25 Aralık 1989 tarihinde
Anayasal Kontrol Kanunu'nun kabulünden sonra Anayasayı Gözetim
Komitesi kurulmuştur. Komite 1991 yılında Anayasa
Mahkemesi'nin kurulmasıyla fesholmuştur. Bununla birlikte, 1993
yılının Mart, Eylül, Ekim aylarında meydana gelen olaylar,
Anayasa Mahkemesi'nin siyasi güçler arasında ortaya çıkan
gerilimlerin giderilmesinde duruma müdahil olması ve
Cumhurbaşkanı
ile Rusya Yüksek Sovyet (Daimi Yasama Organı) arasında yaşanan
çatışmanın çözümü için kendi inisiyatifi ile girişimde
bulunması ve bunun başarısızlıkla sonuçlanmasının ardından
Anayasa Mahkemesi'nin görevini yapması durdurulmuştur. Anayasa
Mahkemesi'nin 1993 yılında politize olmasına bir reaksiyon
olarak 1994 yılında hazırlanan ve 1995 yılından itibaren
uygulanmaya başlanan Anayasa Mahkemesi Kanunu Anayasa
Mahkemesi'nin görevlerinde kısıtlamalar öngörmüştür.
Bu bağlamda Anayasa Mahkemesi'nin görev ve yetkisi gelecekte
siyasallaşmasına ihtimaline karşılık kısıtlanmış, üye sayısı
arttırılmış ve salt çoğunlukla karar verebilmesi sağlanmıştır.
Buna ilave olarak 1991-1993 yılları arasında elde edilen
tecrübelerden hareket edilerek kuruluş yapısında önemli
değişiklikler yapılmıştır. Bunlardan en önemlileri; üye
sayısının 19’a çıkarılması; üyelik süresinin 12 yıl, emeklilik
yaşının 70 olması, mahkemenin iki heyet halinde çalışması;
mahkemenin kurumsal, mali ve personel sorunlarını çözmesi
noktasında eskisine oranla daha bağımsız olmasıdır. Bunların
yanında başkan, başkanvekili ve üye-sekreterin yetkilerinde
kısıtlamalara gidilerek
üyeler arasındaki eşitlik ilkesinin önemi vurgulanmıştır.
1993 yılında yaşanan olaylarda Anayasa Mahkemesi'nin rolü
kısaca aşağıdaki gibi olmuştur. 1992 yılında başlayan
Yeltsin'in reform programı nedeniyle ortaya çıkan hiper
enflasyon ve ağır vergiler Yeltsin'in politikalarına karşılık
bir direniş hareketi başlattı. 20 Mart 1993'de Yeltsin "özel
rejim" kararnamesi hazırlayarak yeni yasama seçimlerinin
zamanlaması ve yeni anayasa konusunda yapılacak referandum
sonuçlarına kadar olağanüstü yürütme yetkilerine sahip
olduğunu ilan etti. Yeltsin karşıtı olan Başkan Yardımcısı
Rutskoy, Yeltsin'in yetkilerini genişletmesini eleştirdi.
Anayasa Mahkemesi Yeltsin'in Anayasa'ya
aykırı olarak hareket ettiğine karar verdi. Bunun üzerinde
Anayasaya aykırı olmayacak yeni bir kararname hazırlandı.
Parlamento yapılacak olan referandumun kuralını değiştirerek
Yeltsin'in mağlup olmasını istedi. Buna göre referandumda
vatandaşların Yeltsin'in reformlarını benimseyip
benimsemedikleri ve daha önceki başkanlık ve yasama
seçimlerini destekleyip desteklemedikleri sorulacaktı. Bununla
birlikte parlamento Yeltsin'in kazanabilmesi için seçimlere
katılanların değil, toplam seçmen sayısının %50'sinden
fazlasının oyunun alınmasının gerekli olduğunu söyledi. Sorun
Anayasa Mahkemesi'nin önüne geldiğinde bu kez Anayasa
Mahkemesi Yeltsin'in yanında durarak başkanın yalnızca iki
konuda salt çoğunluğa ihtiyacı olduğuna karar verdi. Bunlardan
birincisi kendisine olan desteğin belirlenmesi, ikincisi ise,
yeni başkanlık ve parlamento seçimlerinin yapılması konusunda.
