İsp evlerinin çoğu Çerkes “adası” ("хыгъэхъунэм")
kıyıları boyunca, biraz daha fazla olmak üzere güneye doğru
yayılarak, Abhazya’ya kadar olan bir alanda bulunurlar. Sırası
gelmişken belirtmeliyiz, Osetya, Çeçenya, Dağıstan ve
Gürcistan’da İsp evleri (Dolmenler) bulunmuyor. Sözü edilen yerlerde tek tük megalitlerle karşılaşılabiliyor,
bunlar görünüm ve yapılış biçimleriyle kuzeybatıdaki
dolmenlere benzemezler. 1960-1970 yılları arasındaki
araştırmalara göre, Kuzeybatı Kafkasya’da
(-Çerkesya’da-) 2 bin 208 dolmen saptanmıştı.
Bunlardan 2 bin 014 adedi levhalar halinde kesilmiş biçimde,
kalanı da az rastlanan bir biçimde inşa edilmiş bulunuyorlar
(üst üste getirilmiş ve su yalağına benzer bir biçim). MÖ II.
Bin yılda İsp evleri inşa ediliyordu.
Bunlara en çok Maykop Kültürü’nün gelişmiş olduğu bir alanda
rastlanıyor. 19. yüzyılda Kuban oblastı (Пшызэ шъолъыр)
arkeologu Felitsın, Çarski (Царский) stanitsasında (Novosvobodnıy)
262 İsp evi saptamıştı. Felitsın’ın yazdığına göre, ”henüz
gidemediğim yüz kadar yer daha kaldı. Bu yerlere Kazaklar
‘yiğitlik gücü’ bulunan yaylalar ("батыр кIуачIэ" зиIэ
шъоф) diyorlar”. Kizinka Irmağı kıyısında, Bagovski stanitsası
yakınında 564 İsp evi bulundu. Kamennomostski yöresinde de
tahrip edilmiş
270 kadar kalıntı bulunduğu saptandı. Karadeniz kıyısındaki
Shapsughya’da da çok sayıda İsp evi bulunuyor. Dört tür İsp
evi içinden kesilmiş taş levhalarla yapılmış olan türü
Abhazya’da görmek olanaklı. Dolmen Kültürü’nün geliştiği çağda
Abhazya’da da İsp evleri inşa edilmiştir.
En eski İsp evlerinin kuzey yamaca
(1)
“Maykoplular” tarafından inşa edilmiş oldukları görüşü kabul
ediliyor. Markovin şöyle yazıyor: ”Novosvobodnenski
tipini andıran eşyaların çıkarıldığı İsp evleri, en eski
mezarlar durumundalar. Abhaz İsp evlerinin kuruluşunu ele
alacak olursak, bunlar en eski örnekleri oluşturmuyorlar.
Oluşum sürecine göre, Maykop Kültürü, Dolmen (İsp evi)
Kültürü’nden türemiştir ve yayılma alanı da Çerkes “adası”
sınırlarıyla sınırlıdır.
Doğrusunu söyleyelim, Kafkasya Dolmen Kültürü’nü sırf
Adigelere bağlama gibi bir iddianın peşinde değiliz. Bunun bir
Maykop Kültürü ve bir Abhaz-Adige mirası olduğunu söylüyoruz.
Ancak bu uzak geçmişi Çerkes “adası” deyimiyle tanımlıyoruz,
bu deyimi de Kuzeybatı Kafkasya’nın Abhaz-Adige topluluklarını
kapsayıcı bir anlamda kullanıyoruz. Uzunca bir süreç içinde
Kuzeybatı Kafkasya bir Adige toprağına dönüşüyor, Abhazca
konuşan topluluklar ise, daha çok güneye yöneliyorlar.
Dolmen Kültürü, Maykop Kültürü’nün temelidir ve iki bin yıl
boyunca yaşamıştır. İsp evleri Kuzeybatı Kafkasya’yı Kafkasya
bütününden uzaklaştırıyor, ayırıyor ve Çerkes “adasını”
Akdeniz devletlerinin “adalarına” yakınlaştırıyor. Baskların
devletinden başlayarak Çerkesya’ya uzanan bir sahada İsp
evlerinin bulunduğu, biliminsanı Marr’ın kuramıyla da
doğrulanıyor. Marr şöyle diyor:
“Günümüzün Kafkas dilleri eski ulusal toplulukların
dillerinden türemiştir. Yafetik-Kafkas halkları (этносхэp)
Akdeniz’in kuzeyinde ve Avrupa taraflarında geniş bir alana
yayılmışlardı. Hititoloji'nin kurucularından Berdjih
Grozni’nin (Берджих Грознэм) görüşüne göre, Protohattiler
(проттохетхэр), Sümerler, eskiden Sibirya ve Kafkasya’da
yaşamış olanlar, Kafkas ulusal dillerinin doğu koluna
(къутамэ) bağlı idiler. Kuzeybatıdaki İsp evlerinin doğuşu
sorununu çözmek için birçok bilim adamı Marr’ın görüşlerine
başvuruyorlardı.
