|
|
................... |
|
................... |
RUSYA İNİSİYATİFLİ
ÖRGÜTLER
VE KREMLİN’İN STRATEJİK HESAPLARI |
Ferit Temur
|
|
|
................... |
|
................... |
Tarihi süreç içerisinde Türkiye ve
Rusya büyük oranda birinin kazanması halinde diğerinin
kaybettiği bir jeopolitik eksende benzer “jeopolitik yasalara”
sahip olmuşlardır; ne Rus ne de Türk jeopolitiği tek bir
etnisiteye dayalı ulus–devlet sistemini ve edilgen (pasif) bir
dış politika anlayışını benimseme lüksüne haiz değildir.
Ancak Osmanlı Devleti’nin
tasfiyesinin ardından kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nin izlediği
aşırı savunmacı / edilgen dış politikanın aksine gerek Çarlık
Rusya’sının yıkılışı üzerine kurulan Sovyetler Birliği,
gerekse bu devletin dağılmasından sonra oluşturulan Rusya
Federasyonu etkin (aktif) bir dış politika izlemeyi tercih
etmiş ve yaşadığı çöküş dönemlerine rağmen büyük devletler
arsındaki saygın yerini korumayı başarmıştır. Nitekim 20.
yüzyılın sonlarına doğru çözülmeye başlayan Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetler Birliği’nin (SSCB) yerine kurulan Rusya
Federasyonu da izlediği etkin dış politika kapsamında eski
uydu ülkelerini kendi ekseninde tutabilmek için bir dizi yeni
yapılanmalara öncülük etmiştir. Bu çalışmada Rusya’nın
inisiyatifinde kurulan bazı uluslararası örgütlerin ele
alınması ve bu örgütler üzerinden Kremlin’in bölgesel ve
küresel hesaplarına “Moskova merkezli” ışık tutulması
amaçlanmaktadır.
Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT)
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin (SSCB) dağılmasının
ardından yeni kurulan Rusya Federasyonu inisiyatifinde 1991
yılının Aralık ayında oluşturulan Bağımsız Devletler
Topluluğu’nun (BDT; Sodrujestvo Nezavisimıh Gosudarstv (SNG))
ilk üyeleri şu ülkelerden oluşmaktaydı; Azerbaycan, Belarus,
Ermenistan, Gürcistan, Kazakistan, Kırgızistan, Moldova,
Özbekistan, Tacikistan, Türkmenistan (ortak üye)(1) Rusya
Federasyonu ve Ukrayna (defacto)(2). Bu ülkelerin dışında
Moğolistan da BDT’nin çeşitli kurumlarında gözlemci sıfatıyla
yer almaktadır.(3) Bununla beraber 2008 yılı Ağustos ayında
meydana gelen Rus–Gürcü savaşı sonrasında Gürcistan Hükümeti
BDT’den ayrılma kararı almış ve ülke parlamentosu da bu kararı
onaylamıştır.
BDT’nin ana kuruluş amaçları arasında şunlar yer almaktadır:
(4)
- Politik, ekonomik, beşeri ve kültürel alanlarda işbirliği,
- Üye devletlerin “ortak ekonomik alan” çerçevesinde
devletlerarası işbirliği, ilişkiler ve entegrasyonun
derinleştirilmesi,
- İnsan hak ve özgürlüklerinin sağlanması,
- Uluslararası barış ve güvenliğin sağlanmasında işbirliği,
genel ve tam silahsızlanmaya ulaşma,
- Karşılıklı hukuksal yardımlaşma,
- Devlet birimleri arasında sorun ve çatışmaların barışçıl bir
şekilde çözülmesi.
Üye devletler müşterek faaliyet alanı çerçevesinde şu kapsamda
hareket etmektedir:
- Temel insan hak ve özgürlüklerinin sağlanması,
- Dış politika faaliyetlerinin koordinasyonu,
- “Ortak ekonomik alan” ve gümrük politikalarının oluşturulup
geliştirilmesinde işbirliği,
- Ulaşım ve haberleşme sistemlerinin geliştirilmesinde
işbirliği,
- Sağlık ve doğanın korunması,
- Sosyal ve göçmen politikaları sorunları,
- Organize suçlarla mücadele,
- Savunma politikası ve dış sınırların korunmasında işbirliği.
