Not: Bu
makale, CircassianCenter Forumlarımızdaki
Türkiye Türklerin mi?
başlıklı konuyla
ilişkili olarak; Cumhur rumuzuyla yazan katılımcımız tarafından
gönderilmiştir. (CC) Kafkas dillerinin
Abhaz-Adige dilleri grubuna giren Adige (Çerkes) dili Kafkasya’nın
kuzey-batısındaki Karadeniz sahillerinden iç kısımlara doğru
uzanan Shapsugh, Abzegh, Hatukuay, Bjedugh, Natuhay, Besleney ve
Kabardey gibi Adige boyları tarafından konuşulmaktadır.
Kendilerine “Adige” adını veren, yabancı milletler tarafından ise
“Çerkes” adıyla tanınan bu halk yüzyıllar boyunca Kafkasya’yı
hâkimiyetleri altında tutan Hun-Bulgar, Hazar, Alan, Kıpçak gibi
kuzeyli Türk kavimlerinin etnik, siyasî ve kültürel etkisi altında
kalmış ve yukarıda adını saydığımız eski Türk kavimlerinin
torunları olan Karaçay-Malkarlılar ile yüzlerce yıl komşu
yaşamalarının neticesinde onlarla da bir kültür alış verişine
girmişlerdir. Bu kültür alış verişinin sonunda ise Adige ve
Karaçay-Malkar halkları arasında sosyolojik açıdan bir
“kültürleşme” hadisesi yaşanmış ve bunun neticesinde ortak bir
hayat tarzı, töreler ve gelenekler ortaya çıkmıştır. Adige kökenli
bazı araştırmacıların iddia ettikleri ya da zannettikleri gibi
Karaçay-Malkarlılar bugün sahip oldukları Kafkas kültürünü olduğu
gibi Adigelerden almamışlardır. Bunun böyle olduğunu iddia etmek
bilime de, mantığa da aykırıdır. Bir halk hiçbir zaman kendi
kültürünü tamamen terk ederek bir başka halkın kültürünü kabul
etmez. Değişik kökenden gelen ve tamamen farklı dillerde konuşan
Kafkasya halkları bugün sahip oldukları kültürü, eski Kafkas
kavimleri ile kuzeyden gelen eski Türk kavimleri arasında yaşanan
“kültürleşme” süreci sonunda kazanmışlardır. Bugün Adige, Abhaz,
Oset, Çeçen-İnguş, Dağıstan halkları ve hatta Gürcü kültüründeki
eski Türk kültürü etkisi hiçbir bilim adamı tarafından
reddedilemeyecek kadar âşikârdır.
Kafkasya’da bugün eski Türk dili ve kültürü, en az iki bin yedi
yüz yıldan beri bu topraklarda yaşayan Karaçay-Malkar ve
Kumuklular tarafından temsil edilmektedir.
Adige (Çerkes) dili incelendiğinde, bu dilde oldukça fazla sayıda
Türkçe kökenli kelime dikkati çekmektedir. Bunların büyük
çoğunluğu Karaçay-Malkar dilinden geçen kelimelerdir. Bunun
dışında az sayıda Kırım-Nogay dillerinden ve Osmanlıca’dan geçen
kelimeler de Adige dilinde yer almaktadır. Adige (Çerkes) dilinde
ayrıca M.S. 3. yüzyılda Kafkasya’yı ele geçiren ve Karaçay-Malkar
halkının ilk atalarından olan Hun-Bulgar Türklerinin dilinden
geçen kelimeler de yaşamaktadır ki, bunlar ayrıca Türk dili ve
kültür tarihi açısından da önemli ipuçlarıdır.
Bir dilden bir başka dile geçen kelimeler aslında son derece
önemli bir kültür hadisesinin de delilleridirler. Bir kelime bir
dilden bir başka dile geçerken beraberinde bir üretim tekniğini,
hayat tarzını, yaşam felsefesini de getirir. Karaçay-Malkar
dilinden Adige (Çerkes) diline geçen kelimelerin büyük
çoğunluğunun kültür kelimeleri oldukları dikkati çekmektedir.
Araştırmamızda kullandığımız Adigece kelimeler için Adige kökenli
Türkiyeli araştırmacı sayın M. Yasin Çelikkıran’ın 1991 yılında
Kafkasya’nın Maykop şehrinde yayınlanan Türkçe-Adigece Sözlük adlı
kitabını kaynak olarak aldık. Son derece titiz bir çalışmanın
ürünü olan bu kitapta yer alan Adigece kelimeleri tek tek
tarayarak Karaçay-Malkar dilinden geçen kelimeleri tespit ettik.
