Günümüz Adigeleri ve anayurt (Джырэ адыгэхэмрэ ныдэлъф
ч1ыналъэмрэ)
İki yüz yıl kadar öncesine değin, Adigeler tek bir ülkede
yaşıyorlardı. Başka uluslar bu ülkeye Çerkesya
(Черкесие) diyorlardı. Bir Adige ülkesi olan Çerkesya ikiye
ayrılıyordu.
İlki, yukarı Adigelerin (ыпшъэрэ адыгэхэр) yaşadığı
Kabardey yöresi (Къэбэртэе T1уaк1э) idi. İkincisi, k’ah’e/ova
Adigelerinin (к1ахэ адыгъэхэр) yaşadığı Batı Çerkesya
idi.
Ancak Kafkas Savaşı nedeniyle Adigelerin çoğunluğu
ülkelerinden kovulup Türkiye'ye sürüldüler. Kabardiya 1822'de
Rusya'nın bir parçası haline geldi. K'ah'e (к1ахэ) Adigeleri
de 1864 yıllından beri Rusya’ya bağlı olarak yaşıyorlar.
O tarihten bu yana Adigeler iki gruba ayrılmış oldular:
Kafkasya'da, kendi ülkesinde (хэгъэгу) kalmış olan Adigeler ve
dış ülkelerde/diasporada (хымэ хэгъэгухэм) yaşayan Adigeler.
Şu an Kafkasya'da 700 bin üzeri Adige yaşıyor, Türkiye ve
diğer dış ülkelerde ise 5 milyon kadar Adige yaşıyor.
Kafkasya'da kalan Adigelerin kendi öz anayurt toprakları
üzerinde üç ülkesi (ч1ыгу хэгъэгуищ) bulunuyor. Bunlar Adigey
Cumhuriyeti, Karaçay-Çerkesya Cumhuriyeti ve Kabardey-Balkarya
Cumhuriyeti'dir. Bu üç Adige ülkesi de Rusya içerisindedir.
Şansımız varmış ki, dedelerimizin toprağı bir yaşam alanı
olarak bizlere kalmış oldu.
Adige köyleri altı yöreye dağılmış olarak eski Adige
topraklarında varlıklarını sürdürüyorlar: Mozdok (Мэздэгу)
Adigeleri dört köy halinde Kuzey Osetya ile Stavropol Kray'da
yaşıyorlar; yukarı Adigeler-Kabardeyler Kabardey-Balkarya
Cumhuriyeti'nde, ortadaki Adigeler (ыгурэ адыгэхэр) -Çerkes/Şercesler
Karaçay-Çerkesya Cumhuriyeti'nde, Yermelhable (Armavir)
Adigeleri üç köy halinde Krasnodar Kray'ın Uspensk rayonunda
yaşıyorlar, k'ah'e Adigeleri Adige Cumhuriyeti'nde 40 üzeri
köyde yaşıyorlar , Karadeniz kıyısı Adigeleri-Shapsughlar
Krasnodar Kray'ın Lazarevsk (Псыш1уапэ) ve Tuapse
rayonlarındaki 14 köyde yaşıyorlar.
Sonuç olarak Adige toplam nüfusunun ancak onda biri, biri
diğerinden ayrı bir yörede olmak üzere ata toprağında
yaşıyor. 19. yüzyılda Adigelerin onda biri ülkesinde kalmıştı.
Bizim kendi ata toprağımızda bir ülkemiz var ve orada
yaşıyoruz. Anadilimiz de bir devlet dili oldu.
Toprağını gözbebeğin gibi koru (Уич1ыгу нэкум фэдэу къэухъум)
(Adige atasözü)
Mozdok Adigeleri (Мэздэгу адыгэхэр)
Adigeler bir zamanlar on iki topluluk oluşturuyorlardı. Mozdok
Adigeleri, Kuzey Osetya’daki iki üç köyde yaşıyorlar.
