Dr. MEŞFEŞŞÜ Necdet Hatam

Bu bölüm ile önerdiğimiz Latin-Türkçe temelli alfabenin tam listesini tamlamış oluyoruz. Bu alfabeyi neden önerdiğimizi önceki bölümlerde bulacaksınız. Kimi harflerle ilgili bölümlerin tekrarlanmış olduğunun bilincindeyim. Daha anlaşılır olması için olduğu gibi bıraktım. Aynı kaygı ile, daha önce önerilen kimi Latin temelli alfabelerdeki kimi hatalardan da söz edilmiştir. Yine de sorular oluşur, yeterince anlaşılmaz ya da yeni öneriler olursa özelime yazarsanız konuyu tartışırız. Arkadaşları sıkmaktan çekinilmez ise konunun, site sayfalarında da tartışılmasında da ben bir engel görmüyorum.

Bundan böyle ilgi ölçüsünde bu bölümde bu alfabe ile küçük okuma parçaları verilebilir diye düşünüyorum. İlgi oranında metinlerin içerikleri de daha anlamlı seçilebilir. Çok sayıda kişi ile gerçekleştirdiğimiz testler, dil bilenlerce çok rahat okunup anlaşıldığını göstermiştir.

Halkımıza yararlı olacağı umudu ile...

Kiril alfabesi de A ve IA harfleri ile gösterilen seslerin her ikisini de sadece A harfi ile göstermenin uygun olduğunu ve alfabeye işlerlik kazandıracağını düşünüyoruz. Nedeni A’lardan birinin üflemeli (jızıççet) olup diaspora Adigelerinin çoğunun artık bunu ayıramaz hale geldiğidir. Türkçe’deki lamba ve lale sözcüklerinde la hecesinin aynı yazıldığı halde farklı okunması gibi. Bir de dildeki üflemeli A sesinin geçtiği sözcük sayısının çok az olması tek A’yı yeterli görmeyi desteklemekte ve alfabeyi, (‘A) gibi pek işlek olmayan bir yazılımdan kurtarmaktadır. Ki (‘A) yazılışı ve temel aldığımız Türkçe alfabeye çok ters düşecek bu da okunuşu zorlaştıracaktır. Yani Ahmet yazıp okuyabildiğimiz halde Latin Adige alfabesinde ‘Ahmet yazılması gerekecek, üflemeli ses ayrıntısını kaybeden diaspora insanına bunu anlatmak güç olacaktır. Sonuç olarak önerimiz  IA ve A harflerinin her ikisini de A ile göstermek ve okumaktır. Dili bilenler kimi sözcüklerdeki A harfini üflemeli olarak okuyabileceklerdir.

Türkçe’deki B harfidir.

Türkçe’deki C harfidir.

Türkçe’deki Ç harfidir. Kiril alfabesinde Ч ve Чъ seslerinin her ikisini de tek Ç ile karşılanabilir. Beklenti yine dil bilenlerin sesi içinde geçtiği sözcüğe göre seslendirmelerini yapabilecekleri yönündedir. Aslında (Ч) için ç ve (Чъ) için de çh yazılımı da önerilir ve uygundur. Dil bilenlerin okuma yazma bilmesi, Adıghece yazılmış metinleri okur hale gelmeleri ilk etabı aşılır da, dil bilmeyenlere bütün gerekli sesleri ile Adıghecenin öğretilmesi aşamasına gelinirse yapılabilecek kolay bir ekleme.
 

Kiril alfabesindeki (I) işaretinin sıkma, pekiştirme, görevi aynı harfin tekrarlanması ile karşılanmıştır.  Ppaste - п1астэ,  llığe - л1ыгъэ, ççeraxhu - к1эрахъу, şşüı – ш1у,  ffı – ф1ы  ttı – т1ы.  Ч1ымаф – ççımaf.  Burada da hem (к1) hem de (ч1) harflerinin çç ile karşılandığını fark etmişsinizdir. Birinci etap için yeterli gördüğümüz bu karşılama ikinci etapta yetersiz hale gelirse (к1),  çç ile ve (ч1)  de ççh ile karşılanacaktır. Dili çok iyi bilenler ilk etapta da bu yazılımları tercih edebilirler.

Kiril alfabesinde önceleri alfabe içinde ayrı harf olarak sayılmazken daha sonraki yıllarda ayrı harf olarak sayılmaya başlayan Цу harfini hece olduğu için ayrıca harf olarak karşılanmaması gereğini düşünüyoruz. Kiril'deki her harfi nasıl karşılayabileceğimiz değil Adıghece'yi Türkçe ağırlıklı Latin harfleri ile nasıl yazabileceğimizi ilke edindiğimiz için (цу) hecesinin çüı olarak yazıp okumayı öneriyoruz.

Türkçe’deki D harfidir.

