Nine
örgü örüyor. Dede
televizyonu izliyor. Şu babam. Şu annem. Babam
gazete okuyor. Uşıtse (1ушыцэ)
ders çalışıyor.
Annem ona yardım ediyor. Bense bilgisayarın başındayım.
Sözlük (гущы1алъ):
Nenej (Нэнэжъ)
- Anne ya da
babanın annesi, nine, büyük anne.
Tetej (Тэтэжъ)
- Anne ya da
babanın babası, dede, büyük baba.
Nı (Ны)
-
Anne.
Tı (Ты)
-
Baba.
Şıphu (Шыпхъу)
-
Kız kardeş. Tek bir anne
ve babadan doğma kadın ya da kardeş kızı (adigelerde).
Şı (Шы)
-Erkek kardeş,
ayrıca "at".
ANNE YÜZÜ BALSUYU
GİBİDİR, BAL GİBİ TATLIDIR (НЫШЪОР
ШЪОУПСЫ) (Adige
atasözü).
EVDEKİ YAŞ KUŞAKLARI
Adige/Çerkes ailesi üç
kuşaktan/boydan oluşur. Ninemle dedemden babam doğdu.
Biz de babamla
annemden doğduk (тыкъытек1ыгъ).
Ailede üç boydan
(kuşaktan) bireyler vardır, ilki - nine ve dede.
İkincisi - anne ve baba.
Üçüncüsü ise - biz
çocular, Uşıtse ile Gunes.
Sözlük:
L'evj (Л1эуж) –
Kuşak, nesil. Aynı ana babadan doğan ve aynı ailede barınan ve
yaş bakımından ayrılan kümeler, ana baba, onların çocukları ve
torunları.
Sabıy (Сабый) – Küçük
çocuk, bebek (лъфыгъэ).
BEŞ KÖŞELİ YILDIZ (ЖЪОГЪО
КЪОПИТФ)
İlk köşe –
Annem;
İkinci köşe-
Babam;
Üçüncü uç (цыпэр)-
Kız kardeşim.
Dördüncüsü-
Erkek kardeşim (Сшы);
Beşincisi-
Benim (Сэры);
Ailemiz bireyleri
bunlardır.
Neh’eye Ruslan (Нэхэе
Руслан).
Adige şairi
Benim bir dedem var. Adı…
(Ğuç’ıps/Гъук1ыпс).
Benim bir ninem var. Adı…
(Nafset/Нэфсэт).
Babamın adı… (Pşımaf/Пщымаф).
Annemin adı… (Goşmaf/Гощмаф).
Benim adım… (Uşıts/1ушыц).
Ben ilkokul birinci sınıf öğrencisiyim.
Benim bir kız kardeşim
var. Onun adı… (Gunes/Гунэс).
(Kazbek/Казбек)… amcamdır
(сятэш). Halamın (сятэшыпхъу) adı da …(Maryet/Марет).
AİLE İÇİ GELENEKSEL
KURALLAR (УНЭГЪО К1ОЦ1 ХАБЗЭХЭР)
Ana sözü dışına çıkma,
Getir götür işlerini
yerine getir,
Yap dediğini yap.
Babamız içeri girdiğinde
ayağa kalk.
Ayağa kalkıp ona bir
iskemle uzat,
Geri geri çekilip kapıya
yakın yere (пчъаблэ) dikil.
Sözlük:
Tlıtenığ (Лъытэныгъ) –
Değer verme. Bireyi (ц1ыфышъхьэ), kadını, konuğu ve daha yaşlı
olanı saygılı karşılama ve ona saygı gösterme.
Ş’heç’efağ (Шъхьэк1эфагъ)
– Daha yaşlıyı, konuğu ve geleneğe bağlı kişiyi memnun edecek
karşılama biçimi.
Pçable (Пчъаблэ) – Kapı
kilidi (eski kapı sürgüsü) yakınındaki yer. Pçable ev içinde
saygı ifade eden bir mevki/yer önemini taşır.
Oftabge (1фтабгэ) –Daha
yaşı birinin ya da bir kadının ricasını yerine getirme
anlamında onun istediği yere gidip gelme, dediğini yapma işi.
Yaşça büyüğünün
dediğini yap, küçüğünün yaptığını ye (УИЖЪ Ы1ОРЭР Ш1Э, УИК1Э
ЫШ1ЫРЭР ШХЫ) (Adige atasözü).
ÖĞÜT (УШЪЫЙ).
Terbiyeli davran,
ela gözlü yavrum,
Bireyi olduğun aile
bir Adige ailesi.
Yuvaları ağaçlardan
Taş atıp düşürme.
