...................
...................
AİLEMİZ BİREYLERİ

Doç. Dr. VINEREKO Mir
ADİGE GELENEĞİ (АДЫГЭ ХАБЗ)
Maykop, Adige Cumhuriyeti Devlet Basımevi, 2007
İlkokul 1. sınıf ders kitabı, Maykop, 2007, s. 11-29

Çeviri: HAPİ Cevdet Yıldız

                         
...................
 
...................

Nine örgü örüyor. Dede televizyonu izliyor. Şu babam. Şu annem. Babam gazete okuyor. Uşıtse (1ушыцэ) ders çalışıyor. Annem ona yardım ediyor. Bense bilgisayarın başındayım.

Sözlük (гущы1алъ):

Nenej (
Нэнэжъ) -
Anne ya da babanın annesi, nine, büyük anne.

Tetej (Тэтэжъ) - Anne ya da babanın babası, dede, büyük baba.

Nı (Ны) - Anne.

Tı (Ты) - Baba.

Şıphu (Шыпхъу) - Kız kardeş. Tek bir anne ve babadan doğma kadın ya da kardeş kızı (adigelerde).

Şı (Шы) -Erkek kardeş, ayrıca "at".

 

ANNE YÜZÜ BALSUYU GİBİDİR, BAL GİBİ TATLIDIR (НЫШЪОР ШЪОУПСЫ) (Adige atasözü).


 

EVDEKİ YAŞ KUŞAKLARI

 

Adige/Çerkes ailesi üç kuşaktan/boydan oluşur. Ninemle dedemden babam doğdu. Biz de babamla annemden doğduk (тыкъытек1ыгъ).

 

Ailede üç boydan (kuşaktan) bireyler vardır, ilki - nine ve dede.

İkincisi - anne ve baba.

Üçüncüsü ise - biz çocular, Uşıtse ile Gunes.

 

Sözlük:

 

L'evj (Л1эуж) – Kuşak, nesil. Aynı ana babadan doğan ve aynı ailede barınan ve yaş bakımından ayrılan kümeler, ana baba, onların çocukları ve torunları.

Sabıy (Сабый) – Küçük çocuk, bebek (лъфыгъэ).

 

 

BEŞ KÖŞELİ YILDIZ (ЖЪОГЪО КЪОПИТФ)

 

İlk köşe –

Annem;

İkinci  köşe-

Babam;

Üçüncü uç (цыпэр)-

Kız kardeşim.

Dördüncüsü-

Erkek kardeşim (Сшы);

Beşincisi-

Benim (Сэры);

Ailemiz bireyleri  bunlardır.

 

Neh’eye Ruslan (Нэхэе Руслан).

Adige şairi

 

 

Benim bir dedem var. Adı… (Ğuç’ıps/Гъук1ыпс).

Benim bir ninem var. Adı… (Nafset/Нэфсэт).

Babamın adı… (Pşımaf/Пщымаф).

Annemin adı… (Goşmaf/Гощмаф).

Benim adım… (Uşıts/1ушыц). Ben ilkokul birinci sınıf öğrencisiyim.

Benim bir kız kardeşim var. Onun adı… (Gunes/Гунэс).

(Kazbek/Казбек)… amcamdır (сятэш). Halamın (сятэшыпхъу) adı da  …(Maryet/Марет).


 

 

AİLE İÇİ GELENEKSEL KURALLAR (УНЭГЪО К1ОЦ1 ХАБЗЭХЭР)

 

Ana sözü dışına çıkma,

Getir götür işlerini yerine getir,

Yap dediğini yap.

 

Babamız içeri girdiğinde ayağa kalk.

Ayağa kalkıp ona bir iskemle uzat,

Geri geri çekilip kapıya  yakın yere (пчъаблэ) dikil.

 

Sözlük:

 

Tlıtenığ (Лъытэныгъ) – Değer verme. Bireyi (ц1ыфышъхьэ), kadını, konuğu ve daha yaşlı olanı saygılı karşılama ve ona saygı gösterme.

Ş’heç’efağ (Шъхьэк1эфагъ) – Daha yaşlıyı, konuğu ve geleneğe bağlı kişiyi memnun edecek karşılama biçimi.

Pçable (Пчъаблэ) – Kapı kilidi (eski kapı sürgüsü) yakınındaki yer. Pçable ev içinde saygı ifade eden bir mevki/yer önemini taşır.

Oftabge (1фтабгэ) –Daha yaşı birinin ya da bir kadının ricasını yerine getirme anlamında onun istediği yere gidip gelme, dediğini yapma işi.

 

Yaşça büyüğünün   dediğini yap, küçüğünün yaptığını ye (УИЖЪ Ы1ОРЭР Ш1Э, УИК1Э ЫШ1ЫРЭР ШХЫ) (Adige atasözü).

