Tipik bir 19. yüzyıl ilaç sandığı. (Kaynak: Historical Collections & Services, CMHSL.)

Humorizm teorisine inanışın devam etmesinin yanısıra, bu dönemde biyokimya, hormonal sistemler, sinir sistemi gibi disiplinlerin hemen hiç bilinmediğini de anımsatmakta fayda var. Kadınların, genital organları dışarıdan görünmediği için erkeklerin eksik birer formu olduğuna inanılıyor, sperm hücrelerinin içinde tüm organları yerinde küçük bir insancık olduğu sanılıyordu.

Erken Vikitorya döneminde, henüz mikrop teorisi bilinmediğinden, bulaşıcı hastalıkların kişinin karakter özelliklerinden ve etraftaki iklimden, solunan hastalık yapıcı gazlardan köken aldığına inanılıyordu. Mesela, Buchan’ın 1848 tarihli Domestic Medicine adlı tıp kitabında, su çiçeği, kızamık ve kabakulak hastalıklarının nedenleri “baskı yapan ebeveynler, gece havası, hareketsizlik, kızgınlık, ayakların ıslak tutulması ve ısı değişimi” olarak sayılmıştı. İngiltere’de pek çok şehirde salgınlara neden olan kolera hastalığının sebepleri ise “bozulmuş meyveler, kötü hava, salatalık veya kavun yemek veya kontrol edilemeyen öfke sahibi olmak” şeklinde açıklanmıştı.

Bu dönemde, ölüm nedenleri de günümüzden oldukça farklıydı. Bulaşıcı hastalıkların önemli bir ölüm nedeni olmasının yanısıra, mesleki kazalar da oldukça yaygındı. Erkekler, henüz toksik etkileri bilinmeyen maddeleri kullanan endüstrilerde çalışmaya başlamışlardı ve cıva, kurşun gibi maddelerin zehirlenmelerine bağlı ölümler sıklıkla görülüyordu. Kadınlardaki en sık görülen ölüm nedeni ile doğum sırasında ortaya çıkan komplikasyonlara bağlı ölümlerdi.

Hastalıkların nedeninin tam bilinmediği, ancak batıl inançların etkisini de yavaştan kaybetmeye başladığı bu yıllarda uygulanan tedavi yöntemlerinin kısmen tıbbi, kısmen mistik, kısmen de gözü kara olduğunu söyleyebiliriz. Yeni keşfedilen kıtalardan gelen şifalı maddeler, yavaştan gelişen kimya endüstrisinin yaptığı yeni buluşlar doktorlara tuhaf bir cesaret vermişti. Bütün bunlara Humorizm teorisinden gelen dört sıvının dengelenmesi kavramlarının da eklenmesi sonucu oldukça tuhaf, zaman zaman gülünç ama çoğu zaman oldukça da tehlikeli tıbbi uygulamalar bu döneme damgasını vurdu.

1860 yılında çekilmiş, kan akıtma yönteminin bugün elimizde olan en eski fotoğraflarından biri. (Kaynak: Burns Arşivleri, Wikimedia Commons)

Kan Akıtma

Kan akıtma, bu dönemde en sık kullanılan tedavi yöntemlerinden biriydi. Humorizm teorisini benimseyen hekimlerin sıklıkla başvurduğu kan akıtma işleminin hemen hemen her hastalığa iyi geldiği sanılıyordu: hazımsızlık, cüzzam, suçiçeği, verem, felç, gut, akne, astım, kanser, kolera, koma, sara, diyabet…. Hatta burun kanaması, aşırı adet kanaması gibi kan kaybıyla karakterize şikayetlerin tedavisinde de sıklıkla kan akıtma yöntemine başvuruluyordu. Ameliyatlardan önce, ameliyatın başarısını artırmak için hastanın kanı akıtılıyordu.

Kan akıtma yöntemleri çeşitliydi. Kimi zaman hastanın damarı kesici bir cisimle direkt olarak açılıp, ciddi oranlarda kan kaybetmesi sağlanıyordu. Bu tip cerrahi girişimlerin yanısıra, sülük kullanarak kan akıtılması da oldukça popülerdi. Avrupa’nin çeşitli ülkelerinde kayda değer bir sülük ticareti sürmekteydi, Fransa’dan İngiltere’ye pek çok ülke milyarlarca sülük ithal etmişti.

