, Пщыжъхьаблэ дэжь
къакIохи, тIысыгъэх. А чIыпIэм илъэсрэ ныкъорэ щысыгъэх. Ащ ыуж
Хьакурынэхьаблэ къэкIуагъэх, илъэситIо щысыгъэх. ХьакIэмзые
мэтIысы аIоу зызэхахым тятэ унэгъо яплIанэу къэтIысыгъ. Сятэ
илъэс 19 ыныбжьэу ХьакIэмзые къэкIуагъ. Чылагъохэм къадэкIымэ
къакIохэзэ, унагъохэм ахэхъуагъ.
Адыгэхэр мэзым зычIэсым дин яIагъэп, хабзэ яIагъэп. ТхьэрыIоу
яIагъэр: «Мыр сибэщ» аIощтыгъ.
Абдзахэмэ ялIыхэр - Дэщычымыкъо Пщыпый, Мэрэтыкъо, Ашнэдж Косые,
Тыу ЖъынтI - Абдзахэ къикIыхи, Мыекъопэ жэгъу - Тхьагъэлыдж
ихьэмэ лъапэ*, Болэтэкъом дэжь чIыгу Iахынэу къэкIуагъэх.** Ахэм
ясурэт зыфэдагъэр - анэIухэр шIуцIэ закIэу, зэхэкIыхьагъэхэу,
апакIи ажакIи зэхэтэу, ажэ къыхэмыщэу щытыгъ. КъэкIуагъэх,
«чIыгу тиIэп, мэзыр тихъой, цушъо щиз чIыгу къытэт», - заIом,
къаритынэу хъугъэ. Болэтэкъор Iусхыжьынэу мыхъу хъуи,
Хьатыжъыкъое лъэныкъом къэкIуагъ.
* Мыекъопэ жэгъу, Тхьагъэлыдж ихьэмэ лъап - джы къалэу Мыекъуапэ
зыдэщыс кIахэм ит чIыпIацIэх.
** Мы къэбарыр «Тубэ хьасэр зэдэзыгощыгъэхэр» аIошъы бэмэ
къаIуатэ. ЛъэкъуацIэу хэтхэри зэтраIотыкIых.
Ф. 1,П. 59,
д. 23.
КъэзыIотагъэр: Анцокъо Был
Мустафэ ыкъу, илъэс 74 ыныбжь.
Къызщыхъугъэр: Гъобэкъуай, зыдэсыр Еджэркъуай.
Зытх.: Хьэсаныкъо Р.- 5. XI. 1940.
МэзчIэгъым къычIэкIыхи Лабэ къызэтIысхэм адыгэхэм псэукIэу
яIагъэр: унашъо яIэу зэдэпсэуштыгьэх, лIы хэхыгъэхэр яIагъэх.
Унэгьо 50 пэпчъ чIыгу аратыщтыгъ, чIыгур плIэу зэпаутыщтыгьэ.
Шхынхэр унагъо пэпчъ ашIыщтыгъ. ГъэжъохэкI, бахъсым, мэджадж
ахэр агъэхьазырыщтыгъ. УнэгьуиплI пэпчъ зы пхъэIаш, цуий
кIашIэщтыгь, ащ нэбгыриплI игъусагъ. МэщэчитIур зы пуд имыкъумэ
аштэщтыгъэп.
ЛэжьакIо зыдэкIыхэкIэ къакъырэ кIахь ашIыти, ащ яIапIэхэр
чIалъхьащтыгъэ.
ЧIыгур къорэгъкIэ агощыщтыгъ, нахьыжъым быракъыр зыдигъэчъаекIэ
жъон рагъажьэщтыгъ. Загъэпсэфынэу зыхъукIэ быракъым
къыгъэлъагъощтыгъ. ЗэкIэри зэдэIэпыIэзэ Iоф зэдашIэщтыгъэ.
