|
Тинепэрэ
ныбжьык1эхэр – тинеущырэ маф. Сыд фэдэрэ лъэхъани
ныбжьык1эхэсм яп1уныгъэ - гъэсэныгъэ адыгэхэм мэхьэнэ куу
ратыщтыгъэ. Мы гущы1эхэр титхак1охэм, титарихъ
ямызакъоу, 1эк1ыб къэрал къик1хи адыгэ шъолырым зылъапэ
къизыдзэгъэ зек1охэм, ш1эныгъэлэжыбэхэм икъу фэдизэу
къаушыхьатыгъ, адыгэ лъэпкъым ищытхъу а1этыгъ. Немецкэ врачэу
ык1и ш1эныгъэлэжьэу Рейнеггс Якоб мырэущтэу къетхыжьы
«Шъэожъыем иныбжьык1эгъу мафэхэр зэригъак1охэр: черкессыбзэр
зэрегъаш1э, дин 1офыр ы1э къырегъахьэ, еджэным, тхэным, шым
тесыным, шхонч оным зафегъасэ, ыныбжь илъэс пш1ук1ух зыхъук1э
л1ы хъугъахэ».(1)
П1уныгъэ 1офым нахьыжъхэм апкъырылъ
зек1ок1э-ш1ык1э, нэшанэхэр, ныбжьык1эхэм
къыз1эк1агъахьэщтыгъэ, щысэ атрахыщтыгъэ. Гъэсэныгъэ п1уныгъэр
зыгъогу лъагъоу щымытэу ушъомбгъугъэу, социальнэ институт
пчъагъэу зэтеутыгъэу щытыгъ: ныдэлъфыбзэр, тарихъыр,
1ок1э-ш1ык1э зе1уак1эхэр, шэн-зэхэтык1эхэр, нэмык1бэхэри
ныбжьык1эхэм а1эк1эгъэхьаным нахьыжъхэр икъу фэдизэу
лъыплъэщтыгъэх, яшъыпкъэу дэлажьэщтыгъэх.
Адыгэ педагог ц1эры1оу Шорэ
Ибрахьим итхыгъэхэм къаще1о «П1уныгъэр дунайм
изаконамерностхэр къыдэплъытэзэ гъэпсыгъэн фае зы1орэ
принципым къыхэк1ы сабыим ыныбжь ык1и инэшанэхэр къыдэплъытэн
фае зыфи1орэ принципыр: Народым сабыим ип1ун пасэу егъэжьэгъэн
фае…»(2)
Гъэсэныгъэ-п1уныгъм ч1ып1эшхо щаубыты:
тарихъыр, исскуствэр, шэн-зек1ок1э-зэхэтык1эхэр, ежь ц1ыфым
идуховнэнэ щы1ак1, нэмык1хэри, мыхэр зэк1и гъэсэпэтхыдэ
ш1ыгъэхэу адыгэмэ ятарихъми ялитератури дэгъоу щыпхырыщыгъэх.
Тилъэпкъ, иныбжьык1эхэр п1уныгъэмк1э адыгэ
литературэр 1эбытып1эш1оу щыт, шы1эныгъэм, тарихъым,
хэхъоныгъэу е социальнэ зэхъок1ыныгъэу хэхъухьэхэрэр икъу
фэдизэу къегъэлъагъох. Ащ фэдэу, лъэпкъым уасэ фыуигъэш1эу,
гъэсэныгъэ-п1уныгъэмк1э философскэ категориехэр
къыдилъытэхэзэ К1эрэщэ Тембот ипроизведениехэр гъэпсыгъэх.
К1эрэщэ Тембот илъэпкъ ищы1эк1э-псэук1э,
ишэнхэм яхьыл1агъэу ыгъэфедэхэрэм итхыгъэхэм
къащигъэлъагъохэрэм ясоциальнэ мэхьанэ нахь куу еш1ы, гум
къенэжьых, ныбжьык1э тхылъ еджэм гупшысэ инхэр регъэш1ых. Мыщ
дэжьым щысэк1э къэбгъэлъагъомэ хъущт романэу «Шыу закъу»
зыфи1орэ, романыр гъэсэныгъэ-п1уныгъэм фэгъэхьыгъэхэу, адыгэ
культурэм анахь купк1эу хэлъхэм ащыщ ч1ып1абэ къыхэфэ. «Ау….
