Tarih
Kabardeyler kendilerini Kabardey, Ruslar ise Kabardintsi
olarak adlandırırlar. Kuzey Kafkasya’nın merkez
bölgesinde yaşarlar. Çoğunluk Kabardino-Balkarya
Cumhuriyetinde yaşar. Ancak Adige Özerk İl’inde de bazı
yerleşim birimleri vardır.
Kabardeyler kendilerini Kabardey, Ruslar ise Kabardintsi
olarak adlandırırlar. Kuzey Kafkasya’nın merkez
bölgesinde yaşarlar. Çoğunluk Kabardino-Balkarya
Cumhuriyetinde yaşar. Ancak Adige Özerk İl’inde de bazı
yerleşim birimleri vardır.
Kabardeyler, kendilerini Adige olarak isimlendiren
Kafkas kavimlerinin bir grubundan geliyorlar. Sonunda üç
ayrı ulusal grup şekline gelen Kabardeyler, Çerkesler ve
Adigeler aslında hepsi aynı kökten gelmelerine aynı adı
taşımalarına (Adige) karşın Kabardey adı daha spesifik
olmak bakımından yalnızca bir alternatif olarak
kullanılır. Adige kabilelerinin orijinal yerleri Kuban
havzasındaydı ama 14.yüzyıl sonlarında Büyük Kabardey
olarak bilinegelen bölgedeki Terek nehrinin sol
kıyısında bir çoğu yerleşmiş bulunuyordu. 15.yüzyıl
başlarında Küçük Kabardey olarak bilinen yere de
yerleştiler.
Doğuya göçlerinde Adige’nin bir kolu Moğol işgali
sırasında dağlara sürülen Alanlarla karşılaştı. Bu
Adigeler kısmen asimilasyona uğradı. İşte Kabardeyler bu
karışımın bir ürünüdür.
Kabardeyler çevrelerindeki kavimlerin bir kısmını
yönetimleri altına aldıkları için 15.yüzyılda
güçlendiler. 16.yüzyılda Kabardeyler Kırım Tatarlarının
saldırılarıyla yağmalandılar ve kısmen yönetimlerine
girdiler. Aralarındaki ilişki her zaman düşmanca
değildi. Zira Kırım Hanları çocuklarını yetiştirmeleri
için Kabardey prens ailelerine gönderiyorlardı. Ayrıca
Kırım'ın etkisiyle İslamiyet bu bölgeye iyice yerleşti.
Kabardeyce zaten bir süreden beri Müslüman bulunuyordu
(13.-14.yüzyıl cami kalıntıları bu bölgede bulundu).
Buna karşın 1557'de Kabardeyler IV.İvan'a (Korkunç İvan),
Tatarlara karşı korunmak için elçi gönderdiler. Bu
istekleri yerine getirildi ve İvan'ın bir Kabardey
prensesiyle evlenmesinden sonra ilişkiler daha da
kuvvetlendi. 1561’de Ruslar Terek nehri üzerine bir kale
inşa ettiler, 1567'de bir başka kale kuruldu.
17.yüzyılda Ruslar bölgeye iyice yerleşmiş ve
Kafkasların daha derinlerine uzanmak için hazırdılar.
Osmanlılar ve İranlılarda Kafkasları ele geçirmeye
çalışıyorlardı ve 18.yüzyıl, arka arkaya savaşlara sahne
oldu. Belgrad antlaşması (1739), Kabardey’i tarafsız bir
devlet ve Osmanlılar ile Ruslar arasında bir tampon
bölge durumuna getirdi. 1774'deki Küçük Kaynarca
antlaşmasıyla bölge Ruslara bağlandı.
Rusların Kafkasya’da yayılmaları sık sık yerli halkın
isyanına neden oldu ve çok uzun, çok kanlı savaşlar
olmasına karşın bu yayılma durdurulamadı. 20.yüzyıl
bölgeye yeni karışıklıklar getirdi. Rus devriminden
sonra milliyetçi partiler, Bolşevikler, Menşevikler ve
Beyaz Ordu’nun üstünlük mücadelesi dolayısıyla Kafkaslar
çalkantıya gömüldü. Kabardey'de üstünlüğü 1918'de
Sovyetler sağladı. Ancak Kabardino-Balkarya ili, 16 ocak
1922'de kuruldu. 5 aralık 1936'da özerk cumhuriyet
şekline dönüştürüldü. Ağustos 1942'de Almanlar bölgeyi 6
aylık bir süre işgal ettiler. Bir yıl sonra bütün
Balkarlar Nazilerle işbirliği yaptıkları gerekçesi ile
(Mart 1944'te) Orta Asya ve Kazakistan'a sürgün edildi.
Balkar adı cumhuriyetin unvanından silindi ve 1957'de
sürgün edilen halkların haklarının geri verilmesine
kadar değiştirilmedi.
Kabardino-Balkarya olarak da bilinen Kabardey-Balkar
Cumhuriyeti, Kuzey Kafkasya'da Rusya Federasyonu
içindedir. Doğu ve güneydoğusunda Kuzey Osetya,
güneybatıda Gürcistan Cumhuriyeti, batıda ise
Karaçay-Çerkessk Cumhuriyeti ile komşudur. Yüzölçümü
12.500 km2, Başkenti Nalçik olan cumhuriyetin 7 kasabası
ve 8 yerleşim birimi bulunuyor. Ortalama nüfus
yoğunluğu, 56.6 km2. Başlıca kaynakları molibden ve
tungten depozitleri ve bunları işleyen fabrikalar,
makine üretimi ve kimya endüstrisi, inşaat malzemeleri
üretimi, kereste, gıda ve diğer hafif endüstrilerdir.