Лэжьыгъэр залэжькIэ унагъо пэпчъ къытрахыжьыщтыгъ. Илъэс
зы-тIущ, ТхьэчIэгъ къызчIэкI ыуж, адыгэхэр аущтэу псэугъэх.
Ащ ыуж межэвойкIэ чIыгур агощи, шъхьадж иунагъо фэлэжьэжьыщтыгъ.
.
Ажгъойкъо Аслъанбэч горскэ судэу Мыекъуапэ дэсыгъэти, ащкIэ
участкэ ратыгъагъ.
Ф.I, П. 59.д.
27.
КъэзыIотагъэр: Сихъу Теуцожь
Жьыхъу ыкъу, абдзах, илъэс 52
ыныбжь, къызщыхъугъэр
Унэрэкъохьаблэ, зыдэсыр Еджэркъуай.
Зытх.: Хьэсаныкъо Р.- 1940.
Сыкъызщыхъугъэр Унэрэкъохьаблэ. Унэрэкъохьаблэ хым зекIыжьым,
сянэ Еджэркъуае щыщти, зы мазэ нахь сымыныбжьэу сыкъихьыжьыгъ.
Чылэм сыкъыщыхъугъэп аIуи чIыгу Iахьэ къысатыгъэп.
Унэрэкъохьаблэ сичIыгу Iахьэ щыIэти, ащ пае км. 30 сыкIоти
сылажьэщтыгъ. Сиунэ зытетын план-чIыгу Еджэркъуае къыщысатыгъэп.
Дес. 8 чIыгоу Унэрэкъохьаблэ щысиIагъ, дес. 6 ныкъуахьэу
стыщтыгъэ, дес. 2 сыкIоти сылэжьыщтыгъэ.
Ащ нахьи жъалымыгъэ рахыгъ чIыгу Iофым ехьылIагъэу Щыумышх
Джамбол (Еджэркъуае дэс). 1917 илъэсыр къэсыфэкIэ чIыгу рамытэу
къыхьыгь.
Ф.1,П. 59, д.
28.
КъэзыIотагъэр: Елдарыкъо Алый
Къэрэмызэ ыкъу, илъэс 91 ыныбжь,
къэбэртай, къызщыхъугъэр ТхьэчIэгъ
(Арым гъэхъун), Джыракъый.
Зытх.: Хьэсаныкъо Р. - 1.11.40.
Сыкъызщыхъугъэр Арым гъэхъун* (ТхьэчIэгъ). Ащ илъэсыбэ
щызгьэшIагь.
Сятэ хым рахыгъагъ, Мысыры ащэгъагъ. Сятэ къадикIыжьыгъагъ
хьаджэ кIуагъэхэм. Сятэ къызщыхъугъэр къэбэртэе хэгъэгу. Сятэ
хым къызекIыжьым къызхэхьагъэр Бзэкохьабл, чылэкIэ Джыракъый.
ДжыракъыяцIэри, ЕджэркъояцIэри мэзчIэгъым зычIэсхэм щегъэжьагъэу
яI. Еджэркъом илIакъор - Ажгъойкъу. Джыракъыер лIыцIэ, Еджракъри
ащ ышнахьыжъ.
Тятэ къызхэхьагъэр кIэмгуй, кIэмгуехэр диным итыгъ.
Пачъыхьэр илъэс 20-30 фэдиз агьэпыигъ, илъэс 17 езэуагъэх.
Урысым фыримыкъу хъуи ешIугъэх.
Мэзым къычIафыныр зыпкъ къикIыгъэр адыгэм лъэрыхьэу ахэтхэр ары.
Айтэчыкъом адэжь пхъэдз щашIи чылэхэр агьэтIысыгь.
Начальникхэм Хьаджэмыкъом ратыгъ джы Дондуковскэр зыдэщыс
чIыгур. А чIыпIэм илъэс 30 щысыхи, хым икIыжьыгъэх.
Лъэрыхьэмэ япщылIыхэр зэраIахыгъэм ипэкIэ пачъыхьэм чIыгу
къаритыгъ.