Mozdok Adigelerinin çoğu Kabardey’dir ama içlerinde Besleney
olanları da vardır. Mozdok Adigeleri Rusya’ya ilk bağlanan
Adigelerdir. 250 yıl kadar önce, birkaç Kabardey beyi (пщы/pşı)
(*), kendilerine bağlı köylüleri (я1умэтхэр) ile birlikte
Rusya yurttaşı oldular. Mozdok Adigelerinin Hıristiyan
olmaları bu bağlılıktan ileri gelir. Onların büyük dedeleri
Rusya’ya bağlanınca, Hıristiyanlığı benimsediler ve
gereklerini yerine getirdiler. Bu nedenle Mozdok
Adigelerinden birçoğunun Hıristiyan adları ve soyadları
bulunuyor. Bu Adigeler eski Çerkesya’nın en doğu sınırında
yaşıyorlardı.
Bu Adigeler bugün de aynı topraklarda yaşıyorlar, ancak
yaşadıkları yerler ve köyleri Kuzey Osetya sınırları içinde
kalmış bulunuyor. Bu Adige köylerine kutır (**) denir.
BİLGİ NOTLARI:
(*) Kabardeyler arasında irili ufaklı bütün köylerin birer
beyi (pşı) ya da soylu bir yöneticisi olurdu, bu beyler daha
büyük beyler tarafından korunurlardı. Örneğin, bir zamanlar
Büyük Kabardey’in 4, Küçük Kabardey’in de 3 büyük bey ailesi
vardı. Kabardiya’daki beylik düzeni ve toprak köleliği 1861
Rus reformları gereğince, 1868-1869 yıllarında kaldırılmış,
bağımlı köylüler (tlxukol’) ve köleler (pşıl’)
özgürleşmişlerdir. -HCY
(**) Kutır (къутыр)-Adigey'de küçük Rus köylerine ‘kutır’
denir, Hıristiyan oldukları için Mozdok Adige köylerine de
‘kutır’ deniyor olmalıdır. -HCY
Karadeniz kıyısı Adigeleri (Хы1ушъо адыгэхэр)
Karadeniz kıyısı Adigelerine ulusal bir ad olarak Shapsugh
(шапсыгъ) denir. Eskiden Shapsughlar 300 bin kişi idiler.
Şimdiki Shapsughların sayısı ise Rusya nüfus sayımı
listelerinde 3 bin olarak yazılıyor. Eski Adige yurdu
tamamında 18 Shapsugh köyü kalmış bulunuyor. Bu köylerin 14’ü
Karadeniz kıyısındadır. Bunlar: Thağapş (Тхьагъапшъ),
Hacıko (Хьаджыкъу), Kalej (Къэлэжъ), Lığoth’
(Лыгъотх), Ah’ıntam (Ахынтам), Ş’hafit
(Шхьафит), Şeh’ek’ey (Щэхэк1эй), Şşoyıko
(Ш1оикъу), Kodeş’hape (Кодэшъхьапэ), Nejıgu
(Нэжъыгу), Aguy (Агуй), Psıbe (Псыбэ), Ts’eps
(Ц1эпс) ve Ğuako (Гъуакъо) köyleridir. Kafkas Savaşı
sonrasında da birer Adige yerleşimi olan, ancak geçtiğimiz
yüzyılın ortalarında (*), başka uluslardan kişilerin
gelmesiyle, Adige olmayanların nüfus çoğunluğunu oluşturduğu
yerleşim yerlerinden Ts’eps, Ğuako, Mekups (Мэкъупс),
Aşape (Ащапэ), Psışşuape/Lazarevsk (Псыш1уапэ)
gibi köylerde, Ş’açe/Soçi (Шъачэ) ve Tuapse
(Т1уапсэ) gibi kentlerde de, yüzlerce Shapsugh ailesi yaşıyor
(**). Sovyet egemenliği döneminde 21 yıl boyunca (-1924-1945
arası-) Karadeniz kıyısı Adigelerinin Şapsığ Ulusal Rayonu
(Шапсыгъэ лъэпкъ район) vardı. Şimdiki Shapsugh köyleri Tuapse
ve Lazarevsk (Псыш1уапэ) rayonları içinde bulunuyorlar.