Tarım alanında ise tahıl ziraatı (buğday ve mısır) meyve
yetiştirme ve bağcılık,koyun,domuz ve at
çiftçiliği,arıcılık ve ipekböcekçiliğidir.
Dil
Ulusal dil Kabardeyce'dir. Kafkas dillerinin Kuzeybatı
gruplarından Abhaz-Adige alt grubuna bağlıdır. Bu dil
Kabardino-Çerkes olarak bilinir, çünkü bu iki dilin
(Kabardey-Çerkes) tek yazın dili oluşturduğu kabul
edilmektedir. Çok yakın olan diğer diller Abhaz, Abazin
ve Adige'dir. Özellikle Adige dili Kabardeyce ile çok
yakındır ve Kabardeyler de Adige grubuna dahil olduğu
için her iki dil Adiga-bze (Adige dili) olarak
adlandırılır. Kabardey dilinde dört lehçe vardır: Büyük
Kabardey, Mozdok, Beslan ve Kuban. Büyük Kabardey ve
özelliklede Beslan lehçesi yazın dili için esas alındı.
Lehçeler arasındaki fark özellikle çok az ve çoğunlukla
fonetik ve morfolojiktir. Sözcük hazinesi Arapça,
Türkçe, Rusça ve Farsça'dan çok sayıda sözcük içerir.
Yerli sözcük yapılarında ilk göze çarpan özellik eş
sesli ve çok anlamlı olmasıdır. İlk Kabardey gramer
kitabı Pedagog Sh. B. Nogmov (1840-1843) tarafından
derlendi. İlk Kabardeyce-Rusça sözlük 1889'da çıktı.
Sovyet yönetimi döneminde Kabardey dilinin bazı yönleri
(tarihi gelişimi, lehçe farlılıkları vb) kısmen detaylı
olarak çalışıldıysa da yönetim,hukuk, ve resmi
prosedürde Rusça kullanılır. Ancak teoride gerekirse
Kabardeyce'de kullanılabilir..
Eğitim
1958 de Kabardeyce 1.ve 4. sınıflarda eğitim dili
olmasına karşın 1972’lerden sonra öğretim dili Rusça
olan okullarda seçmeli ders olarak verilmeye başlandı.
Son dönemde ise eğitim dili Rusça olmakla birlikte
Kabardeyce-Adigece de ilkokuldan liseye kadar zorunlu
ders, üniversite de ise isteğe bağlı seçmeli ders olarak
okutulmaktadır. Cumhuriyet'te 1957’de kurulan bir
üniversite, jeofizik enstitüsü, ekonomi, dil tarih ve
edebiyat araştırmaları enstitüsü bulunmakla birlikte bu
kurumlarda Kabardeyce eğitim verilmemektedir (yalnız
isteyenler için seçmeli ders olarak okutulmaktadır).
İlk Gazete 1920 yılında yayınlanmıştır. Şu anda
Kabardeyce, Rusça ve Balkarca gazeteler
yayınlanmaktadır. Yine belirtilen dillerin hepsinde
radyo ve sınırlı sürelerde olmakla birlikte televiztyon yayını
yapılmaktadır (ortalama günde 4 saat).
1980 yılı içerisinde Kabardeyce yayımlanmış kitap baskı
adedi 172 bindir. Cumhuriyet'te bu güne değin 1923-1924
Latin harfleri, 1924-1936 Latin harfleri (Yakovlev'in
versiyonu), 1936 Kiril alfabesi alınmış olup sonuncusu
günümüzde de kullanılmaktadır.
Nüfus ve Dağılım
Bölgesel Dağılım: Nüfusun % 94.4'ü cumhuriyette , % 5.6'sı
Rusya ve eski Sovyetlerde yerleşiktir.
Etnik kompozisyon : % 45.5 Kabardey - % 9.0 Balkar - % 1.5 Osetyalılar - % 35.1 Ruslar - % 1.8 Ukraynalılar - % 7.1
diğerleri
Kent, kırsal kesim dağılımı: Kentler: Kabardeyler % 20.8
- Balkarlar % 4.9 - Osetyalılar % 1.9 - Ruslar % 60.1 -
Ukraynalılar %3.0 - Diğerleri %9.2
Köyler : Kabardeyler % 67.0 - Balkarlar % 12.2 - Osetyalılar % 1.2 - Ruslar % 16.3 - Ukraynalılar % 0.6 -
Diğerleri % 2.7
Okuma yazma oranı:Bu konuda yeni dönemi yansıtan kesin
rakamlar olmamakla birlikte okuma yazma oranı % 99’dur.
1970 sayımlarına göre her bin kişiden 30'u yüksekokul ,
417'si lise ve 290'ı ilkokul mezunudur.
Yine 1980 yılında yapılan bir sayıma göre anadilini
Kabardeyce olarak belirtenlerin oranı % 97.9, Rusça'yı
ikinci dil olarak belirten ve iyi bilen Kabardeylerin
sayısı % 76.7 dir. |