...................
...................
ÇEÇEN NART EFSANELERİ
Sirazhdin Elmurzayev
 Çeviri: Tarık Cemal Kutlu
                         
...................
...................
Nart efsaneleri Kafkasya halklarının en güzel tarihi yadigarlarından, kültürlerinin en anlamlılarından sayılmaktadır. Bunlara ait rivayetleri, masalları, türküleri, şarkıları vs. Asetinler, Kabardeyler, Çerkesler ve Abazalar bilimsel ölçülerle araştırıp derlemiş, yazmış ve yayımlamışlardır.

Aralarında Çeçenlerin de bulunduğu bazı halklar, bazı sebeplerden ötürü bu efsaneleri derlemekte, yazmakta ve yayımlamakta geri kalmışlardır.

Rus destanları, Gürcülerin Amiran’ı Ermenilerin David Sasunski’si, Kalmukların Zhongar’ı (Congar), Kırgızların Manas’ı, Yakutların Olonxo’su, Azerilerle Kafkasya ötesi halkların Alpamış’ ve Köroğlu’su, Kafkasyalıların Nart efsaneleri ve daha başka halkların destanları nice yazarlar, sanatçılar, kompozitörler için bitmez tükenmez kaynak teşkil etmiştir.

Bazı bilim adamlarının tespitine göre Nart efsaneleri ve masalları üç bin yıl öncesinde teşekkül etmeye başlamıştır.

Çeçen ve İnguşlara ait Nart Erstxó efsanelerini ilk önce derleyip yayımlayanlar şunlardır: Çeçen tarihçisi ve etnografı Laudayev Umalt (Çeçensko plemya, Tiflis, Sbornik Svedeniy o kavkazkix gortsax, Tiflis 1872 vıp 6 pp) ile İnguş etnografı ve folkloristi Çax Axriyev (İz çeçenskix skanaziy Sbornik Svedeniy o kavkazkix gortsax, Tiflis 1870 vıpusk 4) ve halk öğretmeni eğitimci Eldarxanov Taştemir (Sbornik materialov dlya opisaniya mestmostey, plemen Kavkaza, 1900 vıpusk 28).

Çeçen İnguşlara ait Nart Erstxó efsaneleri hakkında yazı yazanlar arasında eski ve ünlü bilim adamları V.F. Miller, A. Grena, A.B.Pfafa, N.Semenov vs.’dir.

Adları anılan bu bilim adamlarının Vaynâh Nart Erstxó efsaneleri hakkındaki araştırmaları bugün bile önemini korumaktadır. Ama her şeye rağmen bu araştırmacıların bazı tespitlerinin yanlış olduğunu söylemeliyiz. Mesela Çeçen-İnguş Nart Erstxó efsanelerinin Asetinlerden ve Kabardeylerden alınmış olması hususundaki görüşleri doğru değildir. Zira onların, Nart efsanelerinin birçok Kafkas unsurundan kaynaklandığını kabul etmeyip, aksine bir iki ulusa ait olduğunu söylemeleri hatalı bir tespittir. Ama son yıllardaki araştırmalar bu mükemmel efsanelerin bütün Kuzey Kafkasya uluslarının ortak malı olduğunu belirlemiştir.

Öz ve muhteva bakımından bütün Kuzey Kafkasyalılarda benzerlik arz eden bu efsaneler, her halkın özelliğine göre de farklılık gösterir.

Vaynâh efsaneleri ele alınacak olursa, diğer Kafkasya halklarınınkinden ayrılan yanları şöyle açıklanabilir:

Çoğu zaman Nartlarla Vaynâhlar arasında savaşlar ve mücadeleler olur. Nartlar, Vaynâhları öldürmekte, bin bir zorluk çıkarmaktadırlar. Son derece zalim ve acımasızda davranırlar. Ama sonunda Nartlar hep yenilmekte, yok edilmekte ve halk topraklarını onların elinden almaktadır. Bunlara ait örnekler şunlardır: “Nart Erstxó hakanı Nauraz”, Engal-evla’dan “Germançig”, “Yalxoların Ülkesindeki Nartlar”. Bu ilk farktır.

İkinci fark, “Nart” adının “Nart Erstxó” gibi iki kelime ile anılmasıdır. Çeçen-İnguşların dışında Kafkasya’daki hiçbir ulus bu efsane terimini “Nart Erstxó” gibi iki kelime ile anmamaktadır. Nart’tan sonra kullanılan Erstxó kelimesi aynı zamanda bir Çeçen boyunun adıdır. Erstxó muhtelif bölgelerde “ästxó”, “ärstxó”, “ärtxó”, “ertxó”, “erştxó”, “orxustó” gibi fraklı biçimlerde telaffuz edilmektedir.

Çeçen-İnguşlara ait Nart Erstxó efsaneleri doğuda Dağıstan’dan başlayıp, batıda Asetin sınırlarına kadar olan Aktaş, Yamsu, Gümsa, Orga ve Assa boğazlarından Gümsa, Terek, Nesari dağ ve nehirlerini içine alan bölgelere kadar yayılmıştır.