Merkez binası Belarus’un başkenti Minsk’te olan BDT şu alt
organlardan oluşmaktadır:
- BDT Dış İşleri Bakanları Kurulu,
- BDT Savunma Bakanları Kurulu,
- BDT İç İşleri Bakanları Kurulu,
- BDT Birleşik Silahlı Kuvvetler Kurulu,
- BDT Sınır Muhafızları Komutanlığı Kurulu,
- BDT Güvenlik ve Gizli Servis (İstihbarat) Örgütleri
Yöneticileri Kurulu,
- Devletlerarası Ekonomi Kurulu,
- Parlamentolar arası Asamble,
- Ekonomi Mahkemesi,
- BDT İstatistik Komitesi, - BDT Finans–Bankacılık Kurulu,
- BDT Antiterör Merkezi,
- İnsan Hakları Komisyonu,
- BDT Koordinasyon–Danışma Kurulu,
- BDT Yürütme Kurulu,
- BDT Devletlerarası Ekonomi Komitesi,
- BDT Ekonomi Kurulu,
- Devletlerarası Banka.
Rusya, BDT’nin kuruluş amacı ve bünyesinde barındırdığı alt
birimlerden de anlaşılacağı üzere, bu organizasyon vasıtasıyla
selefi SSCB’nin dağılmasının ardından oluşan jeopolitik
boşluğun yine kendisi tarafından doldurularak eski birlik
ülkeleri nezdinde daha önce edindiği nüfuzunu sürdürmeyi
hedeflemektedir; BDT bünyesindeki Kazakistan, Türkmenistan,
Azerbaycan gibi ülkelerin yer altı ve yerüstü kaynaklarından,
Kırgızistan, Özbekistan, Ermenistan, Tacikistan gibi ülkelerin
bölgesel ve küresel boyuttaki kilit jeopolitik konumlarından,
Ukrayna, Gürcistan, Belarus gibi ülkelerin enerji nakil
güzergâhları bağlamındaki jeoekonomik boyutundan ve Ukrayna,
Belarus gibi Slav–Ortodoks ülkelerin de derin jeokültürel
özelliklerinden faydalanmaktadır. Tüm bunlara ek olarak
Rusya’nın neredeyse tüm komşu ülkeleri nezdinde BDT çatısı
altında ulusal güvenliğini pekiştiren önemli kazanımlar
edindiğini de belirtmek gerekir.
Avrasya Ekonomi Topluluğu (AET)
10 Ekim 2000 yılında Kazakistan’ın başkenti Astana’da Belarus,
Kazakistan, Rusya Federasyonu, Tacikistan ve Kırgızistan
Devlet Başkanları tarafından Avrasya Ekonomi Topluluğu’nun
(AET; Evraziyskoe Ekonomiçeskoe Soobşestvo (EvrAzES))
kurulmasına dair bir antlaşma imzalanmıştır. AET üyesi ülkeler
Belarus, Kazakistan, Rusya Federasyonu, Tacikistan ve
Kırgızistan’dan oluşurken, Ermenistan, Moldova ve Ukrayna’da
toplulukta gözlemci devlet sıfatıyla bulunmaktadırlar.(5)
Resmi sitesinde AET’in kuruluş amacı; Tek Ekonomik Alanın
gümrük birliği üyesi devletlerin etkili bir şekilde aşamalı
olarak oluşturulması, bu devletlerin küresel ekonomiye ve
uluslararası ticaret sistemine entegrasyonlarında
yaklaşımlarının koordinasyonu olarak belirtilmektedir. (6)
AET’in temel görevleri arasında şunlar yer almaktadır: (7)
- Tam serbest ticaret rejiminin kurulması, ortak gümrük
tarifesinin kurulması ve tarifsiz düzenden tek / ortak sisteme
geçilmesi için gerekli tedbirlerin alınması,
- Sermayenin serbest dolaşımının sağlanması,
- Ortak finans pazarının oluşturulması,
- AET kapsamında tek para birimine geçiş için şartlar ve
prensiplerde mutabık kalınmasının sağlanması,
- Mal ve hizmet ticaretinin ve onların iç pazarlara girişinin
genel kurallarının oluşturulması,
- Gümrük tarifelerinin ortak bir sisteminin oluşturulması,
- Devletlerarası fiyatlandırma programlarının hazırlanması ve
gerçekleştirilmesi,
- Üretici ve girişimci faaliyetleri için çeşitli koşulların
yaratılması,
- Ulaşım hizmetlerinin müşterek pazarının ve ortak ulaşım
sisteminin oluşturulması,
- Ortak enerji pazarının oluşturulması,
- Antlaşmaya taraf ülkelerin pazarlarına yabancı sermayenin
erişimi için çeşitli koşulların oluşturulması.
