...................
...................
Зэбгъэпшэшъун фэдэ щыIэп
ПЭРЭНЫКЪО Къутас
                         
...................

 

...................
Къуекъо Налбый итворчествэ адыгэ лъэпкъыр зыгъэинырэ, зыгъэбаирэ гимнэу щыт. Ипоэзие куу, лъэныкъуабэ къызэлъеубыты ыкIи зэхэшIэ лъагэхэмрэ гупшысэ орхэмрэ ядунай уахехьэ. Ащ мыгъэбы­лъыгъэ шъыпкъагъэу хэлъым авторым идунэекIоцI гъэпсыкIэ къызэIуехы. Адыгэхэм къыкIэ­пIотыкIыжьын умылъэкIыщт якультурэ бай, ягъэпсыкI, яшэн-зэхэтыкIэ хабзэхэр ыкIи илъэс мин пчъагъэ зыныбжь лъэпсэ зэрыблэу яIэр ары Налбый ипроизведениехэм куцIы афэхъугъэхэр. Зым имэхьанэ адрэм къыухыжьэу ахэр зэгъэкIугъэх, дунэе литературэм ишапхъэхэм арылъхэу, ау лъэпкъэу зыфэгъэхьыгъэхэм инэшэнэ шъхьаIэхэр амы­гъэкIодыхэу тхыгъэх.

Налбый ипоэтическэ мэкъэ лъагэ апэу къызщыIугъэр иусэхэр зыдэхьэгъэхэ тхылъэу «Дунаир сыгу къыщекIокIы» зыфиIорэр ары. Адрэ усэкIо ныбжьыкIабэмэ афэдэу Налбыии шIулъэгъум фэусэщтыгъ, заом, щыIэныгъэм, дунаим, чIыгум, илъэпкъырэ ащ тарихъэу пылъымрэ ежь гу­рыIуакIэу афыриIэмкIэ адэ­гуащэщтыгъ. Джащыгъур ары ежь зыщыщ щыIэныгъэ къы­зэрыкIом нэмыкIэу ЦIыфыр, Дунаир, Космосыр къызэлъиубытынхэм зэрэфаблэрэр къызыхэщыгъэри. Усэу тхылъым шъхьэ фэхъугъэм дэгъоу къегъэлъагъо Налбый чIышъ­хьашъом зытыричыгъэу, ошъо­гу чыжьэм къеплъыхызэ ичIыгу гупсэ къызэреплъырэр. ЧIыгумрэ ежьыррэ зэкъопчын умылъэкIынэу зэрэзэпхыгъэхэр усакIом зэхешIэ, зэрэдунаеу къырыкIощтымкIэ ежь изакъоу пшъэдэкIыжь ыхьын фаеу елъы­тэ, чIыгоу зытетыр ыгу ригъэфэнышъ, зэрэцIыфлъэп­къэу игууз-лыуз ежь зытырилъхьажьыным ыкIи зэпищэчыным еуцуалIэ.

ТIэкIу-тIэкIузэ, зы тхылъым ыуж адрэр къыкIэлъыкIозэ, Налбый итворческэ къулаиныгъэ нахь псыхьагъэ хъу­щтыгъэ. Илиризмэ джыри нахь кIуачIэу, ифилософие нахь куоу, игупшысэхэм ягъунап­къэхэр нахь къэубытыгъуаехэу хъугъэх. Ыгу ымакъэ зэрэфэшъыпкъэмрэ поэзием ишъэф­хэр куоу зэрэзэхишIэхэрэмрэ ары зэмыкIокIыжьынэу къыхэнагъэхэр. Джащыгъум усакIом игущыIэ илъэшыгъэ зэрикъу­гъэри, къэIокIэ къызэрымы­кIохэр нахьыбэу къыгъотхэ зэрэхъугъэри къэлъэгъуагъ.

Къуекъом поэзием анахьэу къыщыдэхъугъэр зэпхыгъэр куоу, имэхьанэрэ изэхэлъы­кIэрэкIэ зэхэщыхьагъэу, духовнэ куцI ин зыкIоцIылъ философскэ лирикэу иIэр ары. Ащ илирическэ герой тинепэрэ мафэ щыщ, идунэекIоцI гъэ­псыкIэкIэ ыкIи игупшысакIэкIэ адыгэ, ау ащ дакIоу космосым зэрэщытэу ицIыф. Налбый итхыгъэхэмкIэ мафэ къэс зыхэт щыIэныгъэр зэрылъ гъунапкъэхэм ашъхьарыкIынышъ, дунаеу зыщыщым икъежьэпIэ шъыпкъэу хъугъэм ыкуцI къырихынэу пылъ.