Bu son 15 yıldan beri Karadeniz kıyısı Adigelerinin bir
Shapsugh Meclisi (Шапсыгъэ Хасэ) kurulmuş bulunuyor.
Meclis (Xase) elinden geldiğince ulusal sorunlara çözümler
getirmeye uğraşıyor. Meclis, Krasnodar Kray'dan da yardım ve
destek alıyor.
BİLGİ NOTLARI:
(*) 1950’li yıllarda, Shapsugh Ulusal Rayonu
lağvedildikten sonra olmalı. -HCY
(**) Shapsugh kaynaklarına göre Karadeniz kıyısındaki
Shapsugh nüfusu en az 10-12 bindir. 1992’de Tuapse’yi
ziyaretim sırasında orada yaşayan ve bize yardımcı olan
sevimli genç bir hanım, sadece Tuapse kenti içinde bin
kişilik bir Shasugh nüfusu bulunduğunu, ancak
-ırkçı/milliyetçi örgütler üyesi- Rusların o sıralarda ev ev
dolaşıp, 1945’te kaldırılmış olan özerkliklerinin Shapsughlara
geri verilmemesi için imza toplamakta olduklarını söylemişti.
Ertesi yıl konuştuğum Thağapş köyü doğumlu olup
Lazarevsk’te oturan bir akrabam, Tuapse kenti içindeki
Shapsugh sayısının bin kişiden çok daha fazla olduğunu
söylemişti. Nüfus sayımında Shapsughların etnik adlarıyla
yazılmadıkları, bu yüzden hukuksal/politik sorunlarla da
karşılaştıkları duyuluyor. Shapsugh sindirilmişliği konusunda
bir örnek olması bakımından Bkz. N. Dzevkojıko’nun,
Adigey, benim en değeri varlığım adlı yazısı, CC Araştırma
bölümü. -HCY
Yermelhable (Armavir) Adigeleri (Ермэлхьаблэ адыгъэхэр)
Adigeler Armavir kentine Yermelhable diyorlar.
Yermelhable Adigeleri Krasnodar Kray’ın Uspensk rayonundaki üç
Adige köyünde yaşıyorlar. Biri, Ş’haşefıj (Шхьэщэфыжь)
bir K’emguy köyüdür, diğer ikisi, Kurğokuaye
(Кургъокъуае) ve Beçmızaye (Бэчмызае), Besleney
köyleridir.
Bu köylerdeki ilk ve orta dereceli (гурыт) okullarda Adigece
öğretiliyor.
Türkiye Adigeleri
Adigelerin büyük bir çoğunluğu dış ülkelerde/diasporada
yaşıyor. 140 yılı aşkın bir süreden beri Adigeler (Çerkesler)
Türkiye’de yaşıyorlar. Türkiye’de 800 kadar Adige köyü
bulunduğu söyleniyor. Adige köyleri Türkiye’nin çeşitli
illerine serpilmiş olarak varlıklarını sürdürmeye
çalışıyorlar.
Türkiye’deki küçük Adige çocukları okullarda Türkçe öğrenim
görürler. Adige çocuklarının, Türkiye’deki yasalar gereği,
okullarda Adigece öğrenim görme özgürlükleri bulunmuyor.
Hangi ülkede olurlarsa olsunlar Adigeler aynı dili
konuşuyorlar ve aynı geleneklere bağlılar. Değişik ülkelerde
yaşayan Adigeler karşılaştıklarında, konuşmaları ve
davranışlarıyla birbirlerini hemen tanıyorlar.
Adigeler 45 kadar değişik ülkede yaşıyorlar. Anayurdunda
kalmış olan Adigeler Adigece anadillerinde okuyorlar (*).