Markovin’in görüşlerinde Marr’ın etkilerini görebiliyoruz.
Bask Ülkesi, Sardinya, Korsika, Balkanlar ve Kuzeybatı
Kafkasya gibi yerlerde bulunan İsp evleri arasında görülen
ortak özellikleri belirliyor.
Rokniya mezarlarından
(2)
bazılarında bulunan eşyalarla, Kuzeybatıdaki İsp evlerinde
bulunanlar birbirlerine benziyorlar, Markovin bu benzerliği
açığa çıkarmış bulunuyor.
Kuzeybatı Kafkasya’da İsp evlerinin inşa edilmeleri işi deniz
yoluyla Bask Ülkesi’nden (Басконием) gelmiş olmalı. İsp
evlerinin kurulmaları anlayışı niçin denizyoluyla gelmiş
olmalıdır, niçin öyle düşünüyor olabiliriz?
Georgiyev’in
belirlemesine göre, Kuzeybatı Kafkasya ve Balkanlar’da yaşayan
Yafetik toplulukların İsp evleri inşaatına başlamalarından yüz
ya da yüz elli yıl önce Basklar İsp evlerini
yapıyorlardı. Basklar sık sık Karadeniz’e de geliyorlardı,
Çerkesler de Akdeniz’in batısına gidiyorlardı. Bu nedenle İsp
evi inşa tekniğinin deniz yoluyla Basklar aracılığıyla buraya
getirildiği, Adigelerin de o tekniği oralardan öğrenip
getirdikleri düşünülebilir.
Lavrov’un
yapıtında şöyle yazılıyor: ”Kuzeybatı Kafkasya’da İsp
evlerinin yapılmaları ticaret ve deniz taşımacılığına bağlı
bir olgudur. İnsan ve eşya dışında, akla gelebilecek değişik
şeyler de gemilerle taşınıyordu. Kafkasya halklarının İsp
evlerini inşa etmeleri, dış ülkelerden gelen avcıların bir
ürünü imiş gibi kabul edilemez. İsp evlerini yapmak için
ustaların benzeri şeyleri gözleriyle görmeleri gerekirdi.
Aklımızın kabul edebileceği ana düşünce Kafkas halklarının
deniz seferlerine çıkmakta oldukları düşüncesidir.
İsp evlerinin yapılış biçimi
İnsanlar yeryüzünde belirdikleri dönemden başlayarak değişik
eşya ve aletler, odundan tapınaklar (тхьэлъэIупIэхэр) ve taş
işleme İsp evleri yapıyor, üretiyorlardı. Bu tür yapıları da
belirlenmiş yerlerde inşa ediyorlardı. İsp evleri belli bir
estetiği (теплъэ) ve inşa tekniği olan eski sanat yapıtlarıdır
(IэшIагъэх). Araştırmalar sırasında, birçok İsp evinde insan
iskeletleri de bulunmuştur.
İsp evlerinin inşa ediliş biçimi şöyledir: "п"
Kiril harfine benzer bir biçimde taş bloklar hazırlanıyor.
Bunlar iri ve ağır taş bloklardır. Beş ya da altı taş levha
bir İsp evi yapmak için yeterlidir. Dördü dik dikilir,
beşincisi üste yatay konur, altıncısı da evin tabanı (temeli)
olur. Taşlardan birinin deliği bulunur, delikler çoğunlukla üç
köşe ya da dört köşe biçimlerindedir. İsp evlerinin yapı
taşları (malzemeleri) insanların yaşadıkları yerlerin
taşlarıdır: Dolmenler granit (sert kaya) ya da kireç taşından
(мыжъоф) yapılırdı
DİPNOTLAR
(1) Kuzey yamacı Çerkesya’nın kuzeye (şimdiki Adigey)
ve Karadeniz’e bakan (şimdiki Şapsığya) bakan dağ yamaçları
olmalı. -HCY.
(2) Roknia, Cezayir’de aynı adlı bölgede bulunan
mezarlar, dolmenler. -HCY
Not: Bu yazı daha genişçe ve Rusça olarak ‘kawkaznews.
net’
sitesinde HOTKO Samir ve AGRBA Bella imzalarıyla
yayınlanmış bulunuyor. -HCY |