Наибыр** диным фэгъы фэдэу гъы зэхъум, зыгорэм ыIуагъ: Ар
зыкIэгъырэр, «абдзахым ипэу сакъыхахьэу кIэсымгьэпщылIыгъэр
сыда?» - еIо, ары зыкIэгъырэр, - ыIуагь.
Адыгэ лъэпкъхэр къыздикIыгъэр ылъапсэкIэ Арап хэгъэгур ары.
Адыгэхэр мы хэгъэгум икIмэ Арап хэгъэгу кIохэу, щытхьэматэхэу
щытыгь. Нэбгырэ 15 фэдиз чэзыу-чэзыоу кIуагъэ. Ауж дэдэ
кIожьыгъэр Къаншъау Огъур. Нэгъойхэр жьым римыгьэсы хъуи, мыщ
ущыунэхъущт аIуи икIыжьыгъэх.
* Арым гъэхъун — мы чIыпIэр зыдэщыIэр джыри дгъэунэфыгъэп, ау
джыдэдэм къ. Мыекъуапэ зыдэщыс чIыпIэм пэмычыжьэу щыIэ чIыпIэ
горэм ыцIагъэу теплъы. Ар тэзгъаIорэр, нарт къэбарым
зэрэхэтымкIэ, Арым иIуашъхьэ Кужорскэ лъэныкъомкIэ щыIэу ары.
Арымрэ Ошъадэрэ зэшыгъэх, тIури къалэм итемыр-къокIыпIэ лъэныкъо
щаукIыгъэх ыкIи щагъэтIылъыгъэх (Ошъадэ иIуашъхь).
Ф.1, П. 109,
д. 13.
КъэзыIотагъэр: Дзыбэ Нахъу. къ. Еджэрыкъуай.
Зытх.: ХьэсаныкъоР.-03.03.1941.
ТхьэчIэгъ къычIэкIыжьи Еджэркъуае къызэтIысым правление тхьаматэ
иIэн фае хъугъэ. Дыргушъаокъо Бэрзэдж (оркъ) тхьаматэу ашIыгъ.
Тхьаматэм офицер IэнатIэ иIагъ. Зэрэтхьаматэм пае чIыгу
аратыщтыгъ. ЧIыгур къыпамыгъэтхъызэрэ Дыргушъаокъор Истамбол
икIыжьыгъагъ. Ар имыкIызэрэ ащ ыпхъу Мыщынэкъо Шумафэ инысэти
(ыкъо къыщэгъагъ) тхьаматэ Мыщынэкъор ышIи, мор зекIыжьым ыуж ащ
ыцIэкIэ чIыгур агъэуцугъ. Дыргушъаокъом ичIыгу Мыщынэкъом
къыритыжьыгъ.
Ф.1.П. 59. д.
14 КъэзыIотагъэр:
Беданыкъо ШэрэлIыкъу Пэгожъ ыкъу,
илъэс 36 ыныбжь, абдзах къ. Джыракъый.
Зытх.: Хьэсаныкъо Р. - 3. 11. 40.
Сятэм ятэ къызщыхъугъэр Абдзахэ, хэгъэгу (ТхьэчIэгъ).
Пачъыхьэм мэзым чIимгъэсы хъуи адыгэхэр, ызыныкъо хым екIолIагь,
Истамбол икIыжьынхэу, имыкIыжьышъоу IулIэхьагъэр бэ.
Джыракъые зыдэщысыгъэр Арым гъэхъун. Абдзахэр къызэукъом,
Хьаджэмыкъохьаблэ Дондуковскэ станицэр зыдэщысым тIысыгъэ. Илъэс
85-рэ хъугъэ ар зытIысыгъэр. Хым имыкIхэзэ илъэс 20-23 фэдиз а
чIыпIэм чылэр щысыгъ. Адрэ чылэхэри а лъэхъаным къэтIысыгъэх.