Ninen gelecek olursa
onu koşup yolda iken karşıla.
Senden küçük olana
elini uzat,
Onu korkutmaya
kalkışma hiç.
Okumaya sıra gelirse,
yarış,
kimse seni geçemesin,
masal
öğrenmek istersen
kitabını aç.
Neh’eye Ruslan,
Adige şairi
AKRABALAR (lАХЬЫЛХЭР)
AMCALAR (АТЭШХЭР)
Bir anne ile
bir babadan türemiş olan bireyler akraba olanlardır. Benim
babam ve annem tarafından akrabalarım vardır. Amcam ile
halam babam tarafından akrabalarımdır. Amcam ve halam bizim
evimizde doğdular. Onlar bizim sülalemizdendir (тил1акъо
щыщых)
.
Sözlük:
KO (КЪО) – Oğul evlat.
PHU (ПХЪУ) – Kız evlat.
L’AKU (Л1АКЪУ) – Sülale,
aynı soy ailesi.
ATEŞ (АТЭШ) –Amca.
ATEŞIPHU (АТЭШЫПХЪУ) –
Hala.
BIN UJU (БЫН lУЖЪУ) –
Büyük aile. Bireyi kalabalık olan aile.
AHIL (lАХЬЫЛ) – Akraba.
BÜYÜK AİLE-BEREKETTİR (БЫН
1УЖЪУ - ГЪЭБЭЖЪУ) (Adige deyişi).
KIZ EVLATTAN TORUN İLE
HAN/PRENS AYNI DEĞERDEDİR (ПХЪОРЭЛЪФРЭ ХЪАНРЭ ЗЭФЭДЭ) (Adige
atasözü).
Sözlük:
ANEŞ (АНЭШ) – Dayı.
ANEŞIPHU (АНЭШЫПХЪУ) –
Teyze.
PHORETLF (ПХЪОРЭЛЪФ – Kız
evlattan torun.
Dikkat:Annenin
kardeşleri başka bir sülale (l’ako) üyesidirler.
SELAMLAŞMA (Ш1УФЭС ХЫНЫР)
SÖZCÜKLE YAPILAN
SELAMLAŞMA (ГУЩЫ1Э ЗЫХЭТ Ш1УФЭСЫР).
İki kişi karşılaştığında
selamlaşırlar. Selamlaşma geleneği her ulusta bulunur. Ancak
ulusların selamlaşma biçimleri farklıdır.
Adigeler:
- Günaydın!/İyi sabahlar!
(Wipçedıj şşu!/Уипчэдыжь ш1у!)
- İyi günler! (Wimafe şşu!/Уимафэ
ш1у!)
- İyi akşamlar! (Wipçıhe
şşu!/Уипчыхьэ
ш1у!) derler. (*)
Sözlük:
Şşufes (Ш1уфэс)
–İki kişinin ya da iki grubun karşılaştıklarında sevinç
ifadesi olarak kullandıkları söz, ’hoş geldiniz’ ifadesi.
Ruslar:
- Zdravsvuy! (Sağlığınızı
dilerim!)
Ya da Adigeler gibi:
-
Dobroye
utro, dobrıy den,
dobrıy veçer! (İyi sabahlar, iyi günler, iyi akşamlar!)
derler.
Gürcüler:
- Gamarcoba! (Başarılı
olasın!Adigece karşılığı:Тек1оныгъэ огъот!)
-
Gamarcos! (Sen de başarılı
ol!Ори тек1оныгъэ огъот!) derler.
Almanlar
da Adigeler gibi:
-
Guten
morgen, guten tag, guten abend! (İyi sabahlar, iyi günler, iyi
akşamlar!) derler.
Uşıts,
eve girdiğinde, ev sahibi bahçesinde iken o evin bahçesine
girersen, önünden geçerken komşun bahçesinin kapısında ise ve
senden yaşlı biri ile yolda karşılaşırsan selam ver.
Bilgi notu:
(*) –
Bazı Adigece
yazıların Kiril dışında,Kiril'i
bilmeyenlerin okuyabilmesi için basitleştirilmiş Latin yazılış
karşılıklarını da vermeyi uygun buluyorum.
-HCY
SELAMLAŞMA
BİÇİMLERİ (СЭЛАМ
ХЫК1Э
ХАБЗЭХЭР)
*
Eve
giren biri selam verir.
*
Bahçesindeki ev sahibine gelen kişi selam verir.
*
Bahçe
kapısının yanında duran birine oradan, yoldan geçenler selam
verirler.
*
Yolda
karşılaşan iki dosttan daha genç olanı önce selam verir.
