Къуекъо Налбый
итворчествэ адыгэ лъэпкъыр зыгъэинырэ, зыгъэбаирэ гимнэу щыт.
Ипоэзие куу, лъэныкъуабэ къызэлъеубыты ыкIи зэхэшIэ лъагэхэмрэ
гупшысэ орхэмрэ ядунай уахехьэ. Ащ мыгъэбылъыгъэ шъыпкъагъэу
хэлъым авторым идунэекIоцI гъэпсыкIэ къызэIуехы. Адыгэхэм
къыкIэпIотыкIыжьын умылъэкIыщт якультурэ бай, ягъэпсыкI,
яшэн-зэхэтыкIэ хабзэхэр ыкIи илъэс мин пчъагъэ зыныбжь лъэпсэ
зэрыблэу яIэр ары Налбый ипроизведениехэм куцIы афэхъугъэхэр. Зым
имэхьанэ адрэм къыухыжьэу ахэр зэгъэкIугъэх, дунэе литературэм
ишапхъэхэм арылъхэу, ау лъэпкъэу зыфэгъэхьыгъэхэм инэшэнэ
шъхьаIэхэр амыгъэкIодыхэу тхыгъэх.
Налбый ипоэтическэ мэкъэ лъагэ апэу къызщыIугъэр иусэхэр
зыдэхьэгъэхэ тхылъэу «Дунаир сыгу къыщекIокIы» зыфиIорэр ары. Адрэ
усэкIо ныбжьыкIабэмэ афэдэу Налбыии шIулъэгъум фэусэщтыгъ, заом,
щыIэныгъэм, дунаим, чIыгум, илъэпкъырэ ащ тарихъэу пылъымрэ ежь
гурыIуакIэу афыриIэмкIэ адэгуащэщтыгъ. Джащыгъур ары ежь зыщыщ
щыIэныгъэ къызэрыкIом нэмыкIэу ЦIыфыр, Дунаир, Космосыр
къызэлъиубытынхэм зэрэфаблэрэр къызыхэщыгъэри. Усэу тхылъым шъхьэ
фэхъугъэм дэгъоу къегъэлъагъо Налбый чIышъхьашъом зытыричыгъэу,
ошъогу чыжьэм къеплъыхызэ ичIыгу гупсэ къызэреплъырэр. ЧIыгумрэ
ежьыррэ зэкъопчын умылъэкIынэу зэрэзэпхыгъэхэр усакIом зэхешIэ,
зэрэдунаеу къырыкIощтымкIэ ежь изакъоу пшъэдэкIыжь ыхьын фаеу
елъытэ, чIыгоу зытетыр ыгу ригъэфэнышъ, зэрэцIыфлъэпкъэу
игууз-лыуз ежь зытырилъхьажьыным ыкIи зэпищэчыным еуцуалIэ.
ТIэкIу-тIэкIузэ, зы тхылъым ыуж адрэр къыкIэлъыкIозэ, Налбый
итворческэ къулаиныгъэ нахь псыхьагъэ хъущтыгъэ. Илиризмэ джыри
нахь кIуачIэу, ифилософие нахь куоу, игупшысэхэм ягъунапкъэхэр
нахь къэубытыгъуаехэу хъугъэх. Ыгу ымакъэ зэрэфэшъыпкъэмрэ поэзием
ишъэфхэр куоу зэрэзэхишIэхэрэмрэ ары зэмыкIокIыжьынэу
къыхэнагъэхэр. Джащыгъум усакIом игущыIэ илъэшыгъэ зэрикъугъэри,
къэIокIэ къызэрымыкIохэр нахьыбэу къыгъотхэ зэрэхъугъэри
къэлъэгъуагъ.
Къуекъом поэзием анахьэу къыщыдэхъугъэр зэпхыгъэр куоу, имэхьанэрэ
изэхэлъыкIэрэкIэ зэхэщыхьагъэу, духовнэ куцI ин зыкIоцIылъ
философскэ лирикэу иIэр ары. Ащ илирическэ герой тинепэрэ мафэ
щыщ, идунэекIоцI гъэпсыкIэкIэ ыкIи игупшысакIэкIэ адыгэ, ау ащ
дакIоу космосым зэрэщытэу ицIыф. Налбый итхыгъэхэмкIэ мафэ къэс
зыхэт щыIэныгъэр зэрылъ гъунапкъэхэм ашъхьарыкIынышъ, дунаеу
зыщыщым икъежьэпIэ шъыпкъэу хъугъэм ыкуцI къырихынэу пылъ.
Налбый ифилософскэ лирикэ анахь чIыпIэ шъхьаIэ щызыубытыхэрэр
ЦIыфымрэ Дунаимрэ. Ахэм азыфагу дэлъ зэпхыныгъэр ащ фэдэу зыгу
нэсыгъэу ыкIи ыпкъышъолкIэ зэхишIагъэу адыгэ литературэм джыри зы
нэбгырэ къыхэгъотэгъуай. Налбый дунаеу тыкъэзыуцухьэрэм идэхагъэрэ
ащ нэгъэупIэпIэгъу къэс зэхъокIыныгъэу къыхэхъухьэхэрэмрэ нэкIэ
зэрилъэгъухэрэм имызакъоу, ыпсэкIи зэхешIэх. Арырэ ежьыррэ
зыгу-зыпсэу зэрэзэпхыгъэхэр иусабэмэ къахэщы.