Налбый ифилософскэ лирикэ анахь чIыпIэ шъхьаIэ щызыубытыхэрэр ЦIыфымрэ Дунаимрэ. Ахэм азыфагу дэлъ зэпхыныгъэр ащ фэдэу зыгу нэсыгъэу ыкIи ыпкъышъолкIэ зэхишIагъэу адыгэ литературэм джыри зы нэбгырэ къыхэгъотэгъуай. Налбый дунаеу тыкъэзыуцухьэрэм идэхагъэрэ ащ нэгъэупIэпIэгъу къэс зэ­хъокIыныгъэу къыхэхъухьэхэрэмрэ нэкIэ зэрилъэгъухэрэм имызакъоу, ыпсэкIи зэхешIэх. Арырэ ежьыррэ зыгу-зыпсэу зэрэзэпхыгъэхэр иусабэмэ къахэщы.

Къуекъом ипоэтическэ космос акъыл къызэрыкIом къыубытын ымылъэкIыщт дэхэгъэ ин кIоцIылъэу гъэпсыгъэ. И Адыгее игупсагъи, дунаеу къэзыуцухьэрэм мэIэшIубэу щызэрилъаси, IэшIугъакIэу кIэлъи, шъо зэмылIэужыгъуабэу зэрэ­зэхэгъэлыкIыгъи — зэкIэ ежь зыкIоцIищагъэх. Ежь Налбый иусэхэм дунаири къащыгу­щыIагъ, иорэд къащыхидзагъ, лъэныкъо пчъагъэу иIэхэмкIэ къащызэпэнэфыгъ.

Уахътэм изэкIэлъыкIуакIэ къэзыгъэлъэгъорэ образхэри Налбый бэу иIэх. ГущыIэм пае, чэрэз чъыгыр гъатхэм осым фэдэу фыжьыбз, гъэмафэм чэрэз чIапцIэхэм яхьылъагъэ къутамэхэр къыращэхы, бжыхьэм пкIашъэр IэпIэ-IапIэу къыпэзыжьы, кIымафэм жьыбгъэ чъыIэм жъалымэу етIэкIы. Чэрэз чъыгыр Налбый итхыгъабэмэ зэрахэтым критикмэ гу лъатагъ. Ащ иобраз зыхэт усабэ иI. Къыхэбгъэщын фае Къуекъор лирикэу анахьэу къызыщылъэгъуагъэр джа усэхэр арэу зэрэщытыр. Гур зыумэхъырэ гуфэбэныгъэ горэ ахэм къакIэхьэ. Егъэпшэн гъэшIэгъонэу иIэхэм чэрэз чъыгым псэ пытэу пшIошъ агъэхъу. Ар зыфигъадэрэр къэбзагъэр е мышIэныгъэр, нравственнэ дэхагъэр ыкIи нэмыкI цIыфыгъэ шэнхэу джырэ уахътэм бэмэ ахэмылъыжьхэр арых. Джары ащ фэдизыр ядэхагъэу, язэкъоныгъэ кIо­чIаджэу къызэригъэлъагъохэрэм къыгъэшъуашIохэу усэ сатырхэм сурэт шIыгъэм фэдэу ар къызыкIахэщырэр.

ГурымыIоныгъэм итхьамы­кIагъу — джары поэтым ыпсэ зыгъэкъэбзэжьырэ Iудэнэ псыгъоу илирикэ пхырыщы­гъэр. Тыкъэзыуцухьэрэ дунаим идэхагъэ ифэшъошэ уасэ фэзымышIыхэрэр ыкIи ащ жъалымэу дэзекIохэрэр гукIэ фаштэхэрэп. Ары къэс нэбгырэ пэпчъ мы чIыгум къызэрэте­хъуагъэм, зэрэщыпсэурэм ыкIи шIуагъэу ащ къытырихырэм ыуасэу пшъэдэкIыжь пхъашэ зэрихьыщтыр зэкIэми алъи­гъэIэсмэ шIоигъу.

Дунаим анахь гурыIогъо­шIоу ыкIи гурыIогъуаеу тет зэхашIэу шIулъэгъуныгъэр Къуекъоми илирикэ хэзыгъэп. Гур гъэры зышIыгъэ бзылъфыгъэм иобраз романтическэ шъэфыгъэр къэгъэгъэ блэрым фэдэу къырешIэкIы. Ащ фы­щытыкIэу фыриIэр ыгъэбы­лъырэп, ау ышъхьи къырихыпэрэп. Къэгъагъэм, жъуагъохэм, осэпсым афигъадэзэ, шъхьадж анахь хьалэмэтыгъэу хэлъым ар ригъапшэзэ фэусэ. ИщыIэныгъэ зэрэщытэу зэпхыгъэ хъугъэ зэхашIэм ихыорхэм къызэмыплъэкIыжьэу захидзэ шIоигъоу загъорэ иусэхэм ахэолъагъо. Поэт шъып­къэр гукIэ мэпсэу. Гур цIыфым зыкIиIэр шIу ылъэгъунэу ары. Джары Къуекъом илирическэ герои шIулъэгъур ыгу ипачъы­хьэ шъыпкъэ зэрэхъугъэм ушъхьагъоу иIэр.