Джыракъые ТхьэчIэгъ къызчIэкIым ПщычэуитIум* агузэгу, мэзышхом
дэжь, пщыIэм (чэлхэм) ачIэсэу зы илъэс щысыгъэх. Джыракъые
унэгъо 60 апэу зэрэхъущтыгъэр.
А лъэхъаным Джыракъые дэжь мэзэу щытыгъэр: Чэт мэз, Чэтмэз лый,
БжьэгъалIэ мэз.
Джыракъые джы зыдэщысыр нахь чIыгушIоу алъэгъуи къэтIысыгъэх.
Чылэр къызэтIысым, нэгъокI унагъохэр къакIуи къэтIысыгъэх.
Джыракъые зытраIукIыгьэр. ЗэшитIу щыIагъ, анахьыжъым Еджракъ
ыцIэу, нахьыкIэм Джыракъ ыцIэу. Ахэмэ ацIэ теIукIыгъ
ЕджэркъояцIэри, ДжыракъыяцIэри.
Участкэ къызэрахьыгъэр: Къэплъаныкъо Адэдджэрыир урысыдзэм
IофшIакIоу ахэтыгъ. Ау участкэ иIагъэп. Къэплъаныкъом генерал
горэ ыухъумэу щытзэ, зы лIы горэ лъэсэу блэкIыти ыIуагъ: «Къо
гъашхэ пIонэу, мы узшъхьащытыр сыда» ыIуи, генералым шхончкIэ
еон зеIом, Адэдджэрыир епхъуи ригъэуагъэп, ыIэ къытефи къыуIагъ,
ащ ыуж ащ ыIэ гьугъэ. А хъэбарыр пачъыхьэм зыраIом,
Къэплъаныкъор зыфэе чIыгур ратыгъ, дес. 5000 ыIыгъыгъ. Ащ
ишъыпкъэу урысым бзэгу афихьэу ахэтыгъ.
Джыракъые Фарзэ къызытIысыгъэр илъэс 84 хъугъэ.
Лъэпкъ зэфэшъхьафхэу Джыракъые дэсхэр: абдзах, кIэмгуй, мэхъош,
шапсыгъ, къэбэртай, абадзэ.
Участкэ зиIагъэхэр: Дачъэ, Хьакурын, Хьаджэмыкъу, Беданэкъо,
Ахъмэт, Мыщынэкъо, Унэрэкъо, Ажгъоикъо.
Хым адыгэхэр икIынэу зытехъухьагъэр. Урыс пачъыхьэм адыгэхэр
мэзым къызчIефым, «урысым тиштагъэшъ тыкIодыщт, къулыкъу
фэтшIэщтэп, тидин зэфэдэп, быслъымэн пачъыхьэм дэжь тыкIощт», -
аIуи хым икIыжьыгъэх.
Апэу лъэпкъхэр зыдэщысыгъэхэр:
Абадзэ - Инджыдж псыхъом ыпшъэкIэ къушъхьэ лъапэм чIэсыгъэх.
Абадзэ зыкIаIуагъэр - абэр ащыгъэу хэгъэгум къихьагъэх. Абэ -
упкIэ къэптан. Хэкум къызехьэм дзэ фэдиз хъущтыгъэхэти абадзэ
аIуагъ.
Абдзах - абадзэм якIахэкIэ къэтIысыгъэх. Абдзах кIаIуагьэр -
абадзэмэ ахэкIэ къэтIысыгъэхэти, ащ теIукIыгъ. Пщы яIагъэп.
Мэхъош - ТхьэчIэгъ Iупэм щысыгъэх. Бэгъырсэкъор япщыгъ.
КIэмгуй - Мыекъуапэ ылъэныкъокIэ щысыгъэх. Айтэчыкъор
(Болэтыкъор) япщыгъ.
Убых - Шъащэ** дэжь щысыгъ.