 

 

ÖĞÜT (УШЪЫЙ).

 

 

Terbiyeli davran,

                         ela gözlü yavrum,

Bireyi olduğun aile

                         bir Adige ailesi.

 

Yuvaları ağaçlardan

                         Taş atıp düşürme.

Ninen gelecek olursa

                         onu  koşup yolda iken karşıla.

 

Senden küçük olana

                         elini uzat,

Onu korkutmaya

                         kalkışma hiç.

 

Okumaya sıra gelirse, yarış,

                         kimse seni geçemesin,

masal öğrenmek istersen

                         kitabını aç.

 

Neh’eye Ruslan,

Adige şairi

 

 

 

AKRABALAR (lАХЬЫЛХЭР)

 

AMCALAR (АТЭШХЭР)

 

Bir anne ile bir babadan türemiş olan bireyler akraba olanlardır. Benim babam ve annem tarafından akrabalarım vardır. Amcam ile halam babam tarafından akrabalarımdır. Amcam ve halam bizim evimizde doğdular. Onlar bizim sülalemizdendir (тил1акъо щыщых) .

 

Sözlük:

 

KO (КЪО) – Oğul evlat.

PHU (ПХЪУ) – Kız evlat.

L’AKU (Л1АКЪУ) – Sülale, aynı soy ailesi.

ATEŞ (АТЭШ) –Amca.

ATEŞIPHU (АТЭШЫПХЪУ) – Hala.

BIN  UJU (БЫН lУЖЪУ) – Büyük aile. Bireyi kalabalık olan aile.

AHIL (lАХЬЫЛ) – Akraba.

 

BÜYÜK AİLE-BEREKETTİR (БЫН 1УЖЪУ - ГЪЭБЭЖЪУ) (Adige deyişi).

 

KIZ EVLATTAN TORUN İLE HAN/PRENS AYNI DEĞERDEDİR (ПХЪОРЭЛЪФРЭ ХЪАНРЭ ЗЭФЭДЭ) (Adige atasözü).

 

Sözlük:

 

ANEŞ (АНЭШ) – Dayı.

ANEŞIPHU (АНЭШЫПХЪУ) – Teyze.

PHORETLF (ПХЪОРЭЛЪФ – Kız evlattan torun.

 

Dikkat:Annenin kardeşleri başka bir sülale (l’ako) üyesidirler.

 

 

SELAMLAŞMA (Ш1УФЭС ХЫНЫР)

 

SÖZCÜKLE YAPILAN SELAMLAŞMA (ГУЩЫ1Э ЗЫХЭТ Ш1УФЭСЫР).

 

İki kişi karşılaştığında selamlaşırlar. Selamlaşma geleneği her ulusta bulunur. Ancak ulusların selamlaşma biçimleri farklıdır.

 

Adigeler:

- Günaydın!/İyi sabahlar! (Wipçedıj şşu!/Уипчэдыжь ш1у!)

- İyi günler! (Wimafe şşu!/Уимафэ ш1у!)

- İyi akşamlar! (Wipçıhe şşu!/Уипчыхьэ ш1у!) derler. (*)

 

 

Sözlük:

 

Şşufes (Ш1уфэс) –İki kişinin ya da iki grubun karşılaştıklarında sevinç ifadesi olarak kullandıkları söz, ’hoş geldiniz’ ifadesi.

 

Ruslar:

 

- Zdravsvuy! (Sağlığınızı dilerim!)

Ya da Adigeler gibi:

- Dobroye utro, dobrıy den, dobrıy veçer! (İyi sabahlar, iyi günler, iyi akşamlar!) derler.

 

 

Gürcüler:

 

- Gamarcoba! (Başarılı olasın!Adigece karşılığı:Тек1оныгъэ огъот!)

- Gamarcos! (Sen de başarılı ol!Ори тек1оныгъэ огъот!) derler.

 

 

Almanlar da Adigeler gibi:

 

- Guten morgen, guten tag, guten abend! (İyi sabahlar, iyi günler, iyi akşamlar!) derler.

 

Uşıts, eve girdiğinde, ev sahibi bahçesinde iken o evin bahçesine girersen, önünden geçerken komşun bahçesinin kapısında ise ve senden yaşlı biri ile yolda karşılaşırsan selam ver.

Bilgi notu:
(*) –
Bazı Adigece yazıların Kiril dışında,Kiril
'i bilmeyenlerin okuyabilmesi için basitleştirilmiş Latin yazılış karşılıklarını da vermeyi uygun buluyorum. -HCY
 

 

 

SELAMLAŞMA BİÇİMLERİ (СЭЛАМ ХЫК1Э ХАБЗЭХЭР)

 

* Eve giren biri selam verir.