Adige öğrenciler anadillerini, tarih ve edebiyatlarını okulda
öğreniyorlar. Rusya içerisinde Adige/Çerkes adları taşıyan üç
cumhuriyetteki televizyon, radyo ve tiyatrolarda Adigece
kullanılıyor, gazeteler, dergiler, sanatsal ve bilimsel
kitaplar Adigece olarak yayınlanıyorlar. Adige geleneği de
(Adige xabz) Adige okullarında Adigece olarak öğreniliyor.
Biz bu olanağa, kendi ülkemizde, ata toprağında yaşamakta
olmamız ve bir devletimizin bulunması sayesinde kavuşmuş
bulunuyoruz.
Yiğit/Ceylan doğduğu yere döner (Бланэр зыщалъфыгъэм ек1ужьы)
Yabancı diyarlarda varlıklı yaşamaktansa, kendi ata toprağımda
ölürüm (Хымэ хэку сыщытхъэн нахьи, сихэкужь сыщэрэл1)
Dünyayı dolaş ve evine dön (дунаир къэк1ухьи уиунэ ихьажь).
(Adige atasözleri)
BİLGİ NOTU:
(*) İsrail Adigeleri de bazı sınıflarda, 6-9.
sınıflarda/ortaokulda, herhalde haftada 2 ders saati
tutarında, devlet tarafından Adigece okutuluyorlar.
1998’de, Rusya Federasyonu içindeki Adigey Cumhuriyeti’ne
göçmen statüsüyle dönmeleri öncesinde Yugoslavya
Adigeleri de, devlet okulunda Adigece öğrenim görüyorlardı
(Daha çok bilgi için Bkz. Adige sözcülerinin dedikleri ve
değerlendirmelerimiz, Kosova
örneği, CC Edebiyat Tarih Departmanı).
Bir de Ürdün örneği var, burada farklı bir durum sözkonusu:
Adige/Çerkes Kadınları Yardımlaşma Derneği tarafından başkent
Amman’da ‘Emir Hamza Okulu’ adlı özel bir okul
açılmış bulunuyor, bu okulda bazı sınıflarda Adigece’nin
seçmeli bir ders dili olarak okutulduğu ya da okutulmaya
çalışıldığı söyleniyor. Ürdün yasaları, eğitim dili olarak
Arapça’yı, yabancı dil olarak da İngilizce’yi tanıyor. Ancak,
belli bir seviyeden sonra, Fransızca ve Almanca gibi bir
dilin, resim ve müzik gibi seçimlik dersler kategorisinden
seçilmesine ve okunmasına izin tanıyor ya da ona açık kapı
bırakıyor. Öğrenci seçmeli deslerden (ikinci yabancı dil,
resim, müzik, el işleri, vb derslerden) biri olarak Adigece
yabancı dil dersini de seçebiliyor. Diasporadaki en kötü
uygulama ise Türkiye’deki, Türkiye’de Türkçe dışındaki
“Geleneksel olarak konuşulan” dillerde okul eğitimi ya da
öğretimi kesinlikle yasak. Şimdi, milliyetçi engel
aşılabilirse, ”Demokratik açılım” bağlamında bir özgürlük
sağlanması bekleniyor. Bunun için Bkz. Demokratik açılım
süreci başladı-1-2 başlıklı yazılarımız, CC yazarlar
bölümü.
Ürdün konusundaki bu bilgiyi, yıllar önce, 1970’li yılların
sonlarında ya da 1980’li yıllarda, İstanbul’da, sormam
üzerine, sözkonusu okulun müdiresinden öğrenmiştim. Adigece
dersini seçen öğrenci sayısı nedir, başarılılar mı,
bilemiyorum, kısıtlı bir süre görüşebildiğimizden genişliğince
bir bilgi alamamıştım. O zamandan bu yana bir mesafe
alınabilmiş midir, onu da bilemiyorum.
