Dr. Ufuk Tavkul
Tarih ve Toplum, (94), 1991, 55-56. ss.

Kent yaşamı ve kentleşme düşüncesi 19. yüzyıl ortalarına kadar Kafkasya halkları için oldukça yabancı bir olguydu. Sosyal hayatlarını klanlar ve kabileler biçiminde sürdüren Kafkasyalılar gerek dağlık, gerekse ovalık arazilerde savunması kolay küçük yerleşim birimlerinde, köylerde yaşıyorlardı. Feodal yapının hüküm sürdüğü bölgelerde bir prens ailesinin idaresi altında yaşayan halk çeşitli soylara ve sosyal tabakalara ayrılarak 3-4 bin nüfuslu büyük köyler kurmuşlardı.
 

Kafkasya’da kentleşme süreci Rusların Kafkasya’yı işgali ile başladı. Kafkasya’daki kentleşmeyi üç ana gruba ayırabiliriz.
 

İlk grupta yer alan Krasnodar, Maykop, Orconikidze (Vladikavkaz), Grozni, Mozdok, Kızlar, Buynaksk, Mahaçkala gibi şehirler 18-19. yüzyıllarda Kafkasya’yı kolonileştirme hareketlerine girişen Ruslar tarafından kurulmuş olan askerî idare merkezleriydi.
 

İkinci grupta yer alan Nalçik, Batalpaşinsk (Çerkessk), Dohşukino, Beslan, Alagir, Gudermes ve Hasavyurt Sovyet devriminden önceki küçük yerleşim birimleriydiler (Volkova 1969: 168). Kabardey prenslerinden Dohşukların kasabaları olan Dohşukino’ya Sovyet devriminden çok sonra, 1960’lı yıllarda, feodalizmin izlerini silmek amacıyla Nart Kala adı verildi.

Üçüncü grupta yer alan Karaçayevsk, Malgobek, Tırnavuz, Kaspiysk ve İzerbaş gibi şehirler ise Sovyet döneminde idarî ve endüstriyel amaçlarla kurulan yeni şehirlerdi.
 

İlk grupta yer alan kentlerin nüfusu başlangıçta Rus ve Ukraynalılardan oluşuyordu. Zamanla bu kentlere Ermeni, Oset, Dağ Yahudi'si, Gürcü, Kabardey tüccarları ve zanaatkârları da yerleşmeye başladılar. Bu şehirlerin etnik yapısı heterojen özelliğe sahipti.
 

1760’lı yıllardan itibaren Oset, Kabardey ve İnguşlar Mozdok’a yerleşmeye başladılar. Kabardey feodal prensleri (Pşi’ler) ve onların ikinci sınıf soyluları (Vork’lar) ile birlikte kaçak Oset ve Kabardey köylüleri de kanlı bir feodal savaşı sonucunda Mozdok’a yerleştiler. 1860’lı yıllarda Vladikavkaz bir kent olarak gelişmeye başlayıncaya kadar Osetler’in kentli nüfusu bir yüz yıla yakın bir süreyi Mozdok’ta geçirmişti. Kabardeyler de Mozdok’ta 19. yüzyıl sonlarına kadar yaşamaya devam ettiler, ancak nüfusları büyük bir azalma gösterdi. Örneğin Mozdok’ta 1875 yılında 1 bin 133 Kabardey yaşarken, bu sayı 1897 yılında 447’ye düşmüştü. Aynı tarihte Nalçik’te ise 65 Kabardey yaşıyordu (Volkova 1969: 169).
 

19. yüzyıl başlarında çok az sayıdaki Oset ve İnguş Vladikavkaz’a yerleşmeye başladı. 1874 yılında Mozdok’ta 1.226 Oset yaşarken Vladikavkaz’da 334 Oset yaşıyordu. 19. yüzyıl sonlarında Vladikavkaz’daki Oset nüfusu 2 bin 900 kişiye ulaştı. 1897 yılında Vladikavkaz’da 378 İnguş yaşıyordu. 1897 yılında Kumuklar’ın Temir Han Şura (şimdiki Buynaksk) ve Petrovsk (şimdiki Mahaçkala) şehirlerindeki nüfusları 1 bin 900 kişiydi.

Sovyet devrimine kadar, ikinci grupta yer alan yerleşim merkezlerinin etnik yapısı homojen bir nitelik taşımaktaydı. Bunlardan Dohşukino’da (şimdiki Nart Kala) Kabardeyler, Batalpaşinskaya’da (şimdiki Çerkessk) Ruslar, Gudermes’te ise Çeçenler yaşıyordu. Alagir’de Osetlerin yanı sıra, 1877 yılında oraya göç eden Gürcüler de bulunuyordu. Sovyet döneminde ise Dohşukino’da Rus nüfusu çoğaldı. Gudermes’e de Rus, Ermeni ve Ukraynalılar yerleştiler.
 