Къуекъом итворческэ кIуачIэ зыфэдизыр нахь эпическэ произведение инэу иIэхэми дэгъоу къахэщыгъ. ЫпэкIэ къызэрэ­тIуагъэу, ащ ипрозэ гупшысэ куу хэлъэу гъэпсыгъэ. ГущыIэ лъагэм фэIэпэIэсэ тхакIом изэчый лъэныкъуакIэу иIэ хъугъэ­хэр джыри нахь игъэкIотыгъэу ащ къыщызэIуихыгъэх. «Къушъ­хьэ ябг» зыфиIорэ повестыр адыгэ литературэм топыщэм фэдэу къыхэфэгъагъ. Сыда пIомэ ишъуашэкIи, ижанрэ­кIи, иобразхэм якъэгъэлъэ­гъуа­кIэкIи ар зыми фэмыдэу къызэрэчIэкIыгъэр бэмэ лъэшэу «къяузыгъагъ». Ащ ушъхьагъоу фэхъугъэр лIэшIэгъу пчъагъэхэм къакIоцI зэрэ­цIыф­лъэпкъэу зыгъэгумэ­кIырэ емрэ шIумрэ Урыс-Кавказ заом пхырыщыгъэу авторым ямышIы­кIэу къызэри­гъэлъэгъуагъэр ары.

АщкIэ авторым гухэлъэу иIагъэр мырэущтэу тхылъым ипэублэ къыщеIо: «Мы повес­тыр зэхьылIагъэр Ер зыщыщыр къыбгурыIонышъ, ащ пэбгъэуцужьымэ хъущтым уегупшысэныр ары. Сэ лъэпкъэу сызыщыщым сегупшысэ, сэ ащ сыришъау ыкIи ты шъуа­шэри щысэубыты. Ары чыжьэу сызэплъэкIыжьынышъ, анахь чIыпIэ гуузэу ар зэрытыгъэ уахътэм гукIэ зизгъэфэнышъ, джащыгъум ыщэчынэу хъу­гъэр сыушэтынэу сызыкIы­-фэя­­гъэр. Зыгорэ зэхэсшIагъэуи къысшIошIы. Джар къэсIотэ­жьынэу ары сызыфэягъэр».

Тхылъыр акъыл нахьи гукIэ гупшысэхэрэр ары нахь зытегъэпсыхьагъэр. Жанрэр къэгъэнэфэгъуай, лъэныкъо пчъагъэкIэ къызэIокIы, охъ­титIу зэреблы. Къушъхьэ ябгэм иобраз жъалымэ повестым хэт геройхэм тIэкIу шIэ къэс анэгу къыкIэуцо. Сыдэущтэу ныбжьыкъум упэшIуекIощта? БгъэкIодын плъэкIыщта ар? Сыда Ем пэбгъэуцужьымэ хъущтыр? Джахэр ары анахь упчIэ шъхьаIэу ащ къыщытэ­джыхэрэр. Ахэм авторым джэуап гъэнэфагъэ къареты: псэм инэфыпс. Мэзахэр нэфшъа­гъом икъэсыгъор ары анахьэу зыщызэхахьэрэр, ау нэфшъа­гъом мэзахэр зэхефы. Нэбгырэ пэпчъ ыгу джа нэфынэр зэрэщызэкIигъаблэрэм елъытыгъ нэфшъагъори къызэрэсыщтыр.

Къуекъом и «Къушъхьэ ябгэ» адыгэ литературэм ифилософскэ прозэ анахь Iахь инэу хэлъыр ары. Критикхэм къы­зэраIоу, ащкIэ Налбый лъэпкъ шIэжьымрэ зэрэцIыфлъэпкъэу игумэкIыгъохэмрэ уязыгъэгупшысэрэ тарихъ-философскэ роман тхыкIэм джыри изы къэгъэлъэгъуакIэ къыгъотыгъ.

ГъэшIэгъонэу ыкIи ыгу етыгъэу Налбый кIэлэцIы­кIухэм апае бэ ытхыгъэр. Пшысэу, пьесэу, усэу, Iуры­Iупчъэу ыкIи хырыхыхьэу ащ икъэлэмыпэ къычIэкIы­гъэхэм блэкIыгъэри, джырэ уахътэри ащызэхэблагъ. Сабыим изэхэшIыкI шIугъэм икоцыцэ хабдзэу икъу фэдизэу укъыздекIокIыжьырэм, нэужым ащ лэжьыгъэ дахэ къызэритыщтыр къызгурыIорэ тхакIохэм ащыщ Налбый.

Драматургиер — Къуекъом итворческэ баиныгъэ зэбгъэпшэшъун фэдэ зэрэщымыIэр джыри зэ къэзыушыхьаты­жьырэ IэпэIэсэныгъэу хэлъыр ары. Жанрэ зэфэшъхьафэу щыIэхэр ащ зэригъэфедэшъухэрэр, зэрэзэригъэпэшышъухэрэр умыгъэшIэгъонэу щытэп. Драматизмэри, трагизмэри, романтизмэри, сэмэркъэури Налбый ежь ыгу щызэпищэчыхэзэ, образэу иIэхэм ахилъ­-хьэзэ матхэ.