Okulun giderleri, küçük bir toprak mülkiyeti dolayısıyla kalan
ve Adige kadınlarına aktarılan kentteki bir çocuk eğlence
parkının gelirleri içinden derneğe düşen bölümden
karşılanıyormuş. Okulun gelirleri arasında, kuşkusuz öğrenci
velilerinin ödediği paralar, hayırseverlerin yardımları,
belki de devlet yardımı, vb yer alıyor olmalı-HCY
ADİGE VE ADİGELİK
Adige Toplulukları
18. yüzyılda 24 Adige (Çerkes) topluluğu/boyu vardı. Topluluk
sayısı 19. yüzyılda 12 oldu. Her bir Adige topluluğunun (tlepk/лъэпкъ)
kendine ait birer bayrağı (nıp/нып) vardı. Ancak tüm Adigeleri
temsil eden ortak bir ulusal bayrak da (nıp/bırak) vardı.
Ortak bayrakta 12 topluluğun her birini temsil eden 12
yıldız bulunuyordu. Bu bayrak, bugün Adigey
Cumhuriyeti'nin de devlet bayrağıdır. O dönemden günümüze
Shapsugh ve Natuhay bayrakları ulaşmıştır, bu bayraklar
müzemizde sergileniyorlar. Öteki Adige cumhuriyetleri,
Kabardey-Balkarya ve Karaçay-Çerkesya Çerkeslerinin neredeyse
tamamına yakını Kabardey’dir. İki Besleney köyü-Beçmızaye
ile Kurğokuaye- Krasnodar Kray'ın Uspensk rayonundadır.
Adige topluluklarının nüfusları eskiden de farklıydı. V. G.
Novitski'nin yazdığına göre, 1830 yılında Batı Çerkesya'da
(Kabardey yöresi/Къэбэртэе Т1уак1э dışında) bir milyonun
üzerinde bir Adige nüfusu yaşıyordu. Bugün Adigey'de, Adigey
Cumhuriyeti'nde 100 bin dolayında bir Adige nüfusu yaşıyor,
bunlar yedi topluluğa (tlepk) ayrılıyorlar. Her bir topluluk
kendi değişik köylerinde kendi yaşamını sürdürüyor: 1 köy
Abzegh (*), 1 köy Natuhay, 4 köy Shapsugh, 1 köy Besleney, 3
köy Kabardey, 11 köy K'emguy ve 21 köy de Bjedugh köyüdür.
Adige topluluklarının dil ve gelenekleri arasında farlılıklar
görülebiliyor, ancak hepsinin Adige olduğunu belli eden çok
sayıda ortak değerlerimiz vardır.
Adigelik seni insan arasına alır ve çıkarır (Адыгагъэм
уахищэщт ык1и уакъыхищыжьыщт)
(Eski Adige deyişi), s. 87-88.
BİLGİ NOTU:
(*) 1998’de Kosova’dan dönen Adigelerin yerleşimi olan
Mefehable köyü ile birlikte Adigey’deki Abzegh köyü sayısı 2
oldu. Mefehable, Maykop’un 3-4 km kadar doğusundadır.
-HCY
ADİGE CİNS ATLARI (АДЫГЭ ШЫ ЛЪЭПКЪХЭР)
Ulusal ekonomi (хъызмэт), ulusun üzerinde oluştuğu toprağa
bağlı olarak biçimlenir. Kuzeybatı Kafkasya, Adigelerin ata
toprağıdır. Adige toprağında bulunan dağ eteği düzlükleri,
dağlar ve dağ yaylaları tarım ve hayvancılığa elverişlidir.
Birkaç bin yıldan beri Adige toprağında at beslenir. Adige
ekonomisi içinde, ulusun tanınmasına neden olan çalışmalar
arasında at yetiştiriciliği de önemli bir yer tutar. Bir Adige
at cinsi olan Kabardey atı, dünya cins atları arasında
yer alır ve tanınır.
Adigeler çok eski dönemlerden beri atı sadece bir binek
atı olarak kullanıyor, arabaya, boyunduruğa koşmuyorlardı.