зырилъэшъухьажьыгъ шъэожъыем, – о тадый укъеблэгъагъэмэ
дэгъугъэба. Мырэу къып1ук1эгъэ шыу хьак1эр къемгъэблагъэу
ы1они, тятэ къысэц1эц1эн. Тятэ ащк1э боу ябгэ. Хьак1эу
сыкъэзгъэуцоу зыгорэк1э къысэупч1ырэми апэу «къеблагъ» ес1он
фаеу тятэ ренэу унашъо къысфеш1ы. – Тхьэ шъуегъэун! – адыгэ
хабзэм тетэу къызэш1оуцуи, джэуап ритыжьыгъ Ерстэми,
1угуш1ук1и къыпидзэжьыгъ: – 1оф симы1эу сымыхъыжъыщтыгъэмэ,
ощ фэдэ л1ы бэлахьыр бысымы сымыш1эу сыблэк1ыныеп. Ук1элэ
дэгъу дэд о, зык1э ухэукъогъэ нахь…
– Сыда? – къэщтэу1угъ шъэожъыер.
– Уигъусэ нахьыжъым джабгъу лъэныкъор ептынэу
пш1эрэп!...
Шъэожъыер ук1ытэжьыгъэу плъыжьы къэхъугъ.
– Ары сщыгъупшагъ… Сыолъэ1у зыгорэк1э сятэ
у1ук1эмэ, ар емы1ожь….»
(3)
Мы пычыгъо ц1ык1ум адыгэ культурэм исоциальнэ институт
пчъагъэхэм япычыгъохэр къегъэлъагъо, ахэр: хьак1эм
ипэгъогъок1, ныбжьык1э гъэсэныгъэ-п1уныгъэр, ук1ытэр,
гъэсэпэтхыдэр. К1элэц1ык1ум адыгэ хабзэр ыукъоныр ыгу
къыфидэрэп, ятэ ищтэгъошхо телъ, гу зылъимытэгъэ ч1ып1эми
рэук1ытэжьы, ежьи Ерстэм к1алэм рилъэгъул1эгъэ хэукъоныгъэ
ц1ык1ури зыдрегъэш1эжьы, ш1омы1офэу блэк1ырэп. Адыгэ хабзэм
егъаш1и къыдилъытэщтыгъэ къин хэфагъэм уды1эпы1эныр, мыхъунк1э
зек1уагъэм зыдебгъэш1эжьыныр мы 1офыгъохэм Ерстэм аблэк1ырэп,
гугъуемыл1ыныгъэу афыщытэп.
1офыгъо зэфэшъхьафыбэмэ яхьыл1агъэу Тембот
ипроизведениемэ гущы1эжъхэр, гущы1э щэрыохэр ащегъэфедэ:
«Оркърэ байрэ бысымк1э уалъымыхъурэмэ, къеблагъ Ерстэм! –
Оркъи, баий салъыхъурэп, сэ сызлъыхъурэр ц1ыфы! –
пигъодзыжьыгъ
Ерстэм».
(4)
Мы ч1ып1эм уемыгупшысэн плъэк1ырэп гущы1эу «ц1ыфы» ифилософскэ
мэхьан куоу къегъэлъагъо, адыгэхэм «уц1ыфыба» за1ок1э ц1ыфыр
уушъхьак1угъу къырагъэк1ыштыъ, «Ц1ыфым иакъыл псэ годзэ папк1»
(5)
а1ощтыгъ.
Тембот игерой шъхьа1хэр акъылыш1ухэу,
1ок1э-ш1ык1эхэм афэкъолаехэу, къа1орэ гущы1эхэр шэбзащэм фэдэу
щытых. «Батым ишы къое-ч1эжъым к1алэхэр къезэрэгъэплъыгъэх. –
Мы зытесыр махъуша къыдыра?.. К1алэхэр лъэшэу зэрэгъэщхыгъэх.
Батым шъхьак1о ымыш1ыхэу гугъуемыл1эу апигъодзыжьыгъ: – Ар
махъушэп, ык1и къыдырэп, ар мэзкъатыхъу. Фэдэ
шъумлъэгъугъэнк1и хъун – шъузышхыщтым фэд ар, шъумыш1эрэмэ! …»
Мыщ дэжьым Батым зэрэгъэщхыгъэ к1алэхэм афимылъэдэкъык1эу,
мыхъыжъэу зы гущы1эухыгъэк1э ашъхьэдэк1ы, ащ фэдэ
зек1ок1э-ш1ык1эхэр акъылыш1угъэм изы1ахьхэу щытых.