1926 ve 1959 nüfus sayımlarının sonucuna göre Sovyet döneminde Kafkasya halkları arasındaki kentleşme oranını şöyle gösterebiliriz (Volkova 1969: 171);
 

1959 sayım sonuçlarına göre Kafkas halkları arasında en çok kentlileşme oranı, % 25 ile Laklarda, % 31 ile Osetlerde, % 33 ile Kumuklarda görülmektedir.
 

Malkar, Dargı, Kabardey ve Lezgiler arasındaki kentli nüfus oranı yüzde 10’un üzerindedir.
 

Karaçay, Avar, Çeçen-İnguş, Abazin ve Çerkeslerde ise kentlileşme oranı yüzde 10’un altında görülmektedir.
 

Sovyet döneminde kent nüfusunun artmasının en önemli sebebi halkın çalışmak ya da okumak için köyden kente göç etmesiydi. 1952 yılında Kuzey Osetya’nın köylerinden şehirlere 3 bin 100 kişi göç etti. 1959 yılında Osetya’da kent nüfusuna 12 bin kişi eklendi.
 

Kabardey’de kentli nüfus 1930’lardan sonra artmaya başladı. 1926 yılında şehirlerde yalnızca 866 Kabardey yaşarken bu sayı 1959 yılında 22.987 kişiye ulaştı.
 

1926 yılında Buynaksk’ta 2.700, Mahaçkala’da 2 bin 500 olmak üzere toplam 5 bin 200 Kumuk şehirlerde yaşarken, 1959 yılında kentli Kumuk nüfusu Mahaçkala’da 15 bin, Buynaksk’ta 8 bin, Hasavyurt’ta 8 bin olmak üzere toplam 31 binden fazla idi.
 

1959 sayımına göre Maykop’ta 3 binden fazla Adige yaşamaktaydı. Aynı yılda Grozni’de 17 bin, Gudermes’te 3 bin Çeçen yaşıyordu.
 

Sovyet devriminden önce Karaçaylılar arasında kentli nüfus yoktu. Ancak bazı prens (biy) aileleri Narsana (Kislovodsk) şehrinde oturuyorlardı. Sovyet döneminin ilk yıllarında ise eskiden Karaçaylıların elinde bulunan Narsana (Kislovodsk) şehrinde 1 bin 500 Karaçaylı yaşıyordu. 1926-1927 yıllarında ilk Karaçay şehrinin inşasına başlandı. Önceleri Mikoyan Şahar adı verilen, sonradan adı Karaçay Şahar (Karaçayevsk) olarak değiştirilen bu şehir 1930’lu yıllarda Karaçay Özerk Bölgesi’nin başkenti oldu. 1934 yılındaki nüfusu 4 bin kişiydi.
 

1959 yılında Karaçay Şahar ve Çerkessk’te 4 bin 800 civarında kentli Karaçay nüfusu yaşamaktaydı. 1970 yılında ise kentli Karaçay nüfusu 16.585 kişiye ulaşmıştı.
 

1926 yılında 350 Malkarlı (Balkar) kentte yaşarken, 1959 yılında bu oran   4 bin 693 kişiye çıkmıştı. 1970 yılında ise kentli nüfus Malkarlılar arasında 13 bin 816 kişiydi.
 

Kentleşmenin Kafkas halklarına getirdiği en önemli sorunlardan biri dil ve kültür yönünden Ruslaşma problemiydi.
 

1926 yılında 524 Oset Rusça’yı anadili olarak kabul ederken, bu sayı 1959’da 3.446 kişiye çıkmıştı. Bu da kentli Oset nüfusunun yüzde beşini oluşturuyordu.
 

1926 yılında yalnızca 18 Kabardey Rusça’yı anadili olarak kabul ederken, 1959 yılında bu sayı 863 kişiye yükseldi.
 

Malkarlılar arasında 1926 yılında Rusça’yı anadili olarak kabul edenler dört kişi iken, 1959 yılında bu oran yüzde ikiye yükseldi (Akiner 1983: 230). 1979 yılında bu oran yüzde 2.7 idi.
 

Karaçaylılar arasında 1959 yılında halkın yüzde 1.5’i Rusça’yı anadili olarak kabul ediyordu. Bu oran 1979 yılında yüzde ikiye yükseldi (Akiner 1983: 207).
 

Kafkasya halkları arasında millî dilini anadili olarak kabul edenlerin yüzdesindeki değişme 1926-1979 yılları arasında şöyleydi (Akiner 1983: 26).
 

Kaynaklar:
Akiner, Shirin. Islamic peoples of the Soviet Union.-London, 1983.
Volkova, N.G. “Changes in the ethnic composition of the urban population of the North Caucasus during the Soviet period”. Sociology in the USSR, New York: 1969.