Bu dönemde Anayasa Mahkemesi'ne intikal eden bir başka olay
Yeltsin'in Rutskoy'un yetkilerini askıya alması oldu. Yüksek
Sovyet (Yasama Organı) buna itiraz ederek Anayasa Mahkemesi'ne
başvurdu. Buna ilave olarak, Yeltsin'in Parlamento'yu
Anayasa'ya aykırı olarak fesh etmesi üzerine konuyu inceleyen
Anayasa Mahkemesi, Yeltsin'in Anayasa'ya aykırı davrandığı bu
nedenle başkanlık görevinden azledilebileceğine karar
vermiştir.
Bunların yanında mahkemenin yetkisinde de aşağıda sayılan
değişiklikler
olmuştur. İlk olarak, daha önceki yasanın aksine mahkeme kendi
inisiyatifi ile karar vermesinin yolu kapatılmıştır. Önceki
yasada başkan ve diğer yüksek devlet görevlilerinin karar ve
eylemlerinin anayasallığına ilişkin olarak danışma görüşü (obiter
dictum) verme yetkisi kaldırılmıştır. İkinci olarak, hukukun
uygulanmasının değerlendirilmesi Anayasa Mahkemesi'nin yetkisi
olmaktan çıkarılmıştır. Anayasa Mahkemesi sadece uygulanmakta
olan bir yasa hükmüne atfedilen anlamı ortaya çıkarmakla
görevlendirilmiştir.
1994 değişikliği ile birlikte Anayasa Mahkemesi yeni yetkiler
elde etmiştir. İlk olarak, anayasanın resmi ve soyut yorumunu
yapma görevi verilmiştir. Bu yetki kuvvetler ayrılığı
sisteminde Anayasa Mahkemesinin önemini arttıran bir yetkidir.
İkinci olarak, Mahkemeye federal organlar ve devlet organları
arasındaki yetki sorunlarını çözme yetkisi verilmiştir.
Uygulamada yaşanan sorunların çözümü amacıyla 2001-2005
yılları arasında Anayasa Mahkemesi Kanununda bazı
değişiklikler yapılmıştır. Örneğin, ilk olarak, üyelerin 12
yıllık görev süresi kaldırılarak Türkiye’de olduğu gibi üst
yaş limiti (70 yaş) esası benimsenmiştir. İkinci olarak,
Hakimlerin bağımsızlığı güçlendirilmiş; görevlerinin
durdurulması ve sona erdirilmesi esasları değiştirilmiştir.
Üçüncü olarak, Anayasa Mahkemesi'nin bazı davaları duruşma
yapmaksızın sonuçlandırmasının yolu açılmıştır. Daha önceki
davalarla benzerlik gösteren veya aynı hükmün iptaline ilişkin
davaların bu yolla daha kısa sürede sonuçlandırılmasının yolu
açılmıştır.
Üyelik
Rusya Anayasa Mahkemesi 19 üyeden oluşmaktadır. Üyeler, 40
yaşını
doldurmuş ve cumhurbaşkanı tarafından gösterilen adaylar
arasından Meclis tarafından seçilmektedir. Rusya Federayonu
Anayasa Mahkemesi üyeliğinin en dikkat çekici yönü üyelerin
akademik kimliğidir. Eski 9 üyeden biri hariç (V.I. Olienik)
8’i hukuk profesörüdür (V. A. Toumanov, Marat V. Baglai, T. G.
Morschakova, N. V. Vitrouk, N.T. Vedernikov, O. I. Tiunov,
V.O. Louchin ve E.M. Ametistov) Mevcut Anayasa Mahkemesi'nin
19 üyesinden 10’u hukuk profesörü (V. D. Zorkin, V.G.
Strekozov, N.S. Bondar, G.A. Gadzhiev, G.A. Zhilin, S.M.
Kazanstev, M. I. Kleandrov, L. O. Krasavchikova, S. P. Mavrin,
O.S. Khokhryakova ve B. S. Ebzeev), 1’i hukuk doçentidir (S.M.
Kazans). Bir üye (N.M. Melnikov) hukuk doktoru, diğer üyelerin
tamamı nitelikli hukukçu (merited jurist) unvanını almış ve
doktora yapmakta olan (kandidat of juridical science)
hakimlerdir.
Bağımsızlık
Anayasa Mahkemesinin bağımsızlığının bir göstergesi olarak
mali açıdan bazı güvenceler getirilmiştir. Örneğin, bütçede
bir mali yıl içerisinde Mahkemeye ayrılan miktar bir önceki
yıldan az olamaz. Mahkemenin bütçesi, genel bütçe içerisinde
ayrı bir kalem olarak gösterilmiştir.