К1эрэщэ Тембот итворчествэ «Умыуцумэ къиуцук1
у1ук1эн» зыфи1орэ рассказым гъэсэныгъэ-п1уныгъэ 1офым
ылъэныкъок1э ч1ып1э гъэнэфагъэ щеубыты. Рассказым хэт герой
шъхьа1эу Къамболэт ыгу къэк1ыжьэу ныбжьык1эхэм къафи1отэрэ
къэбарыр, къэхъурэ ныбжьык1эхэмк1э нэрылъэгъу 1эпы1эгъушхоу
щыт, мыхъун пш1эу, мытэрэзыгъэк1э ц1ыфым удэзек1омэ, уапк1э
ш1у къызэрэмык1ыжьыщтым гу лъыуегъатэ. «Къамболэт сыдигъок1и
ныбжьык1эхэм нахь заригъэзэу, ахэмэ яныбжьык1э
гугъэ-гухэлъхэмк1э ыгук1э адиштэу, игущы1эк1и игулъытэк1и
ахэзагъэу щытыгъ. Ныбжьык1эхэми, ащ ижъыгъэ ащыгъупшэжьэу, ежь
ащыщк1э алъытэу есэжьыгъэх».
(6)
Къамболэт иныбжьык1эгъум
гущы1эжъэу «Умыуцумэ къиуцук1 у1ук1эн» – зыфи1орэр
ыплъэ1ушъок1э ыгъэунэфыгъэу щытыгъ, къэхъурэ ныбжьык1эхэм ежь
къехъул1агъэ къаримыгъэхъул1э ш1ойгъоу къафе1отэжьы. «Сабыеу
тиунагъо къихъуагъэмэ шъаоу ахэтыгъэр сэ зызакъор арыгъэ….
Илъэс пш1ык1ут1у нахь сымыныбжьэу сэ адыгэ хэбзэ игъэк1отыгъэм
тетэу хьак1эхэр къезгъэблэгъэн слъэк1эу сыхъугъагъ: псынк1эу
нэш1о-гуш1оу къэлапчъэм дэжь сащпэгъок1ыныр, зысымыгъэц1ык1оу,
зызгъэл1эу, ау шъхьэк1афи афэсш1эу адыгэмэ а1о хабзэ
«къеблагъэр» къек1оу къэсыупсэлъыныр, лъэрыгъ джабгъумрэ
шхо1умрэ анахьыжъым фэсыубытэу къезгъэпсыхыныр…… – а пстэури
сш1эщтыгъэ. Ау сабыйгъом анахь игуш1угъоу, анахь уасэ зи1эр сэ
си1агъэп ык1и зыфэдэри сш1эщтыгъэп».
(7)
Къамболэт исабыйгъом хэхьэк1э-хэк1ык1эхэр
зэригъэгъотыгъоу щытыти к1элэгъум зеуцом ахэр
ш1огъэш1эгъоныжьыгъэп, мыхъо-мыш1эхэр ыш1эхэу, емык1у-ек1угъэм
къыфызэмыплъэк1ыжьэу, шэйтаныр к1оц1ыхъогъэ фэдэу, гущы1э
гуаохэр, нахьыжъхэм ажэхитэкъоныр загъорэ ыгу къытелъадэу, шэу
зытесыми рыпагэу, джэгу шыу зэпачъэми къатечъэу, шыу шъое-цыеу
гъэпсыгъэхэм як1энэк1а1эу мэхъу. Зыдэплъыхыжьмэ, ежь нахь л1ы
дэгъуи, иш нахь дэгъуи Адыгэ хэкум имыгъотэнэу къыщыхъущтыгъ.
Ыныбжь нахь хэк1уатэрэм къэс, нэхъоинчъагъэм нахь
къыуцухьэщтыгъэ. Бэрэ Къамболэт аущтэу хэтыгъ, зы л1ыжъ
бэлахь иакъыл къырегъэгъотыфэк1э.
«– Уикъамыщ сыдэу къамыщы ш1уагъуа! Сегъэплъ
мыдэ, – ес1уагъ л1ыжъым. Сэри къызгуры1ощтыгъэ афэдэу л1ыжъым
ихьапщып къы1ысхыныр зэрэемык1ур. Ау сыни згъэущэкуагъэп, зыми
гу лъысымытэ фэдэ зысш1ыгъ.
