Tarih
Kendi dillerinde: Adige; ve Abadzeck,
Besleney, Bjedugh, Gaytukay, Yererukoy, Kemgoy, Keak,
Nathuaç, Shapsugh, Temirgoy gibi kabilevi isimler;
Rusça'da: Çerkesi. Çerkeslerin çoğunluğu Karaçay-Çerkessk
Özerk Cumhuriyeti’nde yaşamaktadır.
Çerkes kavramı,
"Tatar" kavramı gibi, ayrı zamanlarda ayrı anlamlarda
kullanıldığı için yanıltıcıdır. Çerkesler Adige (bkz.
s.184) grubuna aittirler ve Çerkes adının Adige kabilevi
adlarından biri olan Kerketi'den geldiği anlatılmaktadır.
Eski Rus kroniklerinde (ve kayinamelerinde) bu grubun
tamamından Kasogi/Kosagi olarak söz edilir; hemen hemen
aynı dönemde (M.S. 10.yüzyıl) Araplar, Farslar ve Gürcüler
arasında ise Kaşak olarak bilinirlerdi. 13.yüzyıldan
başlayarak Çerkes adı kullanılmaya başlandı. Ancak
başlangıçta yalnız Adigeler için değil, daha çok güney
Ukrayna halkı için kullanılırdı. Bu kavram Çerkes
şeklinde, Kuzey Kafkasya insanları (Abhazlar, Abazalar,
Osetler vb) için bir genel isim olarak kabul edilmiş ve
hala Türkçe ve Batı Avrupa kaynaklarında bu anlamda
kullanılmaktadır.
1926 Sovyet nüfus sayımında Kabardeyler dışında bütün
Adige halkları için "Çerkes" adı kullanılmıştı. Daha
sonra, belli bölgelerde yaşayan (özellikle
Karaçay-Çerkessk Özerk Cumhuriyeti’nde) Adigeler için
kullanılır oldu ve bugün hala bu anlamda kullanılmaktadır.
Bu arada, "Adige" (yerli konuşma dilinde her zaman olduğu
gibi) bu grup için genel etnik bir deyiş durumuna geldi.
1926 ve 1959 yılları arasında Çerkes nüfusunun görünürdeki
düşüşü sayıda gerçek azalmadan çok deyiş anlamlarının
yeniden belirlenmesinden kaynaklanmaktadır.
(Çerkeslerin tarihi için Adige bölümüne bakınız.)
Karaçay-Çerkessk Özerk Cumhuriyeti Ocak 1922'de Rusya
Federasyonu'na bağlı Stavropol topraklarında (kray)
oluşturulmuştur; yönetim merkezi (şimdi Çerkessk olarak
bilinen) Batalpaşinsk'tir. Nisan 1926'da iki bölge
birbirinden ayrılmış (aynı yılın Ocak ayında yapılan nüfus
sayımında zaten ayrı ayrı zikredilmişlerdi) ve Karaçay
Özerk Vilayeti ile 1928'de özerk vilayete dönüşecek olan
Çerkes Ulusal Bölgesi meydana getirilmiştir. Savaş
yıllarında Karaçay Özerk Vilayeti ilga edildi ve 1957'de
yeniden kurulduğunda yine Çerkes Vilayeti'yle
birleştirilerek Karaçay-Çerkessk Özerk Cumhuriyeti
oluşturuldu ve Çerkessk'de yönetim merkezi oldu.
27 Temmuz 1922'de Adige-Çerkes Özerk Cumhuriyeti kuruldu;
Ağustos 1928'de Adige Özerk Cumhuriyeti oldu. Daha önce
Çerkes olarak bilinen yerli halk şimdi "Adige" olarak
bilinmektedir (bkz. Adigeler).
Nüfus Dağılımı
Çerkes Nüfus artışı: Çerkes+Adige
1926 |
65.270
|
1959 |
30.453
|
1970 |
39.785 |
1979 |
46.470 |
|
|
Dil
Ulusal dil Çerkesce'dir. Kabardey diliyle
birlikte bir yazın dili oluşturduğu kabul edilir ve buna "Kabardino-Çerkes"
olarak atıfta bulunulur. Kuzey-Batı Kafkas dilleri grubuna
ve Abhazca-Adige alt grubuna aittir. Adige diline oldukça
yakındır ve her iki dil (Kabardino-Çerkes ve Adige) de
kendi konuşanlarınca Adyga-bze şeklinde ifade edilir.
Kabardino-Çerkes dilinde dört ana lehçe grubu vardır:
1) Büyük Kabardiya,
2) Mozdok bölgesi,
3) Besleneyler (şu anda Çerkes halkının çoğunluğunu
oluşturan grup; yani Karaçay-Çerkessk’de yaşayanlar),
4) Kuban bölgesi.
Aralarındaki farklar genellikle fonetik ve
norfolojiktir. Sözcük haznesinde önemli sayıda Türkçe,
Farsça ve Arapça (özellikle din alanında) sözcüklerin yanı
sıra oldukça çok Rusça sözcük bulunmaktadır. Yönetim,
hukuk ve diğer resmi işlemlerde genellikle Rusça
kullanılır, ancak teoride, gerekirse Çerkesce de
kullanılabilir. Öğretim dili olarak Çerkesce tümüyle
kullanılmamaktadır. Yalnız, öğretim dilinin Rusça olduğu
okullarda 1-10 sınıflarda seçmeli ders olarak
okutulmaktadır. Hem Kabardino-Balkar Cumhuriyetinde hem
Karaçay Çerkessk'te Kabardino-Çerkes dilinde radyo, tv,
gazete ve süreli yayınlar bulunmaktadır. Yalnız bunlar
bilimsel, teknik ve okul kitabı niteliğinde değildir.
Ana dili Çerkesce olanların yüzdesi
Çerkes+Adige
Kentlerde %75.3 Kırsal kesimde 96.5
Rusça'yı iyi bilen Çerkeslerin yüzdesi
Ana dil olarak %5.9, ikinci dil olarak % 69.6
Çoğunluğu Türkiye’de olmak üzere Ortadoğu’da sayıları tam
bilinmemekle birlikte Kafkasya'dakinden bir kaç katı
Çerkes vardır. |