Къуекъом ипоэтическэ космос акъыл къызэрыкIом къыубытын
ымылъэкIыщт дэхэгъэ ин кIоцIылъэу гъэпсыгъэ. И Адыгее игупсагъи,
дунаеу къэзыуцухьэрэм мэIэшIубэу щызэрилъаси, IэшIугъакIэу кIэлъи,
шъо зэмылIэужыгъуабэу зэрэзэхэгъэлыкIыгъи — зэкIэ ежь
зыкIоцIищагъэх. Ежь Налбый иусэхэм дунаири къащыгущыIагъ, иорэд
къащыхидзагъ, лъэныкъо пчъагъэу иIэхэмкIэ къащызэпэнэфыгъ.
Уахътэм изэкIэлъыкIуакIэ къэзыгъэлъэгъорэ образхэри Налбый бэу
иIэх. ГущыIэм пае, чэрэз чъыгыр гъатхэм осым фэдэу фыжьыбз,
гъэмафэм чэрэз чIапцIэхэм яхьылъагъэ къутамэхэр къыращэхы, бжыхьэм
пкIашъэр IэпIэ-IапIэу къыпэзыжьы, кIымафэм жьыбгъэ чъыIэм жъалымэу
етIэкIы. Чэрэз чъыгыр Налбый итхыгъабэмэ зэрахэтым критикмэ гу
лъатагъ. Ащ иобраз зыхэт усабэ иI. Къыхэбгъэщын фае Къуекъор
лирикэу анахьэу къызыщылъэгъуагъэр джа усэхэр арэу зэрэщытыр. Гур
зыумэхъырэ гуфэбэныгъэ горэ ахэм къакIэхьэ. Егъэпшэн гъэшIэгъонэу
иIэхэм чэрэз чъыгым псэ пытэу пшIошъ агъэхъу. Ар зыфигъадэрэр
къэбзагъэр е мышIэныгъэр, нравственнэ дэхагъэр ыкIи нэмыкI
цIыфыгъэ шэнхэу джырэ уахътэм бэмэ ахэмылъыжьхэр арых. Джары ащ
фэдизыр ядэхагъэу, язэкъоныгъэ кIочIаджэу къызэригъэлъагъохэрэм
къыгъэшъуашIохэу усэ сатырхэм сурэт шIыгъэм фэдэу ар
къызыкIахэщырэр.
ГурымыIоныгъэм итхьамыкIагъу — джары поэтым ыпсэ зыгъэкъэбзэжьырэ
Iудэнэ псыгъоу илирикэ пхырыщыгъэр. Тыкъэзыуцухьэрэ дунаим
идэхагъэ ифэшъошэ уасэ фэзымышIыхэрэр ыкIи ащ жъалымэу
дэзекIохэрэр гукIэ фаштэхэрэп. Ары къэс нэбгырэ пэпчъ мы чIыгум
къызэрэтехъуагъэм, зэрэщыпсэурэм ыкIи шIуагъэу ащ къытырихырэм
ыуасэу пшъэдэкIыжь пхъашэ зэрихьыщтыр зэкIэми алъигъэIэсмэ
шIоигъу.
Дунаим анахь гурыIогъошIоу ыкIи гурыIогъуаеу тет зэхашIэу
шIулъэгъуныгъэр Къуекъоми илирикэ хэзыгъэп. Гур гъэры зышIыгъэ
бзылъфыгъэм иобраз романтическэ шъэфыгъэр къэгъэгъэ блэрым фэдэу
къырешIэкIы. Ащ фыщытыкIэу фыриIэр ыгъэбылъырэп, ау ышъхьи
къырихыпэрэп. Къэгъагъэм, жъуагъохэм, осэпсым афигъадэзэ, шъхьадж
анахь хьалэмэтыгъэу хэлъым ар ригъапшэзэ фэусэ. ИщыIэныгъэ
зэрэщытэу зэпхыгъэ хъугъэ зэхашIэм ихыорхэм къызэмыплъэкIыжьэу
захидзэ шIоигъоу загъорэ иусэхэм ахэолъагъо. Поэт шъыпкъэр гукIэ
мэпсэу. Гур цIыфым зыкIиIэр шIу ылъэгъунэу ары. Джары Къуекъом
илирическэ герои шIулъэгъур ыгу ипачъыхьэ шъыпкъэ зэрэхъугъэм
ушъхьагъоу иIэр.
