Джащ фэдэ лъэныкъу сэ непэ сыкъызытегущыIэ сшIоигъор. Ар зыхъугъэр мары илъэс 40 мэхъу.

1967-рэ илъэсым зекIо купым сыхэтэу Чехословакием сыкIогъагъ. Ащ икъэлэ шъхьа­Iэу Прагэ тхьамафэм къыкIоцI анахь чIыпIэ гъэшIэгъонэу ыкIи анахь дахэу иIэхэр къытагъэ­лъэгъугъ. Лъэшэу сыгу рихьы­гъэх ащ илъэмыджхэр, изамокыжъхэр. Ащ нэуж лъыдгъэ­кIотагъ тигъогу ыкIи тынэсыгъ къалэу Брно, зыщытплъыхьагъ, ащ ичIыпIэ дэхаби сыгу къинэжьыгъ. Чехословакием изэ­гъэлъэгъун-къэплъыхьан щытыухыгъ словакхэм якъэлэ шъхьаIэу Братиславэ. Псыхъоу Дунай пэмычыжьэу щыт хьакIэщышхом тыращэлIагъ ыкIи тызэрэчIэхьагъэм тетэу слъэгъугъэр згъэшIэгъуагъэ. МэкъэгъэIухэр зыпылъэгъэ дэпкъышхом анахь къахээу мыщ фэдэ адыгэ гущы­Iэхэр тетхагъэу пылъэгъагъ: «Уадыгэу мы хэгъэгум укъихьагъэмэ, сызэмыгъэлъэгъоу уимыкIыжь». Сэ сызыхэтыгъэ купыр зэкIэ Ригэ щыщыгъ. ШъхьакIо нахь мышIэми, Мыекъуапэ хэгъэкIи, адыгэ лъэпкъыр ышIэу зы нэбгырэ ахэтыгъэп. СыкIэрыхьэпагъэу тхыгъэм седжэ зэхъум тикуппащэ къысэупчIыгъ: «Сыда укъеджэшъуа мы тетхагъэм?»

— Седжэн адэ сэ сыбзэкIэ тхыгъэмэ, — сIуагъэ.

Гид бзылъфыгъэу тигъусэм селъэIуи, а чIыпIэ дэдэм телефон номерэу тетымкIэ фытезгъэуагъ, ау имысэу къычIэ­кIыгъ.

Непэ щыIакIэр зытетым фэдагъэмэ ар ащ фэдизэу мыгъэ­шIэгъоныгъэнкIи хъуныгъэ, ау сэркIэ ар хьалэмэт дэдагъ а уахътэм.

Пстэумэ анахь сызкIэгу­шIу­жьыщтыгъэр силъэпкъ нэIуасэ рыфэсшIынхэ гухэлъ сиIэу «Адыгейский орнамент» зы­фиIорэ тхылъэу зыдэсхьыгъа­гъэр зыми есымытыгъэу зэрэ­сIыгъыгъэр ары. Мырэу адыгэ­хэм къакIэлъэIурэм нэ­мы­кIэу хэта ар нахь зифэ­шъуашэр зэптынэу? — зэсIо­жьыгъэ.

ЯтIонэрэ мафэм джа тхы­лъым телъхьэ цIыкIу-шъокIу­хэр фэтшIи, джа адресэу те­тхагъэр тшти, урыс пшъашъэу къыздисымрэ сэрырэ ты­кIуагъ. Унэшхоу тызэкIолIагъэр игъэпсыкIэ-шIыкIэкIэ европэ унэмэ атекIыщтыгъ. Ар къыблэ унэмэ нахь афэдагъ. Джащ тызэрэчIэхьагъэм тетэу джащ фэдэу къабзэу адыгабзэкIэ те­тхагъэм гу лъыстагъ:

«СиеджапIэ уадыгэу укъы­чIэхьагъэмэ, сызэмыгъэлъэ­гъоу учIэмыкIыжь». Унэу зэ­рысым иномер тетхагъ, ащ ежь имысэу къычIэкIыгъ. Тхьыгъэ­хэр къэтхьыжьыныгъэха, зэрэстудентыр къызгурыIуагъэти (ыцIэ сшIэщтыгъэп), псауныгъэ иIэу зычIэс еджапIэр къыу­хынэу сыфэлъаIуи, къыдеджэрэ кIалэ горэм ритыжьынэу те­лъэIуи, къятти, тыкъэкIожьыгъ.