Adige (Çerkes) diline Karaçay-Malkar dilinden geçen başlıca
kelimeler şunlardır:
sıne:
abide
sın: anıt
Her iki kelimenin kökeni Karaçay-Malkarca “sın” (anıt, mezar taşı)
kelimesinden gelmektedir.
ahşe: para
Adigece “ahşe” kelimesi Karaçay-Malkarca “ahça / açha”
kelimesinden gelmektedir.
kolen:
alacalı
Adigece “kolen” kelimesi Karaçay-Malkarca “kolan” kelimesinden
gelmektedir. “Kolan” sözünün eski Türkçe'de bulunduğunu şöyle
ispat edebiliriz. Eski Çin kaynakları M.S. 4. yüzyılda Altay’da
yaşayan Toba Türklerinin “Holan” adlı bir kabilesinden söz
etmektedirler ve “Holan” adının alacalı. benekli anlamına
geldiğini belirtmektedirler. (Bkz. W. Eberhard. Çin’in Şimal
Komşuları.-Ankara, 1942: 66.s.)
tamga: damga, arma
Bu kelimenin de Adige diline Karaçay-Malkarca “tamga” sözünden
geçtiği açıktır.
emlıç:
eğitilmemiş at
Adigece “emlıç” kelimesinin kökeni Karaçay-Malkarca “emilik”
sözüdür. Adige diline başka dillerden giren kelimelerdeki -k-
sesinin -ç- sesine dönüşmesi genel bir fonetik kuraldır. Bu
şekilde Karaçay-Malkarca “emilik” kelimesi Adigece'ye geçerken
“emlıç” biçimini almıştır.
atalık:
atalık
Tarihte bilindiği üzere, Altın Ordu ve Kırım Hanlarının oğulları
Kafkasya’da Karaçay-Malkar prenslerinin yanında büyütülüp,
eğitildikten sonra ailelerinin yanına dönmekteydiler. Altın Ordu
ve Kırım Hanlarının oğullarını Kafkasya’da eğiten Karaçay-Malkarlı
prensler onların mânevî babaları, yani “atalıkları” oluyorlardı.
Bu gelenek Karaçay-Malkar’da biy (prens) ve özden (soylu) aileler
arasında süre gelen eski bir Türk töresiydi. Daha sonra bu gelenek
Kafkasya’daki diğer milletler arasında da yayılıp benimsendi.
Hatta Altn Ordu Hanlarının soyundan gelen Kabardey prensleri Kırım
Hanlarının oğullarını büyütüp, eğiterek onların atalıkları
oldular. Böylece “atalık” kelimesi ve geleneği de Adige (Çerkes)
dili ve kültürüne yerleşti.
ayran: ayran
Karaçay-Malkar dilinden Adige diline geçen “ayran” kelimesi,
muhakkak ki beraberinde bir üretim tekniğini ve hayat tarzını da
Adige (Çerkes) kültürüne taşımıştır.
batır: bahadır
Bu kelime de bir çok Kafkas diline olduğu gibi Adige diline de
Karaçay-Malkar dilinden geçmiştir.
bırak:
bayrak
Karaçay-Malkar dilinde “bayrak” şeklinde bulunan bu kelime Adige
diline geçerken “bırak” şeklini almıştır.
alaşe: beygir
Bu kelime Adige (Çerkes) diline Karaçay-Malkarca “alaşa” sözünden
geçmiştir.
min: bin sayısı
Bu kelimenin de kökeni Karaçay-Malkarca “ming” kelimesidir.
bıgu: boğa
Karaçay-Malkarca “buga” sözü Adige diline “bıgu” şeklinde
geçmiştir.
boren: bora, kasırga
Adigece “boren” kelimesinin kökeni Karaçay-Malkarca “boran”
kelimesidir.
cerz: bronz
Karaçay-Malkarca “cez” kelimesi bir -r- içses türemesiyle “cerz”
biçiminde Adige (Çerkes) diline geçmiştir.
uram: cadde
Adigece “uram” kelimesinin kökeni Karaçay-Malkarca “oram”
kelimesidir.
çınasu: cıva
Bu kelimenin kökeni Karaçay-Malkarca “ginasuv” kelimesidir.
tavçel: cömert
Adigece “tavçel” kelimesinin kökeni Karaçay-Malkarca “tavkel”
kelimesidir. Bu kelimede de -k- sesinin Adige dilinde -ç- sesine
dönüştüğü görülmektedir.
şetır: çadır
Karaçay-Malkarca “şatır” kelimesi Adige diline “şetır” biçiminde
girmiştir.