Bir diğer kan akıtma yöntemi, bizim hacamat adıyla bildiğimiz yöntemdi. Hastanın sırt bölgesine açılan kesiklerin üzerine vakum yapacak cam bardaklar yerleştirilerek, bu yaralardan çıkan kanın, bardaklara dolması sağlanıyordu. Bu şekilde, akan kanla birlikte hastalık yapan etkenlerin, kötü etkilerin de hastanın vücudundan çıkacağına inanılmaktaydı.
Hijyen uygulamalarının tam olarak bilinmediği bu çağlarda yapılan bu girişimlerin pekçok hastanın kan kaybı ve enfeksiyon nedeniyle ölümüne neden olduğunu belirtmeye gerek yok sanırım. Ancak, gözü kara tıp uygulamaya meraklı doktorların benimsediği bu kan akıtma yöntemin neden olduğu çok meşhur bir ölüm var ki bahsetmemek olmaz.

Amerika Birleşik Devletlerinin kurucusu George Washington, 1799 yılında bir gün boğaz ağrısıyla uyandı. Birkaç gün içinde durumu ağırlaştı ve solunum sıkıntısı çekmeye başladı. Washington’un özel doktoru olan Dr. James Craik, solunum sıkıntısının küçük dilin şişerek boğazı tıkamasına bağlı olduğuna kanaat getirdi. Bu durumu tedavi etmek isteyen Dr. Craik, önce George Washington’a kurutulmuş böceklerden yapılmış bir ilaç verdi. İlaçtan sonuç alamayınca kan akıtma yöntemi ile tedaviye başladı. İzleyen gün içinde farklı zamanlarda George Washington’dan yaklaşık 2.5 litre kan akıtıldı. (İnsan vücudundaki toplam kan hacminin 5 lt olduğunu anımsayalım.) Zaten hastalıkla boğuşan Washington, doktorunun tedavi amaçlı uyguladığı yönteme bağlı akut kan kaybının da etkisiyle 17 Aralık 1799′da vefat etti.

 

1885′ten bir reklam. Kokain macunu: Çocukların diş ağrısı dönemi huzursuzlukları için birebir! (Kaynak: Wikimedia)

Dişiniz ağrıyorsa kokain verelim?

Viktorya döneminde gördüğümüz absürd uygulamalardan bir diğeri de bugün ne kadar tehlikeli olduğunu bildiğimiz bazı maddelerin şuruplarda ve diğer kozmetiklerde yaygın olarak kullanılıyor olması.

Bu dönem, kokain, eroin gibi maddelerin yeni keşfedildiği, nasıl etki ettiklerinin pek anlaşılmadığı, ve bağımlılık yapma etkileri ile diğer ciddi yan etkilerinin bilinmediği bir dönemdi. Daha önce de belirttiğimiz gibi, kimya bilimi henüz emekleme aşamasındaydı. Hal böyle olunca, yaramaz ve huzursuz bebeklerin ağlamasını azaltan, onları mışıl mışıl uyutan şurup ve ilaçlara rağbet büyüktü.

Piyasada, çocukların diş ağrıları için kullanılan kokain içeren diş çıkarma şuruplarından, çocukların yaramazlık yapmaması için kullanılan eroin, morfin, afyon karışımı şuruplara dek muhtelif ilaç mevcuttu. O dönemki çocukların biraz sessiz ve yavaş olmasına şaşırmamak lazım sanırım.

Bayer’in 1895′te Morfin’e alternatif olması için, bağımlılık yapmadığı iddiasıyla piyasaya sürdüğü yeni ilaç: Eroin! (Kaynak: Wikimedia)

Öksürük probleminiz mi var?

