Adige soyadlarının meydana gelişlerine
girmeden önce konunun daha iyi
anlaşılabilmesi için başka ulusların
soyadlarının geçmişine bir göz atalım.
Bilim adamlarının belirlemelerine göre
soyadları İlk olarak Fransa ve İtalya
da görülmüştür. Ayrı devletlerin
ortaya çıkması, ticaretin gelişmesi,
köleliğin yaygınlaşması, mülklerin el
değiştirmesi ve benzeri gibi
nedenlerden dolayı soyadına ihtiyaç
duyulmuştur. Kısacası devletin ortaya
çıkışı ile soyadının da doğmuş
olduğunu söyleyebiliriz. İtalya ve
Fransa da ilk soyadları XI-XII.
Yüzyıllarda Almanya ve İngiltere de
ise XIII ve XIV. Yüzyıllarda
yaygınlaşmıştır.
Rusya'da soyadı ancak XVII. yüzyılda
ortaya çıkmışsa da bu yıllarda sadece
feodaller soyadı kullanma hakkına
sahip olmuş, emekçiler soyadı kullanma
hakkını ancak 1861 yılında köleliğin
kaldırılması ile kullanabilmişlerdir.
Birçok emekçinin Ekim Devrimi'ne kadar
soy isimleri bulunmadığı gibi Rusya'da
yaşayan Kazak, Kırgız, Özbek, Türkmen
gibi halkların da Ekim Devrimi'ne
kadar soyadları yoktu.
Bugün hala İzlanda gibi soyadının
bulunmadığı ülkeler var ise de bu
ülkelerde de soyadının gerekliliği
kabul edilmiş ve kullanılması için
çareler aranmaya başlanmıştır.
Adigelerde de soyadı diğer uluslarda
olduğu gibi toplumsal ilişkilere ve
toplumsal gelişmelere bağlı olarak
ortaya çıkmıştır, soyadları genellikle
kişi isimlerinden, takma isimlerden,
yaşanılan bölgenin adından, yapılan iş
ve uğraşıdan, iyi veya kötü
davranışlardan türemiştir.
Soyadlarının derlenmesi için yapılan
çalışmalar sonucunda 1300 kadar soy
ismi tespit edilmiştir. Bunların yüzde
70 kadarı Adige dilinden türediği gibi
kalanları da başka dillerden türemiş
veya o dillerin etkisi altında
kalmıştır. Adige dilinden türemiş olan
soyadlarına şunları örnek verebiliriz:
Ademiy, Azeşıku, Apış, Aşemığot, Aşe,
Aşhamaf, Bace, Bleğoj, Beğuku, Bğuaşe,
Begumıku, Beslney, Bjedığu, Bjets,
Bjaş'o, Voel, Dzel, Dzeğaşt, Peneşu,
Laşeku, Şıbzıhu, Yemij, Çemıhu Tığuj,
Şhakomıd, Şınaho, Pçenahuku, Tharkuho,
,nıakumaş Vb.
Adige soyadlarını türeyişleri,
anlamları, kelime yapıları bakımından
gruplara ayırarak incelemeye devam
edelim.
İlk grup kişinin uğraşısından dolayı
almış olduğu soyadlarıdır. Bunlara
Şınaho (Kuzu çobanı) Melehako (Koyun
çobanının oğlu), Tharkuaho (Güvercin
çobanı), Şıbzıhu (At çobanı), Pçenaho
(Keçi çobanı) gibilerini örnek
verebiliriz.
İkinci grup kişinin sanat ve
mesleğinden dolayı aldığı
soyadlarıdır. Ğuç'el (Demirci),
Çokaş'ı (Ayakkabıcı) ve benzeri gibi.
Üçüncü grup kişinin toplum içindeki
yeri, davranışları, saygınlığına göre
oluşan soyadlarıdır. Örnek olarak
Deleko (Delinin oğlu), Bzacejiko (Kötü
adamın oğlu), Vanetığu (Eğer hırsızı)
gibilerini verebiliriz. Adigelerin bu
gibi isim ve soy isimleri vermek
suretiyle kötülük yapanları
kınadıklarını ve onları
affetmediklerini belirtmek gerekir.
Ancak aradan zaman geçtikten sonra bu
tür soyadlarının gerçek anlamları
unutularak sadece bir soyadı olarak
kalmışlardır.