şırıku: çizme
Karaçay-Malkarca “çuruk” kelimesi Adige diline geçerken “şırıku”
şeklini almıştır.
feter: daire, konut
Adigece “feter” kelimesinin kökeni Karaçay-Malkarca “fatar”
kelimesidir. Bu kelime Özbek, Kazak ve Moğol dillerinde de
bulunmaktadır.
tane: dana
Kelimenin kökeni Karaçay-Malkarca “tana” kelimesidir.
tencız: deniz
Adigece “tencız” kelimesi Karaçay-Malkarca “tengiz” kelimesinden
gelmektedir.
guçı: demir
Adigece “guçı” kelimesinin kökeni Karaçay-Malkar dilinde çelik
anlamına gelen “kurç” kelimesidir. Adige diline yabancı dillerden
giren bazı sözlerdeki -r- sesinin bazen düştüğü görülmektedir
Karaçay-Malkarca “kurç” sözündeki -r- sesinin de Adige
diline geçerken kaybolduğu anlaşılmaktadır.
karalıgo: devlet
Bu kelimenin kökeni Karaçay-Malkarca “kıral” ya da “karal”
sözüdür. Karaçay-Malkarca’da devlet anlamına gelen “kıral / karal”
sözü “kara” ve “el” (halk) sözlerinin birleşmesiyle ortaya
çıkmıştır. Bu kelime Adige diline geçerken “karalıgo” biçimini
almıştır.
donguaz: domuz
Kelimenin kökeni Karaçay-Malkarca “tonguz” kelimesidir.
tutın: duman
Adigece “tutın” kelimesi Karaçay-Malkarca “tütün” kelimesinden
gelmektedir. Kelimenin kökeni “tütmek” fiilidir.
tuçan: dükkân
Karaçay-Malkar diline Farsça’dan “tüken” biçiminde giren bu kelime
oradan da Adige diline geçerken “tuçan” şeklini almıştır.
temırkazak: demirkazık yıldızı
Bu kelime Karaçay-Malkarca “temirkazak” kelimesinden Adige
(Çerkes) diline geçmiştir.
nalmes: elmas
Adigece “nalmes” kelimesi Karaçay-Malkarca “nalmas” sözünden
gelmektedir.
tokumeku: tokmak, gürz
Bu kelimenin kökeni Karaçay-Malkarca “tokmak” kelimesidir.
halebalık: gürültü, patırtı
Karaçay-Malkarca “kalabalık” kelimesi Adige (Çerkes) diline
“halebalık” şeklinde geçmiştir.
kumgan: ibrik
Adigece “kumgan” sözünün kökeni Karaçay-Malkara'dır. Kumgan sözü
bir çok Kıpçak kökenli Türk dilinde de yaşayan bir kültür
kelimesidir.
kalay: kalay madeni
Bu kelime de Adige diline Karaçay-Malkar dilinden geçmiştir.
kapkan: tuzak, kapan
Adigece “kapkan” kelimesi Karaçay-Malkarca “kaphan” sözünden
gelmektedir.
kare: kara, siyah
Bu kelime de Adige diline Karaçay-Malkarca “kara” sözünden
geçmiştir.
kamzegu: karınca
Karaçay-Malkar dilinde “böcek” anlamına gelen “kamjak”kelimesi
bulunmaktadır. Bu kelime Divan-ı Lugait Türk’te “kamıçak”
biçimindedir. Adige (Çerkes) dilinde karınca anlamına gelen
“kamzegu” kelimesinin fonetik değişmenin yanı sıra semantik yönden
de değişerek, Karaçay-Malkarca “kamjak” kelimesinden Adige
(Çerkes) diline geçtiği anlaşılmaktadır.
kıdır: katır
Adigece “kıdır” kelimesinin kökeni Karaçay-Malkarca “kadır”
kelimesidir.
arkın: kement
Adigece “arkın” sözü Karaçay-Malkarca “arkan” sözünden
gelmektedir.