Afyon ‘dan elde edilen morfin, çok uzun bir zamandır hem ağrı kesici, hem de kronik öksürük tedavisinde kullanılıyordu. Ancak son yıllarda morfinin bağımlılık yaptığını fark eden bilim adamları yeni alternatifler aramaktaydılar. Alman ilaç firması Bayer, 1895 yılında morfinin yerini alacak yeni bir mucize ilaç bulduğunu duyurdu. İlaç ismini, kullanan kişide korkusuz ve kahramanca hisler uyandırdığı için eski Yunanca’da kahraman anlamına gelen “heros” kelimesinden alınmıştı: Eroin ( İng. Heroin).
Kısa bir zaman içinde, eroinin aranan mucize öksürük baskılayıcı ilaç olmadığı, iddia edildiğinin aksine çok ama çok ciddi bağımlılık yaptığı anlaşılacaktı. Ancak bu durum anlaşılıp müdahele edilene dek, eroin, eczanelerde öksürük ilacı olarak serbestçe satıldı. Yasaklandığında sene 1910 idi.

1766′ya ait bir İsviçre tıp kitabından tütün lavman cihazı resmi. (Kaynak: Wikimedia)

Sigaranın Dumanı

Lavman uygulamaları (anüsten barsaklara herhangi bir sıvı verilmesi ile barsakların yıkanması) bu dönemde oldukça yaygındı. Zira, barsaklara verilen madde ile vücuttaki dört ana sıvının dengeleneceği, kötü ve hastalık yapan maddelerin lavmanda kullanılan madde aracılığıyla vücudu terkedeceğine inanılıyordu. Lavmanın yanısıra, hastaları kusturmak amaçlı ipeka şurubu, bitki özleri gibi maddeler de sıklıkla kullanılıyorlardı. Bu uygulamaların çoğu hastaların aşırı sıvı ve elektrolit kaybetmesine neden oluyor, daha da hastalanmalarına, hatta ölmelerine yol açıyordu.

Ancak bu lavmanlar arasında belki de en ilginci sigara dumanı lavmanı idi. Tütün, Amerika’nın keşfinden sonra Avrupa’ya yeni yeni gelmişti ve çok popüler olmaya başlamıştı. Pek çok hastalığın tedavisinde kullanılıyordu. Lavman formu da, özellikle karın ağrısı, boğulma veya nefes durmalarında kullanılmaya başlamıştı.

Nefesi duran kişi yere yatırılıyor, tütün lavmanı yapmak için özel olarak tasarlanmış bir cihazla, yakılan tütünden çıkan duman ve sıvı karışımı makat yoluyla hastaya veriliyordu. Çoğu hekim, bu uygulamanın kişinin soluk alışını düzelteceği ve barsak ağrılarına iyi geleceğine inanmaktaydı.
19. yüzyılın ortalarına gelindiğinde, nikotinin zehirli olduğu farkedildikten sonra bu uygulamaya son verildi.

Kalan sağlar bizimdir

Bu uygulamalar sayesinde pek çok hastanın, kolayca iyileşen hastalıkları olmasına rağmen sadece gözü kara hekimlerce tedavi edildikleri için telef olduklarını tahmin etmek çok zor değil. Neyse ki, ilerleyen yıllarda hastalık yapan mikroplar teorilerinin gelişmesi, fizyoloji, biyokimya ve diğer bilim dallarındaki bilgi dağarcığımızın artmasıyla modern tıbbın ve kanıta dayalı tıp uygulamalarının temelleri atıldı. Viktorya çağında uygulanan etkisiz ve hatta zararlı tedavilerin pek çoğunun bugün modern tıp uygulamarında artık yeri yok.

Ancak şunu da belirtmek gerekli ki, bu ve benzer uygulamaların etkin olduğuna inanan ve bunu hasta kişilere uygulamaya devam eden kimseler az sayıda olsalar da, hala mevcutlar.

19. yüzyılın tozlu sayfalarına gömülmüş bu yöntemleri uygulayan kimselere karşı şüpheci yaklaşmanız ve George Washington’un acı sonunu anımsamanız sağlığınız açısından faydalı olacaktır.


KAYNAKÇA:
1) Medicine at the Turn of the Nineteenth Century. University of Virgina web sitesi.
2) Medicine in 1860s Victoria. University of Victoria web sitesi.
3) Trick or Treatment. Simon Singh & Prof. Dr. Edzard Ernst.
4) Opium throughout history. PBS Frontline.
5) Tools of the Trade, Tobacco smoke enemas. The Lancet