İnsanların hangi Kabileye mensup
olduğunu gösteren soyadlarına
rastlanmaktadır. Örneğin Kabardey,
Neğoy, Abzegh, Besleney, Bjedugh,
Shapsugh gibi. Bu tür soyadları başka
kabilelerin içinde azınlık olarak
kalan aileler tarafından
kullanılmıştır.
Kişilerin bedeni özürlerini belirten
soyadları da mevcuttur. Bunlar önce
takma isim olarak başlamış zamanla
soyadına dönüşmüştür. Neşuko (Körün
oğlu), Laşeko (Topalın oğlu), De-gumko
(Sağırın oğlu) gibi.
Mışe(Ayı), Bace(Tilki), Tığuj (Kurt),
Bleğoj (Yılan), gibi hayvan
isimlerinin ad veya soyadı olarak
alınmasının nedenleri bu isimleri
alanların hastalıklarından, ölümden ve
kötülüklerden korunacakları veya bu
hayvanlarda bulunan güç, kuvvet,
atılganlık, çeviklik gibi özelliklere
sahip olacakları inancıdır.
Birçok soyadı da kişinin görünüşüne,
hareket ve davranışlarına göre
oluşmuştur. Dahe (Güzel), Değu (İyi),
Fıj (Beyaz), Tsıku (Küçük), Naşhu
(Çakır) gibi.
Adigelerde diğer dillerden alınan
soyadları da az değildir. Örnek: Aliy,
Alişa, Mirza, Karataban, Sitkin,
Mıhamet, Temir, Tirkuav, Tatar,
Sultan, Sulemen, Vumar, Vuruş gibi.
Soyadlarının bazıları tek bir
kelimeden oluştuğu gibi (Fıj-beyaz,
Tsıku-küçük, Dahe-güzel) bazıları da
bir isim ve ekinden oluşmuştur.
Meretıko (Meret'in oğlu), Yerecibeku (Yerecib'in
oğlu) gibi Oğlu anlamına gelen "ko"
ekini almışlardır.
Soyadları toplanırken bunların kaç
kişi oldukları da belirlenmiştir.
Bunların en büyükleri şunlardır:
Guç'el |
887 |
|
Hatit |
359 |
Avule |
609 |
|
Dzibe |
327 |
Meretıko |
582 |
|
Bjaşo |
305 |
Peneşu |
564 |
|
Hağur |
299 |
Staşu |
545 |
|
Pşıdateku |
279 |
Kuşu |
500 |
|
Hot |
272 |
Neğoy |
478 |
|
Habehu |
261 |
Kobl |
449 |
|
Levuj |
236 |
Nepsev |
399 |
|
Hapaçe |
326 |
Teuçoj |
371 |
|
Beguğ |
217 |
Yedıc |
361 |
|
Katmes |
214 |
Haçemiz |
343 |
|
Huako |
677 |
Thağepsev |
321 |
|
Hut |
593 |
Beğuş |
300 |
|
Ç'ıç |
575 |
Zekoğu |
282 |
|
Tığuj |
549 |
Jane |
273 |
|
Mamiy |
508 |
Huade |
262 |
|
Bleğoj |
480 |
Şavko |
249 |
|
Ğış |
449 |
Barço |
231 |
|
Tharkuaho |
425 |
Tl'ıhuraye |
219 |
|
Huaj |
377 |
Beğ |
214 |
|
Beretar |
368 |
Nehay |
872 |
|
Teşu |
355 |
Aşıne |
603 |
|
Mıgu |
324 |
Açumıj |
582 |
|
Janel'ı |
304 |
Tsey |
563 |
|
Abrec |
293 |
Davur |
537 |
|
Huşt |
276 |
Vucıhu |
497 |
|
Kuşha |
266 |
Şhelaho |
453 |
|
Brante |
256 |
Yevtıh |
444 |
|
Haçaku |
231 |
Ğonejıko
|
397 |
|
Taleku |
224 |
Berzec |
368 |
|
Yemt'ıl |
216 |
Burada adı geçmeyen diğer Adige
soyadları 200 kişi civarında veya daha
az olanlarıdır. Adige soyadlarının
oluşumunun birçok hikayeleri vardır.
Bunların yazılı olarak korunup
derlenmesinde Adige halkının tarihi
gelişiminin aydınlatılmasında önemli
rolleri olacaktır.
|