çırbış: kerpiç
Adigece “çırbış” kelimesinin kökeni Karaçay-Malkarca “kırpıç”
kelimesidir.
karıv: kuvvet
Adigece “karıv” sözü Karaçay-Malkarca “karuv” sözünden
gelmektedir.
kuaçe: güç
Bu kelimenin kökeni de Karaçay-Malkarca “küç” kelimesidir.
temır: kuzey
Karaçay-Malkarlılar kuzeyi gösteren demirkazık yıldızına
“temirkazak” adını verirler. Adigece kuzey anlamına gelen “temır”
sözü de buradan ortaya çıkmıştır.
kulıku: memuriyet
kulıkuşı: memur
Her iki kelime de Adige (Çerkes) diline Karaçay-Malkar dilinden
geçmiştir. Karaçay-Malkarca “kulluk” ve “kullukçu” kelimeleri
Adige dilinde “kulıku” ve “kulıkuşı” biçimlerini almıştır.
sını: mezar taşı
Kelimenin kökeni Karaçay-Malkarca “sın” kelimesidir.
karagul: muhafız
Adigece “karagul” kelimesi Karaçay-Malkarca “karavul” sözünden
gelmektedir.
kıyın: zor, müşkil
Bu kelime de Karaçay-Malkarca “kıyın” kelimesinden Adige (Çerkes)
diline geçmiştir.
nal: at nalı
Karaçay-Malkarca “nal” kelimesi Adige diline de aynı şekilde
girmiştir. Kabardey-Balkar Cumhuriyeti’nin başkenti olan “Nalçık”
şehrine Adigeler “Nalşık” adını verirler. Küçük nal anlamına gelen
bu kelime gerçekten de bir nal şeklinde kurulan bu şehri
tanımlamaktadır.
dombay: yaban öküzü, bizon
Bugün Kafkasya’da yalnızca Karaçay topraklarında yaşamakta olan
Kafkas bizonuna Karaçay-Malkarlılar dombay ya da dommay adını
verirler. Bu kelime Adige (Çerkes) diline de onlardan geçmiştir.
gonçenc: pantolon
Adige (Çerkes) dilinde “gonçenc” biçiminde yaşayan bu kelime
Karaçay-Malkarca “könçek” kelimesinden gelmektedir.
kutas: püskül
Bu kelime de Karaçay-Malkarca “kutas” kelimesinden Adige diline
geçen eski Türkçe bir kelimedir.
tınç: rahat
Adigece bu kelime Karaçay-Malkarca “tınç” kelimesinden
gelmektedir. Kelimenin kökünü oluşturan “tınmak” fiili
Karaçay-Malkar dilinde sakinleşmek, rahatlamak anlamlarını
taşımaktadır.
saraş: sahur
Karaçay-Malkarca “saraş” kelimesi Adige diline de aynı biçimde
geçmiştir.
semerkav: şaka
Adigece bu kelimenin kökeni Karaçay-Malkarca “samarkav”
kelimesidir.
satuv: ticaret
satuvşı: tüccar
Her iki kelime de Karaçay-Malkar dilinden Adige (Çerkes) diline
geçmiştir. Karaçay-Malkarca “satuvçu” kelimesi Adige diline
geçerken bu dilin fonetik kurallarına göre “satuvşı” biçimini
almıştır. Bilindiği üzere fiillere getirilen -uv- ve -uvçu- ekleri
Kıpçak kökenli Türk dillerine özgü eklerdir. Bu kelimeler de
“satmak” fiiline getirilerek yapılmış kelimelerdir.
dudak: toy kuşu
Bu kelime de Karaçay-Malkar dilinden alınmıştır. Kafkasya’ya çok
uzak Türk dillerinde de bulunmaktadır.
ogur: uğur
ogurlı: uğurlu
ogurtsız: uğursuz
Her üç kelime de Karaçay-Malkar dilinden alınmıştır. Bu kelimeler
Karaçay-Malkar dilinde “ogur”, “ogurlu”, “ogursuz” biçimlerinde
bulunmaktadır.
bay: zengin, varlıklı
Adigece “bay” kelimesi de Karaçay-Malkar dilinden alınmıştır.
argoy: sivrisinek
Bu kelimenin kökeni Karaçay-Malkarca “urguy” kelimesidir.
baliy: vişne
Adigece bu kelime de Karaçay-Malkar dilinden alınmıştır.
samır: samur
Karaçay-Malkarca “samır” kelimesi aynı biçimde Adige (Çerkes)
diline geçmiştir.
catsı: yatsı
Bu kelimenin de Karaçay-Malkar dilinden Adige (Çerkes) diline
geçtiği açıktır. Kıpçak kökenli bir Türk dili olan Karaçay-Malkarca’da
kelime başındaki y- sesi kurallı olarak c- sesine dönüşür. Yatsı
kelimesi Karaçay-Malkar dilinde “catsı” şeklindedir ve bu
biçimiyle Adige diline geçmiştir.
nahut: yular
Adigece “nahut” kelimesinin kökeni Karaçay-Malkarca “nohta”
kelimesidir.
matsa: çekirge
Adigece bu kelimenin kökeni Karaçay-Malkarca “maca” kelimesidir.
