Dr. MEŞFEŞŞÜ Necdet Hatam

Bir önceki yazımda K’uba Şaban alfabesinin en büyük eksikliğinin Kiril alfabesindeki kimi yetersizlikleri gereksiz bir şekilde Latin alfabesine taşımış olduğunu söylemiştim. Bu gereksiz uyarlamalardan en önde geleni kesme işareti dediğimiz, Romen rakamı (I) ile gösterilen im (işaret) yerine (v) harfinin kullanılmasıdır.

Kiril alfabesine göre (I) imi sesi olan bir harf, hem de sessiz bir harf kabul edilmektedir. Ancak bize göre bu sesi olmayan ancak bir çok görevin yüklenmiş olduğu bir imdir.

Alfabe önerisine geçmeden önce günümüzde kullanılan Kiril alfabesindeki eksiklikleri, yanlış saydığımız uygulamaları vermek istedim. Bunun daha sağlıklı bir Latin alfabesi için gerekli olduğuna inanıyorum.

Bu amaçla (I) imine ilişkin Adigey’de üç ayda bir yayımlanan “Zekhueşnığh” adlı derginin 2005-3. sayısında yayımlanan ve dilbilimcilerce kabul gören  makalede de belirttiğim, (I) iminin farklı görevlerinin önerdiğimiz Latin temelli alfabede nasıl karşılanabileceğini ilginize sunuyorum:

Aslında temel sorun dilimizdeki ses sayısının çok yararlanmak durumunda olduğumuz yaygın alfabelerin bu arada Kiril alfabesinin harf sayısının az olmasından kaynaklanmaktadır. Dolayısı ile hangi alfabeyi seçersek seçelim kimi harflere birden fazla görev yüklemek ya da kimi sesleri birden fazla harfle göstermek zorunda kalıyoruz. Zaman, zaman önerilen, her sesin bilinmeyen, tanınmayan bir harf ile karşılamak gibi önerilerin pratik değeri olmadığını, bizim mutlaka, bilinen bilgisayar programlarında yer alan alfabelerden birini kullanmak zorunda olduğumuzu takdir edersiniz.

Ancak bu kurallar iyice irdelenip bir sisteme bağlanmadığında dili bilmeyenlerin okuma yazma öğrenmeleri, hele dili öğrenmeleri çok güç olmaktadır. Günümüzde Adige dilbilgisinin sessiz harf saydığı (I) harfi de görevleri iyi tanımlanmamış harflerden biridir. Bize göre (I) harfini, kendi sesi olmayan, bulunduğu yere göre değişik görevleri yerine getiren yardımcı bir harf saymak gerekir ve dilimizde dört ayrı görevi yerine getirmektedir. Latin alfabesine geçilirken de tüm görevler için bizce farklı görevler farklı imler, işaretlerle gösterilirse alfabe daha kullanışlı olacaktır.

1) (I) iminin görevlerinden biri, aynı harfin hece-sözcük başlarında verdiği farklı sesleri ayırmaktır. Kiril alfabesinde bu şekilde ses veren harfler ve Latin alfabesinde bulabileceği karşılıklar şunlardır:

    a) Sözcük başındaki (A) seslisi, biri адыгэ-Adige, анэш-aneş-dayı, апч-apç sözcüklerinde bulunan A sesi gibi hava içeren (Жьы зык1эт-jı zıççet) ses olarak tanımlanan, biri de ane, ade sözcüklerinde bulunan ve Türkçe'de sözcüklerin başında iken verdiği keskin ses olmak üzere iki farklı ses verebilmektedir. Dolayısı ile A harfi Türkçe’deki keskin sesi vermesi gerektiğinde, havalı olanından ayırmak için önüne (I) yardımcı imini almaktadır.