*
Senden yaşlı olan biri ile, nerede karşılaşmış olursan ol,
önce sen selam ver.
*
Bir
arkadaşın yolun öbür tarafından gidiyorsa, bağırıp çağırmadan
sağ avucunu açarak ve elini kaldırarak selam ver.
*
Sınıfa girdiğinde sınıfını, topluca ve bir kez selamla.
*
Bir
araba ya da otobüs içinde isen, sağ elini kadırıp elinle selam
ver.
*
Bir
araba ya da otobüste oturuyorsan ve biri sana eliyle selam
verirse, oturuyorsan hafifçe kalkmalı ve başınla ona hafifçe
bir selam karşılığı vermelisin, ayakta isen sağ elini
kaldırarak o kişinin selamını karşılamalısın.
*
Yolda
karşılaşan ve birbirini tanımayan iki kişiden bir soru soracak
olanı önce selam verir.
*
Grubu,
grupla karşılaşan kişi selamlar.
*
Okulda yaşıt olanlar karşılaşacak olurlarsa, ilk farkına varan
kim ise selamı o verir.
*
Küçük
bir kızla bir oğlan çocuğu karşılaşacak olurlarsa, her zaman
için ilk selamı oğlan çocuğu verir.
TOKALAŞMA/EL
TUTMA İLE BİRLİKTE VERİLEN SELAMLAŞMALAR (1ЭПЭУБЫТЫР
ЗЫХЭТ
СЭЛАМЫР)
* Yaşlı ile genç
karşılaştıklarında:Sözlü olarak ilk selamı veren daha genç
olan olur, ilk elini uzatan da daha yaşlı olanı olur.
* Kadın ile erkek:Erkek
ilk selamı verir, ancak ilk elini uzatan kadın olur.
* Sizin gibi küçük
çocuklar el sıkarak tokalaşmaz, selamlaşmazlar!
* Yolun karşı tarfında
olarak birbirinizi görürseniz selamlaşmayı sağ ellerinizi
kaldırarak yaparsınız.
* Sen pencere önünde isen
ve bir arkadaşın da yoldan geçiyorsa:El selamı verirsiniz.
* Sen arabada oturuyor,
arkdaşın bahçe kapılarının önünde oturuyorsa, o kalkar eli ve
başı ile seni selamlar, sen de oturduğu yerden hafifçe kalkar,
el ve başınla selam karşılığı verirsin.
* Tiyatroda uzaktan bir
tanıdığınızla birbirinizi görecek olursanız, arka tarafınızda
ya da yan taraflarınızda oturan seyircileri rahatsız etmeyecek
biçimde, karşılıklı gülümser ve oturduğunuz yerden hafifçe
doğrulur ve hafifçe baş selamı verirsiniz.
* Dikkat:Tiyatroda el
ile selamlaşmak uygun düşmez!
* El ile, tokalaşarak
selamlaşma ise, yetişkin erkekler arasında yapılır.
Ancak bayramlarda
büyüklerin namaz ve oruçlarının kabul edilmesi için dua
edilecek olduğunda, küçük ya da yaşça daha genç, daha küçük
bir kız çocuğu olsan bile, daha büyük olanın elini tutması
gereken kişi sensin.
Sözlük:
Epevbıt (Lэпэубыт) – El
tutma, el ile tokalaşarak selamlaşma.
AİLE İÇİ SELAMLAŞMA (УНЭГЪО
К1ОЦ1 СЭЛАМЫР)
Her sabah evden çıkmadan
önce, aynaya bak, saçını tara, üst ve başını düzelt.
İlk gördüğünde aile
bireylerini selamla:
- Günaydın (-Уипчэдыжь
ш1у),
anne! (baba, dede, nine, Gunes, Uşıts!), de.
Komşunuz bir işi için
bahçenize gelmişse ya da bahçe kapınızın önünde ise, ilkin sen
selam ver (niye dersen, evden çıkan sensin, komşun ise senin
evden çıkışından önce o yerde idi).
Bahçe kapınızın önünde
duruyorsan ve yaşıtın olan biri oradan geçiyorsa ilk selamı
onun vermesi gerekir.
* Dikkat:Sen bir öğrenci
isen, önünden geçen kişi de senden yaşlı ise, selam vermesi
gereken kişi sensin.
* Yetişkin gençler (шъэожъыхэр)
dini giysiler içinde (дин шъуашэ итэу)
iken selamlaşmazlar!
En yakışıksız olan durum,
yaşça daha küçük bir çocuğun “Selam aleyküm” diyerek, yaşça büyük
birini selamlamasıdır.
|