Her bölgede Nart Erstxó’ların bulunduğu ve yerleştiği yer adlarına rastlanmaktadır. Hatta halk, Nart Erstxó kuleleri, köyleri, mezarları, yolları, dereleri, vadileri bulunmaktadır, diye anlatır.

Çeçen-İnguş halkı kendi folklorunu Ekim Devrimi’nden sonra derleyip yayımlamış ve incelemeye tabi tutmuştur.

Halkın anonim ve folklorik eserlerinden olan masallar, kıssalar, ata sözleri her ne kadar Çeçen-İnguşça ve Rusça yayımlanmışsa da, halkbilimi yönünden son derece önemli olan bu Nart Erstxó efsaneleri derlemelerinin yetersiz kaldığı da bir gerçektir. Efsanelerin derlenip yayımlanması şu son altı yedi yılda yoğunluk kazanmıştır. Daha doğrusu bu konu üzerinde 1957’den sonra durulmuştur.

Nart Erstxó efsaneleri ile “’Ärzha Xozha (Kara Dev) Masalları” birbirlerinden ayrıdır.

‘Ärzha Xozhalara Ruslar, “Velikan” , “Tsiklop” adını verir. Bunlar son derece iri, güçlü kuvvetli, zalim ve olağanüstü yaratıklardır. Yakaladıkları birkaç adamı diri diri yerler. Halk, ‘Ärzha Xozhaların fizik yapılarını şöyle tanımlar: Tepelerinde tencere kadar tek gözleri, kepçe gibi kulakları, kama gibi dişleri vardır. Çok da iri olurlarmış. Bazı masallarda üç, bazı masallarda beş, bazılarında da dokuz başlı olarak anlatılırlar.

Nart Erstxó’lara gelince, bunlar her ne kadar iri iseler de insandırlar ve insanlarla birlikte yaşarlar. Zalimdirler; ama ‘Ärzha Xozhalara nazaran daha ılımlıdırlar. Bunlar insanları öldürmekten ve çocuklarla kadınları kaçırmaktan geri kalmazlarmış. İşte bu nitelemeler, Nart Erstxó’larla ‘Ärzha Xozha’lar arasındaki farkları belirtmektedirler.

Bu kitaptaki efsaneler ve masallar, halkın anlattığı biçimde yazılmış ve yayımlanmıştır. Anlatıcıların Nart diye belirttikleri bazı kimseler aslında Nart değildir. Diğer uluslarda olduğu gibi, daha önce yazılıp tespit edilmediği için Çeçenlerde de asıllarıyla karıştırılmıştır.

Efsanelerde ve masallarda ‘Ärzha Xozha’lar, Nartlardan önce oluşmaya başlamıştır. Nart diye söz edilen bazılarının ‘Ärzha Xozha olduklarının düşünülmesi gerekir. Mesela “Güçlü Solsa”daki tek gözlü Nart Erstxó ile “Kurpal ve atı Turpal”daki on yedi başlı Nart Erstxó’nun her halde, ‘Ärzha Xozha olması gerekir.

“Kolu Yanmış Timur” masalında Nart Erstxó’nun, Timur’un altı kardeşini de şişte pişirip yediğinden söz edilir. Yedinci kardeş Timur ise, kaçıp kurtulmuştur.

“Avcı ve Nart” masalında avcının avda karşılaştığı güçlükler, “Kolu yanmış Timur”daki ile benzerlik göstermektedir.

“Tepegöz Nart Erstxó Sargan” ile “Nart Erstxó’nun Altı Kardeşinin Öldürülmesi” masları karşılaştırılınca, yukarıda da belirtildiği üzere, Nart Erstxó’larla , ‘Ärzha Xozha’ların karıştırıldıkları gerçeği ortaya çıkmaktadır.

Vuruşup savaşsalar da Nart Erstxó’lar insan yememektedir. Oysa ‘Ärzha Xozha’lar hem insanları, hem de Nart Erstxó’ları yemektedirler.

‘Ärzha Xozha’larınki gibi, kafalarının ortasında tek gözü bulunan son derece iri ve acımasız olan antik Grek destanı Odisse’deki Polifem’dir. Sovyet bilim adamlarından B.G. Dalgat (Etnografiçeskoe obozrenie 1901, Nu.4) ile I.N. Semenov (K voprosu o mirovıx motıvax v folklore İnguşey i Çeçentsev, Sbornik Akademi nauk SSSR. 1935) Grek destanındaki Polifem’i, görünüş ve davranış bakımından Çeçen-İnguş efsanelerindeki ‘Ärzha Xozha’lara benzetmiştir.

Çeçen-İnguş Dil-Tarih ve Edebiyat Bilimleri Araştırma Enstitüsü, halkın ortak çabası sonucunda derlenen Nart Erstxó efsane ve masalları özellikle yayımlanmaktadır. Bu, Nart Erstxó’lar hakkındaki ilk cilttir. İçinde yetersizlikler olabilir. Okuyucular, bu ciltle ilgili olan görüşlerini bildirilerse şükranla kabul edilir.