Türkçe’deki E sesine yakın bir sestir.  Burada da Kiril'i olduğu gibi Latin'e aktarma ilkesi ile hareket edenlerin yanlışlığına düşmemesi gereğine inanıyorum. Aslında (I)'nın kendi sesi olmayan bir işaret olduğunu ve bir görevinin de aynı harfle gösterilen üflemeli ve üflemesiz sesleri ayırmak olduğunu hatırlarsak. Kiril alfabesi ile sözcük başında (IЭ) yazma gereği olmadığını da fark ederiz. Yani şimdiki uygulamanın yanlış olduğunu. Çünkü Э harfi kiril alfabesinde de tek bir sesi göstermekte karışabileceği başka bir E sesi bulunmamaktadır. Dolayısı ile ’E yazılışına kesinlikle gerek yoktur. Uzak olmayacak bir gelecekte yeniden yapılacak düzenleme ile Kiril için de bu düzeltmenin yapılacağı umulur.

Е – е, hece başında YE ya da É. Sessiz bir harften sonra é. Bu harfin görevlerini Latin alfabesine sağlıklı aktarabilmek, düzenlenen önceki alfabelerde düşülen hatalara düşmemek için, bu harfin Kiril alfabesindeki fonksiyonlarını iyi kavramak gerekiyor.

Bu harf hece başında olduğunda yer aldığı sözcüğe göre  (Ye) ya da Türkçe’de bulunmayan dar ve uzun bir e harfi gibi okunmaktadır. Sessiz bir harfi izlediğinde ise dar ve  uzun okunan bir (e) sesidir. Sözcük başında (Ye) sesi veren E'yi zaten iki ses verdiği için iki sesle karşılıyoruz.  Ехьы-yehı,   етын-yetın, есын - yesın

Hece başında olsun, sessiz bir harfi izlediğinde olsun verdiği dar uzun e sesini  Fransız alfabesinden ödünç aldığımız bir harf ile (é) karşılıyoruz. Kiril alfabesinde  (E) harfi uzun dar e sesi vermesi gerektiğinde kullanmak zorunda olduğumuz (IE) şekli için önerilen (‘e)  yazılışı Latin alfabesinde gereksizdir. Çünkü Kiril alfabesinde (I) işaretini önüne koymadığımızda (E)  sesi (YE) ile karışabilecekken, (é) nin önüne (‘) konmadığında karışacağı başka bir ses yoktur.  S’éxı – benden alıyor. Eylem çekimindeki (‘) ‘u sözcük başındaki (‘é ) yazılışı ile karıştırmamak gerekir. Buradaki (‘) , kirildeki (I) işaretinin kesme görevini yerine getirmektedir. Yani daha önce yazdığımız gibi sessiz bir harfi izleyen ve yeni bir hecenin başladığını gösteren bir işaret. Kendisinden önce gelen sessizin ayrı hece olduğunu gösteren bir işret. P’alhe, p’e, s’axı, t’uı de olduğu gibi.  Ama éxı – alıyor da (‘é) yazılışına kesinlikle gerek yoktur. Apostroftan arındırma da alfabeye çok işleklik kazandırmaktadır.

Türkçe’deki F'dir.
 

Г – г           G – g         guı, agu, guıwız, guırıt
Gh - gh      Gh – gh     Adıghe, ghını, paghe,

Bu harf Kiril alfabesinde iki sesin harfidir. (О) ya da (У) harflerinin önünde Türkçe’deki G sesini vermektedir. Diğer harflerin önünde ise Türkçe’deki yumuşak Ğ‘nin sesini vermektedir. Latin alfabesinde G sesini G ile yumuşak Ğ sesini de gh ile karşılamanın uygun olacağını düşünüyoruz.

Türkçe’deki yumuşak Ğ harfini dilimizdeki daha sık geçtiği için Гъ yerine öneriyoruz.

Sözcüklerinde yer alan Türkçe’de olmayan bir sestir. X ile gösterilmiştir.

Sözcüklerindeki gibi kirildeki Хь karşılığıdır. H harfi bir de kimi sesleri elde etmek için yardımcı harf olarak kullanılmıştır. Kimileyin Kiril'deki Ь kimileyin de Ъ yerine. İlgili  harflerin sırası geldikçe yeniden söz edilecektir.

Yukarıdaki sözcüklerde yer alan ve Türkçe’de olmayan ''hı'' sesidir.

Kiril alfabesinde Türkçe’deki (I) sesini vermesi, üflemeli (I) sesinden ayırması için (Iы) yazıldığı gibi ‘I yazılmasını gerekli görmüyoruz. Dil Çalışmaları -2'de açıkladığımız gibi diasporada ve Kabardey diyalektinde üflemeli Ы sesi (Yı) sesine dönüşmüştür. Adigey diyalektinde de üçüncü tekil şahıs önekidir. Ve YI olarak yazılması önerilmektedir.