Bağımsızlığın diğer bir göstergesi üye ve personelin aldıkları
maaşlardır.
Mahkeme Başkanı ülkede en yüksek maaş alan (Meclis Başkanları
ve Başbakandan sonra) üçüncü kişi durumundadır. Üyeler ve
Genel Sekreter Bakan düzeyinde maaş almaktadır. Uluslararası
İlişkiler Bölüm Başkanı Prof. Pyrikov da kendi maaşının bakan
maaşına yakın olduğunu söylemiştir. Bakanların bu durumdan tam
haberdar olmadıkları veya en azından ses çıkarmadıkları
söylenmektedir.
Üyeler bağımsız olmakla birlikte; bu nitelik kendilerine
sınırsız olarak
tanınmamıştır. Anayasa Mahkemesi Kanunun 15. maddesine göre,
Kanunu Anayasayı ve Yargı Etiği Kodunu ihlal ederek disiplin
suçu işleyen bir üyenin görevi sona erdirilebileceği gibi
kendisine kınama cezası da verilebilir.
Hakimlik mesleğinin onur ve şerefine aykırı hareket eden,
geçerli bir neden
olmaksızın üst üste iki kez oturumlara katılmayan veya bir
üyenin yetersiz olduğunun Anayasa Mahkemesi kararı ile tespiti
halinde üyeliğin sona ermesi dikkat çekici noktalardır.
Rusya Anayasa Mahkemesi bağımsızlığı ve verimliliği sağlama
adına personel rejimini de kendisi belirlemektedir. Mahkemede
üyeler dışındaki bütün personel (Genel Sekreter dahil)
sözleşmeli olarak istihdam edilmektedir. Bu nedenle hiçbir
personelin çalışma güvencesi bulunmamaktadır.
Personel
Rusya Anayasa Mahkemesi kurumsal olarak dünyanın en büyük
Anayasa
Mahkemesidir. Mahkemede çalışan personel sayısı 295 olup,
bunlardan 119’u yüksek eğitim almıştır. Bunlara ilave olarak
Mahkeme içinde ve dışında sivil giyimli yaklaşık 100 polis
memuru güvenliği sağlamaktadır. Her üyenin iki yardımcısı
bulunmaktadır.
Bunlardan birisi sekreterlik görevini yürütmektedir. Diğeri
ise üyenin isteği üzerine hukukçulardan seçilmektedir. Genel
Sekreterliğe bağlı olarak beş danışman çalışmaktadır.
Genel Sekreter mahkemenin yalnızca örgütsel, araştırma,
analitik destek, bilgi ve referanslar gibi mahkemenin
çalışması için gerekli diğer desteği sağlamakla sorumlu olup
heyetin toplantılarına katılmaktadır. Mahkemenin ikmal, mali
ve teknik işlerinden müdürler sorumludur.
Mahkemede bulunan yargısal müdürlükler aşağıdaki gibidir.
a) Kamu Gücü ve Federal Yapının Anayasal Temelleri Bölümü (9
kişi)
b) Medeni Hukuk Bölümü (15 kişi)
c) İş ve Sosyal Güvenlik Bölümü (11 kişi)
d) İdare Hukukunun Anayasal Temelleri Bölümü (9 kişi)
e) Ceza ve Ceza Usul Hukuku Bölümü (9 kişi)
Mahkemede faaliyet gösteren teknik müdürlükler aşağıdaki
gibidir.
a) Hukuk Bilgi Müdürlüğü (içerisinde kütüphane, bilgi işlem ve
arşiv
birimleri bulunmaktadır)
b) Uluslararası İlişkiler Müdürlüğü (dil bilen 10 kişi görev
yapmaktadır)
c) Kamu Duruşmaları Müdürlüğü (21 kişi)
d) Editoryal Müdürlüğü (7 kişi)
e) Evrak Kayıt Müdürlüğü
f) Ziyaretçi Kabul Müdürlüğü
g) Basın Bürosu
h) Kararların Kontrol ve Uygulanması Müdürlüğü (Not: Kuruluş
Kanunu’nun
6. maddesinde, Mahkeme kararlarının Rusya Federasyonu
toprakları
üzerinde yasama, yürütme ve yargı organlarını bağlayıcı
nitelikte olduğuna
ilişkin bir hüküm bulunmakla birlikte Anayasa Mahkemesi
kararlarının
bağlayıcılığı ve üstünlüğü Rusya’da ciddi bir problemdir. Bu
nedenle,
Mahkeme bünyesinde verilen kararların uygulanıp
uygulanmadığını takibe
yönelik olarak bir müdürlük kurulmuştur)
Mahkeme Binası
Rusya Federasyonu Anayasa Mahkemesi Moskova’nın Kitay-Gorod
adı
verilen tarihi bir semtinde faaliyet göstermektedir. Mahkeme
binası 14805 metrekare büyüklüğünde olup 1908 yılında
tamamlanmış ve 1991 yılına kadar bir bankanın genel müdürlüğü
olarak kullanılmıştır. Mahkeme binasının Saint Petersburg’a
taşınması konusunda Hükümet nezdinde bazı girişimlerde
bulunulmasına karşılık; Mahkeme üye ve personeli Rusya’dan
ayrılmayı istememektedir. Üyelere yönelik olarak belirli bir
kat veya bölüm ayrılmamıştır. Üyeler farklı katlara dağılmış
durumdadır.