Адыгэхэр мэзым къычIафы зэхъум цокъэ лъэгукIадэр агъажъэмэ ашхэу
щытыгъ. ЛъапцIэу осым хэтхэу, япаIохэр зыщахмэ, теуцохэмэ
алъакъохэр агъэфабэу щытыгь, сабыйхэр чIадзмэ хэхьажьхэу щытыгъ.
* ПщычэуитIу - джы Пщыжъхъаблэ зыдэщысым дэжь.
** Шъащэ - Сочи.
Ф.1,П.
59,д.17.
КъэзыIотагъэр: Къуныжъ Айсэ
Дорыжъ ыкъу, илъэс 83 ыныбжь,
къызщыхъугъэр: Фэдз, зыдэсыр
Блэшэпсын, еджакIи тхакIи тIэкIу ешIэ.
Зытх.: Хьэсаныкъо Р.- 2.Х. 1940.
Апэ дэдэ урысым ешIугьэр Къэбэртаер ары. Урысым ешIунэу фэмые
унэгъо заулэ «къоныбэм тихьанкIэ тыфаеп» аIуи, Инджыдж псыхъо
къакIуи къэтIысыгъэх. Урысым къэбэртаехэр ышти Инджыдж къекIугъ.
Урысым ешIугьэр Инджыджым къинагъ, емышIугьэм зыкъиIати,
абдзахэм адэжь къакIуи къетIысылIагъ - МэшIодз хэкужъ
(ТхьэчIэгъ).
МэшIодз хэкужъ тызыщыпсэущтыгъэр: натрыф, мэщ тшIэщтыгъэ; хьанц,
бурс, пхъэлъэмыдж ахэр пхъэм хашIыкIыти ащэщтыгъ.
Пхъэшъхьэ-мышъхьэ бэу щыIагъ.
Абдзахэхэр Шапсыгъэ нэсэ чIэсыгъэх.
Наибэр пачъыхьэм ишпионэу щытыгъ. Ар абдзахэм къахахьи пчъагъэу
зэрэхъурэр зэригъашIи, пачъыхьэм ыхьи ритыгъ. Мэзым пкIашъэу
хэлъым фэдиз цIыф чIэс урысым шIошIыщтыгь, ау пчъагъэр Наибым
пачъыхьэм зыреIом, шIэхэу ыштэнэу хьисап ышIыгь.
Пачъыхьэм идзэ Мыекъуапэ дэжь къэтIысыгъ, ТIуапси
дигъэтIысхьагъ. Пачъыхьэм ариIуагъ: «ЧIыгу шъостыщт, пщылIыр
аIытхыщт, Iашэр жъугъэтIылъ» ыIуи. Ар зымыдагъэхэр хым
икIыжьыгъэх, ешIугьэр къэнагъ. Урысым договор дэзышIыгьэр Кобл
Хъусен.
Хым икIыжьынэу ямылъку имыкъу зэхъум, ябынхэр ащэщтыгъ.
Абдзахэхэр мэзым къызычIагъэкIым шапсыгъэхэри къычIагъэкIи
Сергиевскэ станицэм дэжь илъэсищэ щысхи, губгъор ямызэгьы хъуи,
кIэлъэIухи кIожьыгьагьэх.
Къэбэртэе чылэхэр Фэдз дэсыгъ. Начальник округэу ст. Лавинскэм
Абдурахмановыр (къэбэртай) дэсыгъ. Оркъхэм пщылIыр къамытэу,
Iашэр амыгъэтIылъын зэхъум, урысыдзэр ратIупщи, Фэдз цIыф бэу
щаукIыгъ. Заор езгъэжьагъэр Къэндорыкъо Исмел.
Межэвоим чIыгур ыгьэтхъи пхъэдзкIэ тагьэтIысыгь, Фэдз тыкъыращи.
Фэдз тыкъыздэкIыгъэр илъэс 74-рэ хъугьэ. Зы илъэс Фэдз
къэбэртаехэр дэсыгъ.
Князэу тичылэ (Блэшэпсынэ) дэсыгъэр Дерэкъо Аслъанчэрый.
|