Arabaya, boyunduruk ve sabana koşulan hayvan öküzdü. Adigeler
açısından at eğer vurulmak üzere yaratılmıştı. Ava, keşfe,
geziye ve savaşa atla giderlerdi.
Kullanma ve yetiştirilme amaçlarına göre Adige at cinsi
çeşitlere ayrılırdı: Beçkan (бэчкъан) (*), ş’evelıhu
(шъэолыхъу), şağdıy (щагъдый), jıraşte (жьыраштэ), abık’u
(абык1у) ve tram (трам).
Savaşa katılacak ve sefere çıkacaksan- beçkan,
Yarıştıracaksan/at yarışlarına katacaksan- jıraşte,
Eğitim vereceksen (п1урым уетэщтмэ)- pç’eğual (пк1эгъуал/kır
at),
Kalkış yaptıracaksan (бгъэхъуш1эщтмэ)- Arap atı (арабыш),
derlerdi.
Atlar tip ve görünüm bakımından da ayrılırlardı. Adigeler atın
görünümü (теплъэ) ile gücünün birbirine bağlı olduğunu
söylerlerdi. Buna ilişkin öykü ve masallar gerek anayurtta ve
gerekse Türkiye'de hala anlatılır. (s. 105-106).
BİLGİ NOTU:
1) Beçkan, ’beç=bey+kan=soylu’ sözcükleri birleşimi
birleşik bir söcük olup en soylu, ’soylulara özgü at’ gibi bir
anlam veriyor. -HCY
Kör kurdun öyküsü (Тыгъужъ нэшъум икъэбар)
Her iki gözü de kör olan bir kurt, fazla büyükçe olmayan bir
ormanda yavruları ile birlikte, kimseye zarar vermeden, uzun
bir süreden beri yaşayıp duruyormuş. Ancak, bir yaz sabahı,
güneşin henüz doğmakta olduğu bir sırada, ansızın bir atlı
avcı grubu üzerlerine gelmiş, kurt ailesini önüne takmış.
Kör kurt (тыгъужъ хьафизэр) en önde koşarken, kendisini
izleyen yavrularına seslenmiş:
- Bizi kovalayan atlıların en önünde olan at nasıl bir at?
-diyerek.
- Pts’eğoptl/doru at (пц1эгъоплъ), -demişler yavrular.
- Öyleyse atı doğan güneşe baktırın!-diye seslenmiş
yavrularına. Doru atı/pts’eğoptlı yöneltip doğan güneşe
baktırmışlar, öylece ondan kaçmayı başarmışlar.
- Şimdi bizi kovalayan at nasıl bir at? , -diye yeniden sormuş
anne kurt.
- Şı kare/ yağız at (шы къарэ/siyah at), -demişler.
- Öyleyse domuz çukurlarına (къошэп1э машэмэ) doğru koşun,
demiş.
Yağız at çukurlara takılmış, yavrular da kurtulmuşlar.
- Şimdi bize yetişmek üzere olan at nasıl bir at?
- Pç’eğuale/kır at (пк1эгъуал), -yanıtını vermişler.
- Öyleyse sivri dikenlere (цык1эф) doğru kaçın!-diye kör kurt
yavrularına seslenmiş.
Kır atın derisi ince olduğundan dikenler batmaya başlamış,
böylece yavrular kurtulmuşlar.
Ardından ayak seslerinden bir atlının daha kendilerine
yetişmek üzere olduğunu hafize (kör) kurt anlamış,
yavrularına seslenmiş:
- Şimdi bize yetişmekte olan at nasıl bir at?
- Bırul/demirkırı (бырул), -demiş yavrular.
- Çabuk, ayrılın ve farklı yönlere kaçın!-diye seslenmiş anne
kurt.
- Peki nasıl buluşacağız daha sonra? -diye sormuşlar yavrular
.
- Artık, kurt derilerinin satıldığı kürkçü pazarında
buluşuruz, demiş anne kurt. (s. 106-107). |