Önerdiğimiz Latin asıllı alfabede sözcük başındaki (A) nın iki sesini ayırmak için ayrı bir im kullanmanın gereksiz olduğunu düşünüyoruz. Türkçe’deki şapkalı, şapkasız A gibi. Dili bilenler, A ile başlayan sözcüğü bilenler ayrı bir ime gerek kalmadan havalı olanı seslendirebileceklerdir. Keskin okunanı zaten Türkçe’deki A sesinin aynıdır. Ayrıca anavatana yerleştikten sonra, muhacerettekilerin sesler arası bu nüansı kaybettiğimizi gözlemledim. İlginç olanı kentlerde doğup büyüyenlerin de bu iki sesi artık ayıramaz olduğudur. Bu süreç içerisinde hava içeren sesi kaybolacağı izlenimini vermektedir. Ki, Kube Şaban’da aynı yaklaşımla iki A sesini ayırma gereği duymamıştır.

    b) Hece başlatan (Ы) seslisi harfi, biri ыхьыгъ-yıhığh-götürdü, ышъхьэ-yışhe-kafası, ынэ-yıne-gözü) sözcüklerinde olduğu gibi biri hava içeren, diğeri de Türkçe’deki (I) sesi karşılığı iki sesliyi göstermektedir. Hava içeren Ы sesi dilimizde hiçbir zaman sessiz harflerden sonra gelmez. Ancak  Ы harfi hecenin ilk harfi olduğunda yukarıda sözünü ettiğimiz her iki sesi de verebilir. Dolayısı ile sözcük başında olup  Türkçe’deki (I) sesini vermesi gerektiğinde önüne (I) imini alır.

Latin temelli alfabede bu sorunun şu şekilde çözümlenebileceğini düşünüyoruz. Türkçe’deki (I) gibi okunması gerektiği durumlarda, yani önüne (I) imini aldığı durumlarda hiçbir ek işarete gerek kalmadan Türkçe’deki (I) harfi kullanılacaktır. İkinci kullanımı olan hava içeren Ы yine diasporada artık çoğunlukla ayırımında olunamayan bir sestir. Çoğu bölgede Yı olarak seslendirilmektedir. Kheberdey diyalektinde anavatan yazı dilinde de bu ses И-Yı ile gösterilmektedir. Hava içeren bu söyleyiş birçok bölgede(Yı)’ya dönüşmüştür, dilin gelişim sürecinde her yerde (Yı)’ya dönüşeceği görüşündeyiz. Onun için Kiril alfabesinde kelime başında Ы ile gösterilen seslerden hava içerenin (YI) olarak yazılmasını Türkçe’deki (I) sesini verenin ise I olarak yazılmasını öneriyoruz. Ki Kube Şaban da aynı yaklaşımla hava içeren Ы sesini  Yı ile göstermiştir. Ancak Türkçe'deki (I) sesini (İ) ile göstermiştir.

   c) Yine Kiril alfabesinde sözcük-hece başındaki И harfi kimileyin  Yı sesini vermektedir, kimileyin de Türkçe'deki İ sesini vermektedir.  Biz Yı sesini Yı olarak yazılmasını Türkçe'deki İ sesinin de yine Türkçe'deki İ harfi ile gösterilmesinin uygun olacağını düşünüyoruz. Kube Şaban alfabesinde İ sesi y ile gösterilmiştir. Adigece'de İ sesi sözcük başlarında yer almadığı için bu durum yeterli görülebilir ancak yabancı dillerden dilimize girmiş İ  ile başlayan sözcüklerde İ'yi vy ile göstermek gerekir ki okumayı bir hayli zorlaştıracağını düşünüyoruz.

   d) Kiril  alfabesinde sözcük-hece başına gelen E harfi kimileyin YE kimileyin de dar uzun E gibi okunur. Kiril'de bu ayrımı yapabilmek için dar uzun okunan E harfinin önüne I imi konur. Latin alfabesinde YE okunan E nin yerine okunduğu gibi Ye yazılabileceğini uzun ve dar okunan e için de (é) harfinin kullanılabileceğini düşünüyoruz.  Kube Şaban sessiz harfi takip eden bu uzun ve dar e sesini göstermek için de ye harflerini kullanmıştır. Bu durumda sözcük başına geldiğinde vye şeklinde yazılması gerekecektir.