Mahkeme binasının 100 yıllık olmasından dolayı birkaç yıl önce
başlatılan
yenileme çalışmaları Mart 2007 tarihinde kısmi olarak
bitirilmiştir. Bütçe olanakları çerçevesinde önümüzdeki
yıllarda yenileme çalışmaları devam edecektir.
Mahkemenin Çalışma Şekli
Mahkeme 10 ve 9 üyeden oluşan iki heyet halinde toplanır.
Heyetler
birbirinden bağımsız ve birbirine eşittir. Heyet üyeliği üç
yıl olup heyet üyeleri kura ile belirlenir. Başkan ve
Başkanvekili aynı heyette yer alamaz. Heyetlerin daimi
başkanları olmayıp, üyeler sırayla başkanlık görevini
üstlenirler.
Mahkeme 19 üyeden oluşan Genel Kurul şeklinde herhangi bir
sorun hakkında karar verme yetkisine sahiptir. Karar nisabı
(2/3) 15’dir.
Genel Kurul halinde toplanmayı gerektiren nedenler aşağıdaki
gibidir.
1. Federasyonu oluşturan birimlerin kurucu belgelerinin
Anayasaya
uygunluğu;
2. Anayasanın yorumu
3. Cumhurbaşkanının vatana ihanet ve diğer ağır suçlarına
ilişkin suçlamalara karşılık uygulanması gereken usulün
gözetilmesine ilişkin danışma görüşü vermek Diğer bütün
davalar heyetlerde görüşülmektedir. Heyetlerde karar nisabı ¾
olup, kararlar 7 üyenin katılımı ile alınır.
Davalar halkın katılımı ile Duruşma Salonunda yapılır.
Kararlar halkın önünde açıklanır. Duruşmalarda tarafların,
hükümetin, uzmanların ve tanıkların görüşleri dinlenir; ilgili
belgeler okunur.
Oturumlar sürekli olmakla birlikte; dinlenme ve katılımcıların
hazırlık
yapabilmeleri amacıyla ara verilebilir. Bir dava hakkında
karar verilmedikçe veya ertelenmedikçe bir başka davanın
görüşülmesine başlanamaz.
Bireysel başvurularda başvuranlardan 4 dolar; tüzel kişilerden
60 dolar
başvuru harcı alınmaktadır. Mahkeme dilerse bu ücreti
almayabilir.
Başkan ilk incelemeyi yapması için kayıt tarihinden itibaren
iki ay içerisinde ilk inceleme raporunu hazırlaması için
hakimleri görevlendirir. Dosyalar konusuna ve Genel Kurul'un
ek kararlarına göre Genel Kurul veya heyetlere dağıtılır.
Esasa geçilmesine karar verilen müzakere gününde dosyaların
raportör-hakimleri belirlenir.
Sonuç
Kurumsal olarak dünyanın en büyük anayasa mahkemesi olan Rusya
Anayasa Mahkemesi, yeniden yapılanmasının tartışıldığı ve
seçim sonrası hazırlanacak yeni Anayasa’da en önemli gündem
maddelerinden birisi olacağı söylenen Türk Anayasa
Mahkemesi'nin yeniden yapılanmasına ışık tutacak tarihsel,
kurumsal ve yargısal özellikler taşımaktadır.
Türk Anayasa Mahkemesi'nin yeniden yapılanmasında Rusya
Anayasa
Mahkemesi'nin organizasyon yapısı ve yargısal sürecin işleyiş
şekli yapılacak çalışmalara ışık tutacaktır. |