– Мы къамыщыр л1ыжъым нахьри, к1алэм нахь
фэшъуаш!...– с1уи фызэсыдзэк1агъ л1ыжъым.
– Ау умыш1 к1ал! – къыск1элъыджагъ
ар. Сымысэмэркъэоу зелъэгъум, ет1ани къысэкууагъ: – Ар умыш1э,
к1ал,
ук1эгъожьын1».
(8)
Л1ыжъыр пхъатэ пимыхьэу Къамболэт, «Сыда мыр
зыщыгугъурэр?! Сыдэу л1ыжъ ерыш шъыу» ы1озэ шым тесэу
къачъэщтыгъэ. Ау лъыжъыр л1ыжъ пытэу, бэ ылъэгъугъэу,
узыш1омык1н л1ыжъэу щытыгъ. Къамболэт пхъатэ пимыхьыгъэ
л1ыжъым иши, щэбзащэм фэдэу чъэщтыгъэ.
«Арэу чэу ы1ыгъыр сатхыц1э къытреухэфэ,
л1ыжъыр сауж имык1эу къысэуагъ. Ащ ыуж хъэтэпэмыхьэу, зи
къытэмыхъул1эгъахэ фэдэу, самбыр гугъуемыл1эу къыстекууагъ:
– Джары, сик1ал, о узып1угъэм е1ожь: мыщ фэдэ
п1ук1эр о нахь къыпхэзэгъэщтыр! – ык1и ащ ехъоу
къысфызэмыплъэк1ыжьэу, збгъодэк1ыжьыгъ».
(9)
Зызгъэинэу, зызгъэпагэщтыгъэ к1алэр,
хьэук1ык1эу л1ыжъым къыук1ыгъ, утыным ш1эхэу Къамболэт акъыл
къыригъэгъотыгъ. Щы1эныгъэм ц1ыфыгъэ хабзэу щызарагъак1уи,
жъымэ я1ушыгъи, яжъыщъхьэ лъыти зэуи къизымыдзэнэу фежьэгъэгъэ
Къамболэт тхьамык1эу а ч1ып1ал1эм зилъытэжьыгъ, зэрэпк1энчъ
дэдэр къыгуры1ожьыгъ, нэхъоинчъагъэу и1эр л1ыжъым къыхиутыгъ,
ежьи бэми ягупшысагъ.
Ныбжьык1эхэм ягурышэ-гупшысэхэр, ахэмэ
ясоциальнэ зэфыщытык1 кууоу Тембот итхыгъэхэм ащыпхырыщыгъ.
1ущыгъэм, дэхагъэм, акъылыш1уагъэм, адыгагъэм, тхак1ом
ишъыпкъэу уафещэ. Мыщ фэдэ произведениехэм ныбжьык1эм иакъыл
хагъахъо, агъэгупшысэ, шы1эк1-псэук1эм нахь кууоу хещэ.
DÝPNOTLAR
1)
Казанов Х.М. Культура Адыгов Нальчик 1993г
2)
Адыгэ лъэпкъым иэтнопедагогик Шорэ Ибрахьим Мыекъапэ 1993г
3)
К1рэщэ Тембот «Шыу закъу» я
II–
рэ том къ.Мыекъуапэ 1988илъ.нэк1уб. 29
4)
К1рэщэ Тембот «Шыу закъу» я
II–
рэ том къ.Мыекъуапэ 1988илъ.нэк1уб.44
5)
Блягоз З.У. Жемчужена народной мудрдсти. Майкоп 1992
6)
К1рэщэ Тембот «Умыуцумэ къиуцук1
у1ук1эн» я
II–
рэ том къ.Мыекъуапэ 1988илъ.нэк1уб.543
7)
К1рэщэ Тембот «Умыуцумэ къиуцук1
у1ук1эн» я
II–
рэ том къ.Мыекъуапэ 1988илъ.нэк1уб 546
8)
К1рэщэ Тембот «Умыуцумэ къиуцук1
у1ук1эн» я
II–
рэ том къ.Мыекъуапэ 1988илъ.нэк1уб. 556
9)
К1рэщэ Тембот «Умыуцумэ къиуцук1
у1ук1эн» я
II–
рэ том къ.Мыекъуапэ 1988илъ.нэк1уб 557 |