AET şu alt birimlerden meydana gelmektedir:
- Devletlerarası Kurul
- Entegrasyon Komitesi
- Sekreterlik
- Daimi Temsilciler Komisyonu
- Parlamentolar arası Asamble
- Topluluk Mahkemesi
- Yardımcı Organlar
BDT’den tam olarak istifade edemeyen Rusya, eski uydu
devletleri üzerindeki nüfuzunu devam ettirme noktasında yeni
stratejiler geliştirmiş, bu doğrultuda ilgili ülkeler nezdinde
Avrasya Ekonomi Topluluğu (ekonomi odaklı), Kolektif Güvenlik
Anlaşması Organizasyonu (güvenlik odaklı) gibi daha küçük ve
özel amaçlı projelerin uygulanmasına öncülük etmiştir. Eski
SSCB ülkelerinin hem yer altı ve yerüstü kaynaklarından
faydalanmak hem de yeni bağımsızlığını kazanmış bu devletleri
kendine pazar kılmak Kremlin’in AET üzerindeki en temel
beklentisini oluşturmaktadır. Özellikle ortak gümrük birliği
tarifesine geçilmesiyle AET üyesi ülkeleri ekonomik ve enerji
alanında kendine entegre etmeyi amaçlamaktadır. Ancak Şangay
İşbirliği Örgütü’nün beklenenden daha çok mesafe kat edip
işlerlik kazanması ve AET’den bir türlü istenilen düzeyde
verim alınamaması iki örgütü birbirine rakip kılmış, Rusya’yı
ekonomik bağlamda Türkistan bölgesine yönelik hesaplarına
Çin’i de katmaya ve bölgeyi bu ülkeyle paylaşmaya mecbur
bırakmıştır.
Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü
15 Mayıs 1992 yılında Taşkent’te Ermenistan, Kazakistan,
Kırgızistan, Rusya, Tacikistan ve Özbekistan arasında
imzalanan “kolektif güvenlik” antlaşması çerçevesinde
oluşturulan Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü’ne (KGAÖ;
Organizatsiya Dogovora o kollektivnoy bezopasnosti (ODKB))
Rusya’nın baskıları doğrultusunda 1993 yılının 9 Eylül’ünde
Gürcistan, aynı ayın 24’ünde, Ermenistan’la Dağlık Karabağ
Sorunu kapsamında yaşadığı savaşta Moskova’nın Erivan’ı açıkça
destekleyip Bakü’nün bekası üzerinde aleni bir tehdit
oluşturmasıyla sebebiyle Azerbaycan ve 31 Aralık’ta da Belarus
antlaşmayı imzalayarak üye olmuşlardır.(8) Bu ülkelerin yanı
sıra KGAÖ sekreterliği tarafından 3 Nisan 2009 yılında yapılan
duyuruda İran’ın da örgütte gözlemci devlet statüsünde yer
alabileceği belirtilmiştir.(9)
NATO’nun Doğuya doğru genişleme stratejisi benimsemesini kendi
ulusal güvenliği açısından bir tehdit olarak değerlendiren
Kremlin, KGAÖ’yi Orta Asya bölgesinde daha etkin bir konuma
getirerek NATO ile mücadele etmeyi ve bölgede askeri boyutta
kontrolü elinde bulundurmayı amaçlamaktadır. Bu doğrultuda
Rusya’nın 3, Kazakistan’ın 2 ve diğer üye devletlerinin de
1’er taburu “birleşik kuvvetleri” oluşturmaktadır. Bu askeri
gücün toplam sayısı yaklaşık 4 bindir. Ayrıca KGAÖ
çerçevesinde Rusya Kırgızistan’daki askeri üssünde 10 savaş
uçağı ve 14 savaş helikopteri bulundurmaktadır.