* Bahçesindeki ev sahibine gelen kişi selam verir.

* Bahçe kapısının yanında duran birine oradan, yoldan geçenler selam verirler.

* Yolda karşılaşan iki dosttan daha genç olanı önce selam verir.

* Senden yaşlı olan biri ile, nerede karşılaşmış olursan ol, önce sen selam ver.

* Bir arkadaşın yolun öbür tarafından gidiyorsa, bağırıp çağırmadan sağ avucunu açarak ve elini kaldırarak selam ver.

* Sınıfa girdiğinde sınıfını, topluca ve bir kez selamla.

* Bir araba ya da otobüs içinde isen, sağ elini kadırıp elinle selam ver.

* Bir araba ya da otobüste oturuyorsan ve biri sana eliyle selam verirse, oturuyorsan hafifçe kalkmalı ve başınla ona  hafifçe bir selam karşılığı vermelisin, ayakta isen sağ elini kaldırarak o kişinin selamını karşılamalısın.

* Yolda karşılaşan ve birbirini tanımayan iki kişiden bir soru soracak olanı önce selam verir.

* Grubu, grupla karşılaşan  kişi selamlar.

* Okulda yaşıt olanlar karşılaşacak olurlarsa, ilk farkına varan  kim ise selamı o verir.

* Küçük bir kızla bir oğlan çocuğu karşılaşacak olurlarsa, her zaman için ilk selamı oğlan çocuğu verir.

 

 

TOKALAŞMA/EL TUTMA  İLE BİRLİKTE VERİLEN SELAMLAŞMALAR (1ЭПЭУБЫТЫР ЗЫХЭТ СЭЛАМЫР)

 

* Yaşlı ile genç karşılaştıklarında:Sözlü olarak ilk selamı veren daha genç olan olur, ilk elini uzatan da daha yaşlı olanı olur.

* Kadın ile erkek:Erkek ilk selamı verir, ancak ilk elini uzatan kadın olur.

* Sizin gibi küçük çocuklar el sıkarak tokalaşmaz, selamlaşmazlar!

* Yolun karşı tarfında olarak birbirinizi görürseniz selamlaşmayı sağ ellerinizi kaldırarak yaparsınız.

* Sen pencere önünde isen ve bir arkadaşın da yoldan geçiyorsa:El selamı verirsiniz.

* Sen arabada oturuyor, arkdaşın bahçe kapılarının önünde oturuyorsa, o kalkar eli ve başı ile seni selamlar, sen de oturduğu yerden hafifçe kalkar, el ve başınla selam karşılığı verirsin.

* Tiyatroda uzaktan bir tanıdığınızla birbirinizi görecek olursanız, arka tarafınızda ya da yan taraflarınızda oturan seyircileri rahatsız etmeyecek biçimde, karşılıklı gülümser ve oturduğunuz yerden hafifçe doğrulur ve hafifçe baş selamı verirsiniz.

* Dikkat:Tiyatroda el ile selamlaşmak uygun düşmez!

* El ile, tokalaşarak selamlaşma ise, yetişkin erkekler arasında yapılır.

 

Ancak bayramlarda büyüklerin namaz ve oruçlarının kabul edilmesi için dua edilecek olduğunda, küçük ya da yaşça daha genç, daha küçük bir kız  çocuğu olsan bile, daha büyük olanın elini tutması gereken kişi sensin.

 

Sözlük:

 

Epevbıt (Lэпэубыт) – El tutma, el ile tokalaşarak selamlaşma.

 

 

AİLE  İÇİ SELAMLAŞMA (УНЭГЪО  К1ОЦ1  СЭЛАМЫР)

 

Her sabah evden çıkmadan önce, aynaya bak, saçını tara, üst ve başını düzelt.

 

İlk gördüğünde aile bireylerini selamla:

 

- Günaydın (-Уипчэдыжь ш1у), anne! (baba, dede, nine, Gunes, Uşıts!), de.

 

Komşunuz bir işi için bahçenize gelmişse ya da bahçe kapınızın önünde ise, ilkin sen selam ver (niye dersen, evden çıkan sensin, komşun ise senin evden çıkışından önce o yerde idi).

 

Bahçe kapınızın önünde duruyorsan ve yaşıtın olan biri oradan geçiyorsa ilk selamı onun vermesi gerekir.

 

* Dikkat:Sen bir öğrenci isen, önünden geçen kişi de senden yaşlı ise, selam vermesi gereken kişi sensin.

* Yetişkin gençler (шъэожъыхэр) dini giysiler içinde (дин шъуашэ итэу) iken selamlaşmazlar!

En yakışıksız olan durum, yaşça daha küçük bir çocuğun “Selam aleyküm” diyerek, yaşça büyük birini selamlamasıdır.