Bugün Adige (Çerkes) dilinde Karaçay-Malkarlıların ataları olan
Hun-Bulgar Türklerinin dillerinden kalan ve eski Türk dilindeki
fonetik değişmelere ışık tutacak çok önemli iki kelime
yaşamaktadır. Bunlar Adige dilinde “yağ” anlamına gelen “dağe”
kelimesi ile, “kamış” ve “kaval” anlamlarına gelen “kamıl”
kelimesidir. Her ikisi de Kuban Bulgar Türklerine ait eski Türkçe
sözler olan “dağe” ve “kamıl” kelimelerinin bugün Adige (Çerkes)
dilinde yaşaması bilimsel açıdan çok önemlidir. Kuban Bulgar
Türklerine ait bu kelimelerin bugün Adige (Çerkes) dilinde
bulunması eski Çerkes boylarının daha M.S. 3. yüzyıldan itibaren
Kafkasya’yı ellerine geçiren eski Türk kavimlerinin siyasî ve
kültürel etkileri altına girdiklerini belgelemektedir.Bu da
bugünkü Kafkasya milletlerinin sahip oldukları kültürün ortaya
çıkmasında ve şekillenmesinde eski Kafkas kavimlerinin yanı sıra
kuzeyden gelen eski Türk kavimlerinin de önemli oranda paylarının
bulunduğunu ispatlamaktadır.
Türkoloji ile yakından ilgilenmeyenler için yukarıda bahsettiğimiz
“dağe” (yağ) ve “kamıl” (kamış / kaval) kelimelerini açıklamamızda
fayda vardır.
Türkçe’nin “Ana Türkçe” adı verilen dönemlerinde birbirinden
farklı iki “l” ve iki “r” sesi bulunmaktaydı. Türkçe’nin daha
sonraki dönemlerinde bazı lehçelerde eski “l” ve “r” sesleri
korunurken, bir çok lehçede bu sesler “ş” ve “z” seslerine
dönüştü. M.S. 3.- 4. yüzyıllarda Kafkasya’ya gelen ve Kuban ırmağı
boylarına yerleşen Hunların Bulgar boyuna mensup Türklerin dilinde
de Ana Türkçe’deki eski “l” ve “r” sesleri korunmuştu. İşte bu
dönemde Kuban Bulgar Türkçe’sinde “kamış” anlamına gelen “kamıl”
kelimesi Kuban Bulgarları ile kültürel ilişkiye giren Adige
(Çerkes) halkının diline arkaik biçimiyle yerleşti.
Yine Kuban Bulgar Türkçe’sinin “d” diyalekti adı verilen
diyalektinde Ana Türkçe’deki “d” sesi de korunmuştu. Türkçe’nin
birçok lehçesinde “d” sesi daha sonraki dönemlerde “y” sesine
dönüştü. Kuban Bulgar Türkçe’sinde “yağ” anlamına gelen “dağ” sözü
de yine onlarla kültürel ilişki içinde olan Adige (Çerkes)
halkının diline “dağe” biçiminde girdi.
Adige (Çerkes) dilinin derinlemesine incelenmesiyle eski Türkçe
dönemine ait daha pek çok arkaik Türkçe kelimenin ortaya
çıkarılması mümkün olabilecektir. Çerkesleri kültürel yönden
etkileyen Hun, Bulgar, Avar, Peçenek, Hazar, Kıpçak gibi pek çok
eski Türk kavminin dillerine ait izler bugün Adige (Çerkes)
dilinde yaşıyor olabilir.
Adige (Çerkes) diline Karaçay-Malkar dilinden geçen Türkçe
kelimelerin yanı sıra, bu dilde Kırım-Nogay Tatar dillerinden ve
Osmanlıca’dan geçen pek çok kelime yaşamaktadır. Bunlara örnek
olarak şu birkaç kelimeyi verebiliriz:
aslan, kunan
(iki-üç yaşında at), balık, basme, (basma kumaş), dele (deli), kaş
(haç), katabe (kadife), kaplan, kaşık, kaz, çepeç (kepek), çeten
(keten), kurmen (kurban), utı (ütü), dıdıkuş (papağan, dudu), abe
(aba), akıl, başlık, lecen (leğen), bereçet (bereket), divan,
kamış (kamçı), kame (kama), karpız (karpuz), kaun (kavun), kazgır
(kazma), çıse (kese), çıre (kira), çar (kâr), kulay (kolay), eçend
(ikindi), beçmez (pekmez), sakat, sarık, saz, tutın (tütün,
sigara), sırme (sürme), tas, top, torba v.s.
|