А пчыхьэм нэмыкI гухэлъи тиIагъ: «Славянское кладбище» зыфиIоу тидзэкIолI минипшI фэдиз зыдэлъым къэгъагъэхэр тхьынхэшъ тыкIонэу щытыгъ. Апэрэ мафэм тыкъызэрэсэу мыщ тащэгъагъ. Гидым къы­зэриIуагъэмкIэ, заор аухынкIэ мазэ нахь къэмынагъэу Братиславэ шъхьафит ашIыжьы­ным пае, джащ фэдиз нэбгырэ пчъагъэр щыфэхыгъагъ. Ахэр нэбгырэ мин-минэу Iуа­шъхьэ шIыгъэхэу щылъыгъэх, ау офицерхэм саугъэт шъхьафхэр яIагъэх. Джащ къыщыс­лъэгъугъагъ адыгэ кIалэм исау­гъэти, Н. И. Жанэ тетхагъэу.

Зыдгъэхьазырзэ типчъэ зыгорэ къытеуагъ. Пчъэр зыIусэ­хым кIэлэ зэтегъэпсыхьэгъэ дахэ Iут, адыгабзэкIэ къы­сэ­упчIы:

— А насыпышIо хъун, пшъашъ, уадыга?

— Ары. Къеблагъ. — Сы­пэгъокIыгъ.

— НэIуасэ тызызэфэхъу ужым къысэупчIыгъ къуаджэу, лIакъоу сызыщыщымкIэ. Ес­Iуагъ сигуапэу Адэмые сызэрэщыщыр, Чэтаомэ сызэря­пхъур. ЕтIанэ къысэупчIыгъ: «Адэ талъэныкъо щыIэ Чэтаомэ шъуафэтха?»

— О тыдэ ущыщ? — се­упчIы.

— Сириер ары.

А гущыIэмэ ауж тIэкIу сы­къэщтагъ, сыда пIомэ а лъэны­къом къикIырэмэ

арэущтэу шъхьафитэу уадэгущыIэн фитыныгъэр тэ тихэгъэгу щыти­Iэу щытыгъэп, ау тыздэщыIэ хэгъэгум ащ зи мыхъун хамылъагъоу къысшIошIыгъ. Апэдэдэу Фаисэл хэтлъэгъуа­гъэр адыгэгъэшхо зэрэхэ­лъым­рэ шъхьэкIэфэныгъэ дахэ зэ­риIэмрэ ары. Ащ изекIокIэ-шIыкIэхэм КIэращэм игеройхэр сыгу къагъэкIыщтыгъ. Латыш пшъашъэхэу тиунэ къихьэхэрэм ащ фэгъэхьыгъэу къысаIо­щтыгъ: «Алахьэр къышъота­гъэба мощ фэдиз Iэдэб шъуи­кIалэмэ ахэлъымэ».

Ары. Уадыгэмэ ащ изекIуа­кIи, ишIыкIи, лъэпкъым шIу­лъэ­гъуныгъэу фыриIи уры­мы­гу­шхонэу щытыгъэп.

Сэ институт къэсыухыгъагъ, ау силъэпкъыжъ къыкIугъэ гъо­гум мэкIэ дэд хэсшIыкIы­щты­гъэр. УедэIу зэпытыгъэкIи уемы­зэщэу Фаисэл къэбар гъэшIэгъон дэдэхэр къыIуатэ­щтыгъэх, гъыбзаби къысфи­Iуагъ. Сэ анахь сшIогъэшIэ­гъоныгъэр «тихэкужъ», «ти­чIыгужъ» игущыIэ пстэумэ зэрахэтыгъэр, къызэрябэкIы­щты­гъэр ары.

Мафэ горэм есэIо: «Фаисэл, егъашIэм умылъэгъугъэ хэку­жъымрэ чIыгужъымрэ сыдэу­щтэу мыщ фэдиз шIулъэгъу афыуиIэн плъэкIыщта?» Ащ джэуапэу къыситыжьыгъагъэм бэрэ сегупшысэжьэу къыхэкIы.

— Шъо ащ шъукъихъухьа­гъэшъ а зэкIэ гурыIогъуае къы­шъущыхъущт, ау тэ шъуфэдэу гъыбзэмрэ быдзыщэмрэ ахэлъэу къышъуатыгъа­гъэмэ, егъашIэм шъуфы­зэ­плъэ­кIэу шъуфэлIагъэмэ хэ­гъэгум, джащ нэмыкI хъопса-
пIэ шъуиIэщтыгъэп».

— Тэ, непэ адыгабзэр зы­шIокъинэу, зилъэпкъ гъэзет закъо зышIомыIофхэр, уасэ фэзымышIыхэрэр, ахэм ачIыпIэ титыгъэмэ сыдэу тыхъу­щтыгъа? — упчIэ къэуцу...

