...................
...................
ADİGE DİLİ VE EDEBİYATI     -12
HAPİ Cevdet Yıldız
                         
...................
...................

SOVYETLER ÖNCESİ ADİGE EDEBİYATI

Sovyetler ya da 1920 yılı öncesi Adige edebiyatı üzerine çok yönlü çalışmalar sümektedir. Bu konuda okul kitaplarında, edebiyat tarihi üzerine yapılmış araştırmalarda, dergi, gazete ve bilimsel yayınlarda yer almış makale ve yazılara rastlanmaktadır.

Bu son yıllarda konu ile ilgili yayınlarda bir artış vardır. 1974'te Nalçik'te yayınlanan A. H. Hak'uaşe'nin "İlk Adige Yazarları"  adlı yapıtında ilk Adige yazarları Kaz-Geriy (1807-1863), Han-Geriy, Adil-Geriy (1821-1876), Net'av oğlu (Net’avko) Şerl’ıko Mıhamet Hace, Wumar Bırsey (bkz. internet) ve Yuri Kazbek tanıtılmaktadır. Daha başka yayınlar da vardır, örneğin Prof. Abu Şhalaho’nun “Gerçekçilik, Bir Ölçüttür” (Шъыпкъыгъэр-Шэтапкъэ:Maykop, 1990) adlı yapıtında da  önemli bilgiler sunulmaktadır: Net’av oğlu  Şerel’ıko Mıhamet Hace’nin alfabesi (19’ncu yüzyıl başları), ayrıca Wumar Bırsey (Бэрсэй Умар;1853), Ançoko Hacebek (Анцокъо Хьаджэбэч;1878) ve daha başkalarının Arap harfleri, Gratsilevski (1829), Hangerıy (Хъанджэрый;1830), Lyule (Люлье;1840) ve Uslar’ın (Услар) alfabeleri (1887) Rus harfleri üzerinden düzenlenmişti.

Daha yukarıda değinildiği gibi, halk söylentilerine ve bazı Rusça belgelere göre, bilinen ilk Adige yazarı Shapsughyalı Net'avko Şerel’ıko Mıhamet Hace ya da kısa adıyla Netavko Hace’dir. Adige aydını Sultan Kırım-Geriy'in (Султ1ан Къымчэрый) sunduğu 1865 tarihli bir bilgiyi aktaran  Rus yazarı N. D. Pomandruyko'nun kayıtlarına göre, Net'avko Hace, Shapsugh soylusu Zaneko Sefer Bey'in* muhalifi idi. . . ve Zaneko’ya yönelik "farklı görüşler öne sürdüğü için köyünde onu sevmeyenler vardı" (İlk Adige Yazarları, s. 184). Burada, hemen her eski Adige aydınının başına gelen zorluklar ile Net’avko Hace’nin de karşılaştığı anlaşılmaktadır. Nitekim Net'avko Hace, hazırlamış olduğu ilk Adigece alfabe ve okuma kitabını (1814 yılı), anadilini değil de Arapçayı savunan din adamlarının ve sömürücü (pşı-verk) sınıftan kişilerin baskıları sonucu kendi yakmak zorunda kaldı. (age, s. 184-185; ayrıca bkz. Адыгэ советскэ литэратурэр я VII-VIII классхэм апае, Мыекъуапэ, 1969, н. 20;Адыгэ тхыбзэм итхыдэ, Налшык, 1968, н. 93)

Ancak Net'avko Hace'nin 1858'de ölen Zaneko Sefer Bey'in mezarı başında okuduğu söylenen Adigece bir yergi şiirinin Rusça çevirisi, 1865'te Sultan Kırım-Geriy tarafından da yayınlanmıştır. (age, 184-185) Bu çeviri şiir dışında yazardan günümüze erişen bir yapıt kalmadığı düşünülmektedir.