Harfin yukarıda açıklanan özelliklerinin kavranmaması kimi Latin alfabelerinde gereksiz, fazla yazılışları eklemiştir. Kiril alfabesinde hece başındaki И harfi, Yı değil de Türkçe’deki İ gibi okunması gerektiğinde önüne (I) işaretini almak zorundadır. Ancak bundan esinlenerek Latin alfabesinde de bunu ‘İ olarak göstermek son derece gereksizdir. Çünkü (И)'nin Yı sesi Yı olarak yazılmakta İ'nin de karışacağı ses bulunmamaktadır.

Türkçe’deki J harfi gibidir. Yer aldığı sözcüğe göre farklılıklar gösterir.

Türkçe’deki K sesidir
 

 КI - кI  О, У  dışındaki harflerden önce Çç ile karşılandığını yukarıda açıklamıştık.

Sözcüklerindeki Türkçe’de olmayan kalın bir K sesi, Arapça’daki kaf

Türkçe’deki L sesidir.

Yukarıdaki sözcüklerde yer alan Türkçe’de bulunmayan bir L sesidir.

Yukarıdaki sözcüklerde bulunan Türkçe’de bulunmayan bir L sesidir.

Türkçe’deki M harfidir.

Türkçe’deki N harfi, sesidir.

O – o, Kiril'deki bu harf hece  başında iken УЭ ya da Iуэ gibidir. Sessiz bir harfi izlediğinde sadece ue sesidir. Alfabemizde (У) harfinin sessiz olan sesi W ile sesli olan sesi ise U ile gösterilmiştir. Dolayısı ile Kiril'deki O harfinin sessiz У ile başlayanı WE ile gösterilmiş, sesli Iye ise ue olarak karşılanmıştır. Kiril alfabesindeki o harfinin fonksiyonlarının iyi kavranmamsı, kimi Latin temelli alfabelerde ‘O -  ‘ue  gibi gereksiz yazılışların önerilmesine neden olmuştur. Türkçe’deki O sesi Adigey yazı dilinde yoktur. Kabardey yazı dilinde vardır genelde de uzun o şeklindedir. Khoque - geliyor, khowıv – duruyor.

Ue – öt, söyle     que - git, maque - gidiyor, kuetsı - buğday, kuenı – ambar 

O ya yakın Ue arası bir sestir. Dilimizde çift ünlü, aynı hecede yan yana iki ünlü olarak bulunur.

Üe - Ö ye yakın Üe arası bir sestir Çift ünlüdür.

Türkçe’deki P harfidir.

P sesinin sıkıştırılmış şeklidir.

Türkçe’deki R sesidir.

Türkçe’deki S harfidir.

Türkçe’de karşılığı yok.

ШI (Adigey)   ЩI (Kabardey)  Şş – şş  şşı - yer, maşşüe - ateş, şşüığe - iyilik,

Türkçe’deki T sesidir.

ТI – тI)    Tt – tt          Ttı – koç,
Kiril alfabesindeki (I) işaretinin pekiştirme fonksiyonudur. Kesme fonksiyonu daha önce açıklandığı gibi (!) ile karşılanmıştır.

У – у   U – u : Dilimizde çok önemli bir sestir. Sözcük başında ise ya sessizdir ki W ile göstermiştik ya da sessizden (I) işareti ile ayırt edilen (Iунэ) deki gibi olup U ile karşılanmıştır. Sessiz bir harften sonra geliyor ve heceyi oluşturan bir ses ise eğer, mutlaka diftongdur yani aynı hecede çift ünlüdür. Kendisinden sonra mutlaka ı, i, e, é, a seslilerinden biri gelir. Bunun istisnası u sözcüğün son sesi olma ve yer aldığı son hecenin, heceyi oluşturan başka bir sesliyi içermesi durumudur. Bu durumda çift ünlü değildir ve son  heceyle birlikte okunan kısa bir u sesidir.

Uıt – önünde duruyor, uıne - çivi, kuı - araba, guı - yürek, yıui xehajığ – deyip yok oldu, kui yı’ – arabası da var,  maque - gidiyor, kued - çok, kue -bacak, uéxı kaldırıyor, guéxı - ayırıyor, kuame – budak, dal, kuaxhue - dirgen

Yıgu - kalbi, yemı’u – söyleme!

Ü – ü   Kabardey diyalektinde bu ses yoktur.  Adigey diyalektinde ş, şş, ts-ç, dz, j, seslerinden gelen U yerine Ü yazılır. Kirilde her durumda (У) yazılır ancak sözü edilen seslerden sonra gelen У sesinin ü ye yakın okunması gerektiği kural olarak verilir.

Türkçe’deki V sesidir.

Arapça'daki waw sesini verdiğini daha önce de açıklamıştık.

Türkçe’deki y harfinin aynı sesi verir.

Türkçe’deki Z harfinin aynıdır.