   e) Kiril alfabesinde Y harfi hem  уанэ-wane, унэ-wıne olduğu gibi Arapça’daki waw sessiz sesini vermekte,  hem de Iунэ-çivi de olduğu gibi tam Türkçe'deki U sesli sesini vermektedir.  Kiril’de sesli у-yu sessiz у-dan ayırmak için sesli olanı önüne I imini almaktadır. Latin alfabesinde sessizi W ile sesliyi de U ile göstererek bu sorunun yukarıdaki örneklerde olduğu gibi çözülebileceğini düşünüyoruz. Kube Şaban alfabesi her iki sesi de U ile göstererek Kiril alfabesindeki bu sorunu Latin alfabesine de taşımıştır. U seslisinin hiç unutulmaması gereken bir özelliği de Adigece’de hiçbir zaman basit sesli olarak yani tek başına bulunmadığı, mutlaka diftong (aynı hecede yan yana çift ünlü) oluşturduğudur. Günümüzde kullanılan alfabede  гу-guı yürekte olduğu gibi u'dan sonra gelen ı sesi yazılmamakta bu da öğrenmede birçok sorun getirmektedir. Üniversitenin yayınlamış olduğu «Psalhe» adlı dergide Adigece’de ki diftongları inceleyen ve bu yazılımın düzeltilmesi gereğini öneren yayımlanmış makalem de şimdiye kadar bir itiraz ile karşılaşmamıştır.

2) Adigece’de Türkçe'de olmayan bir özellik olarak bir sesli sessiz bir harften sonra gelip yeni bir hece başlatabilmektedir. Bu durumu belirtmek için Kiril alfabesinde sessiz ile yeni hece başlatan sesli arasına I imini konur. Latin alfabesinde bu görev sessiz harften sonra konan (') ile karşılanır.  С1ихыгъ-s'ixığh, с1ахы-s'axı, с1уэн сэгъуэты-s'uen seğhuetı.

3) Kiril Alfabesinde I iminin üçüncü görevi kimi harflerle yan yana gelerek sıkılı sesleri veren harfleri oluşturmasıdır. Arapça'da bu özellik şedde işareti ile verilmektedir.

П1- п1астэ, п1алъэ, п1ырып1

Т1- т1агъэ, т1уэк1ы.

К1- к1алэ, мак1уэ

Ц1- ц1э, ц1ыфы.

Ч1-  ч1ыуын, ч1ыгуы.

Ш1- ш1э, еш1э, бэш1агъэ.

Л1-  л1ы, л1ыжъы   

Bu özellik iki şekilde verilebilir diye düşünüyoruz. Fahri Huvaj ile birlikte konferansa sunduğumuz bildiriyi, alfabeyi düzenlerken de bu konuyu çok tartışmıştık.

Birinci öneri I iminin Kirildeki bu görevi için de (') 'u kullanmak.

İkincisi de şeddeli-sıkma sesler için aynı harfi iki kez yazmak.  Bu duruma göre yukarıdaki sözcükler iki kurla göre şöyle yazılabilecek.

П1- п1астэ, п1алъэ,     Ppaste, p'alhe,

Т1- т1агъэ, т1уэк1ы.    Ttağhe,  t'ueççı

К1- к1алэ, мак1уэ         Ççale,   makkue (maque)

Ц1- ц1э, ц1ыфы.           Ttse ,    ttsıfı

Ч1-  ч1ыуын, ч1ыгуы.    Ççıwın,  ççıguı

Ш1- ш1э, еш1э, бэш1агъэ.   Ş'e, yeş'e, beş'ağhe   Şşe-yap, ş'e- beşşağhe
Yeşşe-yapıyor yeş'e biliyor

Л1-  л1ы, л1ыжъы          L'ı, l'ıjı                           Llı, llıjı

4) Sözcük sonundaki sesli harfin, Arapça’daki hemze sesinin verdiği sesle sonlandığı durumlarda.  И1-var, е1-dokun  Bu özelliğin de (') ile gösterilebileceğini düşünüyoruz.  Yi'    ye' gibi.