KGAÖ şu alt birimlerden meydana gelmektedir:
- Kolektif Güvenlik Kurulu
- Dış İşleri Bakanları Kurulu
- Savunma Bakanları Kurulu
- Güvenlik Kurulu Sekreterleri Komitesi
- Organizasyon Genel Sekreterliği
- Organizasyon Sekreterliği
- KGAÖ Birleşik Karargâhı
Şangay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ)
30 milyon km2 yüz ölçümü ile Avrasya’nın %60’nı, demografik
açıdan da dünya nüfusunun dörtte birini bünyesinde barındıran
Şangay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ; Şanhayskaya organizatsiya
Sotrudniçestva (ŞOS)) Çin, Rusya Federasyonu, Kazakistan,
Tacikistan, Kırgızistan ve Özbekistan liderleri tarafından
2001 yılında kurulmuştur. Resmi boyutta NATO gibi askeri bir
blok olmayan ŞİÖ’nün kuruluş amacı bölgesel güvenlik ve barışı
sağlamak, terörizm, radikal akımlar ve uyuşturucu ile mücadele
etmek, ekonomi işbirliğini arttırmak, bilimsel ve kültürel
ilişkileri yaygınlaştırmaktır. ŞİÖ’nün hâlihazırda 6 üyesi
(Çin, Rusya Federasyonu, Kazakistan, Tacikistan, Kırgızistan
ve Özbekistan), 4 gözlemci üyesi (Hindistan, Pakistan, İran ve
Moğolistan), iki ortak üyesi (Belarus ve Sri Lanka) ve Devlet
Başkanları toplantılarına davet alan üç üyesi (Afganistan, BDT
ve ASEAN) bulunmaktadır.
ŞİÖ üye ülkeler arasındaki işbirliğini etkin kılmak için şu
alt birimlerden meydana gelmektedir:
- Devlet Başkanları Kurulu
- Hükümet Başkanları Kurulu
- Dış İşleri Bakanları Kurulu
- Milli Koordinatörler Kurulu
- Bölgesel Antiterör Kurumu
- Sekreterlik
Rusya ve Çin’in liderliğini yürüttüğü ŞİÖ çok boyutlu bir
örgüt olup bu ülkelerin hem bölgesel hem de küresel çıkarları
açısından önemli bir görevi ifa etmektedir. Rusya ŞİÖ
kapsamında bir taraftan ABD’nin küresel hegemonyasının bölgeye
yerleşmesinin önüne geçebilmek için Çin ile ittifak yapmakta,
diğer taraftan da Çin’in bölgede artan etkinliğini tek başına
inisiyatif kullanıp Rusyasız başka yapılanmalara giderek Orta
Asya’da tek etkin güç olmasını engellemeye çabalamaktadır.