İkinci yazar Rusça olarak "Hajıtığoy Vadisi" ve "İran Vecizesi" adlı öyküleri 1835-1836 yıllarında yayınlanan Kaz-Geriy'dir (Къазджэрый). 19’uncu yüzyıldan kalma el yazılarından anlaşıldığına göre, Adige yazılı edebiyatı, aynı yüzyılın ilk döneminde başlamıştır. Ancak bu yazılar anadilinde yazılmış olmaktan çok, Rusça yazılmışlardır. Örneğin Kaz-Geriy’in “Hajıtığoy Vadisi” adlı uzun öyküsü 1836’da Puşkin’in yayınladığı bir dergide, Puşkin ve Gogol’un yapıtları ile birlikte yayınlanmıştır. Bu demokratik girişim, monarşist Rus yönetiminin sert tepkilerine yol açtı ve bir daha böyle yazılar yazmaması konusunda uyarıldı.

14 Mart 1853’de Wumar Bırsey’in Arap harfleri ile yazdığı ilk Adigece Okuma Kitabı yayınlandı. Bu kitap Adigece yazılmış olan ilk kitaptır. Bu nedenle 14 Mart günü Adigece Günü olarak bütün Adigeler (Kabardey, Şerces, Shapsugh ve Diaspora) tarafından kutlanmaktadır. 1908-1912 yılları arasında Adige aydını Tambıy Pago, L. G. Lapitinski ile birlikte Rus harfleri üzerinden Adigece yazılmış çok sayıda sözlü  şiiri derleyip yayınlandı.

Bunları ve Rusça yazmış olan diğer yazarları bir yana bıraktığımızda, Adigece yazılmış el yazıları günümüze kalmış olan Adige yazarları içinde en tanınmış olanı Bekmirza oğlu Şor NEGUME (1794-1844)'dir. Şor Negume'den, günümüze Adigece ve Rusça yazılmış el yazmaları kalmıştır. Bunlar ulusal ve tarihsel anlamda Adige tarih, kültür ve edebiyatının, tarihsel anlamda paha biçilemez değerdeki yapıtlarındandır. Çünkü bu yapıtlar sömürgeciliğin, feodal baskı ve bağnaz gericiliğin birleştiği kapkaranlık bir dönemde ulusunun aydınlık yarınları uğruna uğraş vermiş özverili ve bilinçli bir ulus evladının yetişmiş olduğunun bir kanıtıdır. Şor Negume, 1840’da Rusça olarak bir “Adigece Dilbilgisi” kitabı ile “Adige Halkının Tarihi” adlı yapıtını yazdı. 1843’de “Aydemirkan”,  “Tatartup Savaşı” ,  “Kulkujın Savaşı”,  “İdar Oğlu Temrıko’nun Şarkısı” (Идар икъо Темрыкъо иуэрэд) ve “Şegem Mahzeni” (Шэджэм иш1ыт1ыр) gibileri de dahil 20 kadar halk şarkısını derledi ve Adigece el yazması olarak yazıya aktardı. Ayrıca Adigece olarak yazdığı “Hohu” (Хъохъу;Saygınlama) adlı bir şiirini, Adige kültürü üzerine çalışmalarda bulunan bir bilgin olan A. M. Şegren’e ithaf etti. Yazar 1840’da Rus harfleri, 1843’te de Arap-İran harfleri üzerinden iki ayrı Adige alfabesi hazırlamıştır. Ne yazık ki, yazdıklarının hiçbiri sağlığında yayınlanamamıştır.

(*) Zaneko Seferbey-Önce bir Rus subayı idi, sonradan Rus karşıtı bir politik tavır aldı ve Türkiye’ye gitmek zorunda kaldı. 1853-1856 Kırım Savaşı sırasında Sefer Paşa ünvanı adı altında Osmanlıların Çerkesya Askeri Valiliğine atanmıştı. -HCY

 
1.Bölüm      2.Bölüm      3.Bölüm      4.Bölüm      5.Bölüm      6.Bölüm
7.Bölüm      8.Bölüm      9.Bölüm      10.Bölüm      11.Bölüm      12.Bölüm