Къуекъом итворческэ кIуачIэ зыфэдизыр нахь эпическэ произведение
инэу иIэхэми дэгъоу къахэщыгъ. ЫпэкIэ къызэрэтIуагъэу, ащ ипрозэ
гупшысэ куу хэлъэу гъэпсыгъэ. ГущыIэ лъагэм фэIэпэIэсэ тхакIом
изэчый лъэныкъуакIэу иIэ хъугъэхэр джыри нахь игъэкIотыгъэу ащ
къыщызэIуихыгъэх.
«Къушъхьэ ябг» зыфиIорэ повестыр адыгэ литературэм топыщэм фэдэу
къыхэфэгъагъ. Сыда пIомэ ишъуашэкIи, ижанрэкIи, иобразхэм
якъэгъэлъэгъуакIэкIи ар зыми фэмыдэу къызэрэчIэкIыгъэр бэмэ
лъэшэу «къяузыгъагъ». Ащ ушъхьагъоу фэхъугъэр лIэшIэгъу пчъагъэхэм
къакIоцI зэрэцIыфлъэпкъэу зыгъэгумэкIырэ емрэ шIумрэ
Урыс-Кавказ заом пхырыщыгъэу авторым ямышIыкIэу
къызэригъэлъэгъуагъэр ары.
АщкIэ авторым гухэлъэу иIагъэр мырэущтэу тхылъым ипэублэ къыщеIо:
«Мы повестыр зэхьылIагъэр Ер зыщыщыр къыбгурыIонышъ, ащ
пэбгъэуцужьымэ хъущтым уегупшысэныр ары. Сэ лъэпкъэу сызыщыщым
сегупшысэ, сэ ащ сыришъау ыкIи ты шъуашэри щысэубыты. Ары чыжьэу
сызэплъэкIыжьынышъ, анахь чIыпIэ гуузэу ар зэрытыгъэ уахътэм гукIэ
зизгъэфэнышъ, джащыгъум ыщэчынэу хъугъэр сыушэтынэу
сызыкIы-фэягъэр. Зыгорэ зэхэсшIагъэуи къысшIошIы. Джар
къэсIотэжьынэу ары сызыфэягъэр».
Тхылъыр акъыл нахьи гукIэ гупшысэхэрэр ары нахь зытегъэпсыхьагъэр.
Жанрэр къэгъэнэфэгъуай, лъэныкъо пчъагъэкIэ къызэIокIы, охътитIу
зэреблы. Къушъхьэ ябгэм иобраз жъалымэ повестым хэт геройхэм
тIэкIу шIэ къэс анэгу къыкIэуцо. Сыдэущтэу ныбжьыкъум
упэшIуекIощта? БгъэкIодын плъэкIыщта ар? Сыда Ем пэбгъэуцужьымэ
хъущтыр? Джахэр ары анахь упчIэ шъхьаIэу ащ къыщытэджыхэрэр. Ахэм
авторым джэуап гъэнэфагъэ къареты: псэм инэфыпс. Мэзахэр
нэфшъагъом икъэсыгъор ары анахьэу зыщызэхахьэрэр, ау нэфшъагъом
мэзахэр зэхефы. Нэбгырэ пэпчъ ыгу джа нэфынэр зэрэщызэкIигъаблэрэм
елъытыгъ нэфшъагъори къызэрэсыщтыр.
Къуекъом и «Къушъхьэ ябгэ» адыгэ литературэм ифилософскэ прозэ
анахь Iахь инэу хэлъыр ары.
Критикхэм къызэраIоу, ащкIэ Налбый лъэпкъ шIэжьымрэ
зэрэцIыфлъэпкъэу игумэкIыгъохэмрэ уязыгъэгупшысэрэ
тарихъ-философскэ роман тхыкIэм джыри изы къэгъэлъэгъуакIэ
къыгъотыгъ.
ГъэшIэгъонэу ыкIи ыгу етыгъэу Налбый кIэлэцIыкIухэм апае бэ
ытхыгъэр. Пшысэу, пьесэу, усэу, IурыIупчъэу ыкIи хырыхыхьэу ащ
икъэлэмыпэ къычIэкIыгъэхэм блэкIыгъэри, джырэ уахътэри
ащызэхэблагъ. Сабыим изэхэшIыкI шIугъэм икоцыцэ хабдзэу икъу
фэдизэу укъыздекIокIыжьырэм, нэужым ащ лэжьыгъэ дахэ къызэритыщтыр
къызгурыIорэ тхакIохэм ащыщ Налбый.
Драматургиер — Къуекъом итворческэ баиныгъэ зэбгъэпшэшъун фэдэ
зэрэщымыIэр джыри зэ къэзыушыхьатыжьырэ IэпэIэсэныгъэу хэлъыр
ары. Жанрэ зэфэшъхьафэу щыIэхэр ащ зэригъэфедэшъухэрэр,
зэрэзэригъэпэшышъухэрэр умыгъэшIэгъонэу щытэп. Драматизмэри,
трагизмэри, романтизмэри, сэмэркъэури Налбый ежь ыгу
щызэпищэчыхэзэ, образэу иIэхэм ахилъ-хьэзэ матхэ. |