Фаисэл адыгабзэкIэ дэгъоу гущыIэщтыгъэ ыкIи къыIо­щтыгъ:

— А синасыпыба, ыпкIэ стызэ зэзгъэшIагъэми, адыга­бзэкIэ сызэрэтхэрэр. Арымырмэ сыдэущтэу мыщ фэдэ мэ­къэгъэIу хъарзынэхэр стхыны­гъа ыкIи силъэпкъэгъу сыIу­кIэныгъа.

Ежь фэдэ студентхэр гъэ­псэ­факIо зыкIохэкIэ, ежь Фаисэл зыгорэкIэ хэкужъым къикIыгъэ горэм сыIукIэнкIи хъун ыIоти, хьакIэщхэр къыкIухьэзэ джащ фэдэ мэкъэгъэIухэр ариIулIы­щты­гъэх. Слъэгъугъэ, зэхэсхыгъэ пстэумэ анахь сшIогъэ­шIэгъоныгъэр Фаисэл ипщы­нэрэ ипхъэкIыч макъэрэ. Ар ­дахэу пщынэм еощтыгъ, на­хьыбэмкIэ къыригъаIощты­гъэхэр Тхьабысымэ Умарэ, Шъэожъ Розэ къаIорэ лириче­скэ орэд мэкъамэхэр арых.

Фаисэл Къэбэртэе-Бэлъ­къарым итхэкIо цIэрыIоу Шэу­джэн­цIыкIуми, адыгэ радиом итхьаматэщтыгъэу Жэнэ Къырымызи къафатхэщтыгъ ыкIи къысэлъэIугъагъ тызэрэзэIу­кIагъэр Къырымызэ есIожьы­нэу. Ари фэзгъэцэкIэгъагъ. СыкъэкIожьы зэхъум ар къы­зэрэсэлъэIугъагъэр, сызIу­кIэ­рэмэ зэкIэмэ а лъэныкъом щыIэ тилъэпкъэгъухэр къызэ­рэткIэ­хъопсыхэу, къызэрэтфалIэхэрэр ясIотэнэу, ясIожьынэу ары. Адыгэ къашъохэр къа­шIыхэу сурэттехыгъэхэр бэу къыситыгъагъэх. Ар хэгъэкIи, илъэпкъ идэхагъэ аригъашIэмэ шIоигъоу, Сирием икультурэ и Мафэхэр Чехием щыкIохэ зэ­хъум, Фаисэл чех пшъашъэхэм адыгэ къашъохэр аригъэшIа­гъэуи сурэтхэр къысфаригъэ­хьыгъагъэх. Адыгэ шъуашэ зэригъэгъотыным пае, Чехословакием тидзэ частэу итмэ зэращылъыхъугъагъэри письмэ­кIэ къысфиIотэгъагъ, ау тыдэ къикIыныгъа адыгэ шъуашэр? ЕтIанэ ежьхэм шъуашэхэр адыгъагъэх.

Фаисэлрэ сэрырэ бэрэ тызэфэтхагъ, ау типсэупIэ зытэ­хъожьым тызэшIокIодыгъ. Ау журналэу «Зэкъошныгъэм» итэу Бэрэтэрэ Хьамидэ Фаисэл зэрэIукIагъэри, игъыбзэу къыхаутыгъэми сызяджэм, адыгэ радиом фэстхи, сэ сцIэкIэ гу­щыIэ ­заулэ ащ фа­рагъэ­хьы­гъагъ.

1991-рэ илъэсым адыгэ лъэпкъым и Дунэе зэфэсэу Къэ­бэртэе-Бэлъкъарым икъэлэ шъхьаIэу Налщык щыIа­гъэм IэкIыбым щыщ адыгэ лъэп­къым илIыкIохэу хэлэ­жьа­гъэхэм Фаисэл ахэтыгъ. Ахэр Абхъазым ащэхэзэ, Адыгэ­къалэ сыхьат горэкIэ къыра­гъэблэгъагъэх. Джащы­гъум Фаисэл ялъэIуи, зыгорэ къыт­лъигъакIуи тызэригъэ­лъэ­гъугъагъ. Шъыпкъэ, уахътэр макIэти бэрэ тызэрэфаеу ты­гущыIэнэу хъугъэп. Къез­гъэ­блэгъэгъагъ хэкужъым, ау янэ сымэджэ хьылъэу къэуцун зэ­римылъэкIыщтыр къыIо­гъагъ. Джаущтэу тызэбгъодэ­кIы­жьыгъагъ...