Moskova bu doğrultuda ŞİÖ bünyesinde özellikle bölgeyi kendine
pazar kılmayı amaçlayan Pekin ile ekonomi, güvenlik, kültürel
ve beşeri alanlarda işbirliği yapmaya çalışmaktadır. Ayrıca
ŞİÖ’nün artan prestiji doğrultusunda Rusya ve Çin, Batının /
ABD’nin şer eksenine aldığı İran ve Belarus gibi ülkeleri
örgüt bünyesine alma noktasında “yeşil ışık” yakarak küresel
oyunda güç dengelerini bozma sinyalleri vermekte ve bunu Batı
karşısında pazarlık unsuru olarak kullanabilmektedir.
Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT) Minsk Grubu
AGİT Minsk Grubu Azerbaycan ve Ermenistan arasında (Erivan’nın
Azerbaycan topraklarının %20’sini 1991-93 yılları arasında
işgal etmesi sonucu) çıkan Karabağ Sorunu’nu barışçıl yollarla
çözüme kavuşturmak teşvik etme amacıyla, 1992 yılında Avrupa
Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı tarafından kurulmuştur. Rusya,
ABD ve Fransa’nın eş başkanlığını yürüttüğü AGİT Minsk
Grubu’nda Beyaz Rusya, Almanya, İtalya, Portekiz, Hollanda,
İsveç, Finlandiya, Türkiye ve sorunun tarafları olan
Azerbaycan ve Ermenistan yer almaktadırlar. Grup kuruluşundan
bu yana iki ülke arasındaki Karabağ Sorunu’nun çözüme
kavuşturulmasında etkin bir rol oynayamadığı gibi sorunun çok
taraflı bir sürece kaymasına neden olarak bir kördüğüm haline
dönüşmesini tetiklemiştir. Sürece bu şekilde pek çok tarafın
müdahil olmasının ve meselenin bir küresel kördüğüme
dönüşmesinin altında AGİT Minsk Grubu’nun kuruluş sebebi olan
Azerbaycan–Ermenistan ihtilafının taşıdığı stratejik önem
yatmaktadır. Zira iki ülke jeopolitik açıdan Kuzey–Güney ve
Doğu–Batı ekseninde kesişim noktasında olan ve Doğu Avrupa,
Anadolu ve Mezopotamya’nın da bir anlamda kaderini
etkileyebilen; jeoekonomik bağlamda Hazar havzası enerji
kaynakları ve bunların Batıya aktarım yolu üzerinde bulunan;
jeokültürel yönüyle de hem Türk dünyasının
bütünleşmesi/ayrışması hem de İslam–Hıristiyan
medeniyetlerinin çatışması/bir arada var olması noktasında
kilit bir konuma sahiptirler.
NOTLAR:
1) Türkmenistan 2005 yılında bu organizasyona “ortak üye”
olarak katılımını sürdüreceğini açıklamıştır.
2) Ukrayna BTD Anayasasını imzalamadığı için bu örgütün
doğrudan bir üyesi olmadan kurucu üyelerle / katılımcı
devletlerle ilişki sürdürmektedir.
3) Benzer şekilde 2008 yılında Afganistan da BDT’nin
Parlamentolar arası Asamble’sine gözlemci sıfatıyla katılmak
istediğini bildirmiştir.
4) http://ru.wikipedia.org/wiki/Содружество_Независимых_Государств
(Erişim Tarihi: 2 Mayıs 2010).
5) Özbekistan AET’e 2006 yılında üye olmuş, ancak örgüt
beklentilerini karşılamayınca 2008 yılında topluluktan
üyeliğini çekmiştir.
6) http://www.evrazes.com/about/history (Erişim Tarihi:
02 Mayıs 2010).
7) http://www.evrazes.com/about/history (Erişim Tarihi:
02 Mayıs 2010).
8) Özbekistan 1999 yılında KGAÖ’den ayrılmış, yaşadığı
Andican olaylarından sonra da ABD’ye tepki olarak 2006 yılında
tekrar örgüte üye olmuştur.
9) “Иран может получить статус наблюдателя в ОДКБ”, 3
Nisan 2009, http://www.vz.ru/news/2009/4/3/272081.html (Erişim
Tarihi: 4 Mayıs 2010). |
|
|
|
|
|
|
|