SOVYETLER ÖNCESİ ADİGE EDEBİYATI
Sovyetler ya da 1920 yılı öncesi Adige edebiyatı üzerine çok
yönlü çalışmalar sümektedir. Bu konuda okul kitaplarında,
edebiyat tarihi üzerine yapılmış araştırmalarda, dergi, gazete
ve bilimsel yayınlarda yer almış makale ve yazılara
rastlanmaktadır.
Bu
son yıllarda konu ile ilgili yayınlarda bir artış vardır. 1974'te
Nalçik'te yayınlanan A. H. Hak'uaşe'nin "İlk Adige
Yazarları" adlı yapıtında ilk Adige yazarları Kaz-Geriy
(1807-1863), Han-Geriy, Adil-Geriy (1821-1876), Net'av
oğlu (Net’avko) Şerl’ıko Mıhamet Hace, Wumar Bırsey
(bkz. internet) ve Yuri Kazbek tanıtılmaktadır. Daha başka
yayınlar da vardır, örneğin Prof. Abu Şhalaho’nun
“Gerçekçilik, Bir Ölçüttür” (Шъыпкъыгъэр-Шэтапкъэ:Maykop,
1990) adlı yapıtında da önemli bilgiler sunulmaktadır: Net’av
oğlu Şerel’ıko Mıhamet Hace’nin alfabesi (19’ncu
yüzyıl başları), ayrıca Wumar Bırsey (Бэрсэй Умар;1853),
Ançoko Hacebek (Анцокъо Хьаджэбэч;1878) ve daha başkalarının
Arap harfleri, Gratsilevski (1829), Hangerıy (Хъанджэрый;1830),
Lyule (Люлье;1840) ve Uslar’ın (Услар) alfabeleri
(1887) Rus harfleri üzerinden düzenlenmişti.
Daha yukarıda değinildiği gibi, halk söylentilerine ve bazı Rusça
belgelere göre, bilinen ilk Adige yazarı Shapsughyalı Net'avko
Şerel’ıko Mıhamet Hace ya da kısa adıyla Netavko Hace’dir. Adige
aydını Sultan Kırım-Geriy'in (Султ1ан Къымчэрый) sunduğu
1865 tarihli bir bilgiyi aktaran Rus yazarı N. D. Pomandruyko'nun
kayıtlarına göre, Net'avko Hace, Shapsugh soylusu Zaneko Sefer
Bey'in* muhalifi idi. . . ve Zaneko’ya yönelik "farklı
görüşler öne sürdüğü için köyünde onu sevmeyenler vardı" (İlk
Adige Yazarları, s. 184). Burada, hemen her eski Adige aydınının
başına gelen zorluklar ile Net’avko Hace’nin de karşılaştığı
anlaşılmaktadır. Nitekim Net'avko Hace, hazırlamış olduğu ilk
Adigece alfabe ve okuma kitabını (1814 yılı), anadilini değil de
Arapçayı savunan din adamlarının ve sömürücü (pşı-verk) sınıftan
kişilerin baskıları sonucu kendi yakmak zorunda kaldı. (age, s.
184-185; ayrıca bkz. Адыгэ советскэ литэратурэр я VII-VIII
классхэм апае, Мыекъуапэ, 1969, н. 20;Адыгэ тхыбзэм итхыдэ, Налшык,
1968, н. 93)
Ancak Net'avko Hace'nin 1858'de ölen Zaneko Sefer Bey'in mezarı
başında okuduğu söylenen Adigece bir yergi şiirinin Rusça
çevirisi, 1865'te Sultan Kırım-Geriy tarafından da yayınlanmıştır.
(age, 184-185) Bu çeviri şiir dışında yazardan günümüze erişen bir
yapıt kalmadığı düşünülmektedir.
İkinci yazar Rusça olarak "Hajıtığoy Vadisi" ve "İran
Vecizesi" adlı öyküleri 1835-1836 yıllarında yayınlanan
Kaz-Geriy'dir (Къазджэрый). 19’uncu yüzyıldan kalma el
yazılarından anlaşıldığına göre, Adige yazılı edebiyatı, aynı
yüzyılın ilk döneminde başlamıştır. Ancak bu yazılar anadilinde
yazılmış olmaktan çok, Rusça yazılmışlardır. Örneğin Kaz-Geriy’in
“Hajıtığoy Vadisi” adlı uzun öyküsü 1836’da Puşkin’in
yayınladığı bir dergide, Puşkin ve Gogol’un
yapıtları ile birlikte yayınlanmıştır. Bu demokratik girişim,
monarşist Rus yönetiminin sert tepkilerine yol açtı ve bir daha
böyle yazılar yazmaması konusunda uyarıldı.
14 Mart 1853’de Wumar Bırsey’in Arap harfleri ile yazdığı ilk
Adigece Okuma Kitabı yayınlandı. Bu kitap Adigece yazılmış
olan ilk kitaptır. Bu nedenle 14 Mart günü Adigece Günü
olarak bütün Adigeler (Kabardey, Şerces, Shapsugh ve Diaspora)
tarafından kutlanmaktadır. 1908-1912 yılları arasında Adige aydını
Tambıy Pago, L. G. Lapitinski ile birlikte Rus
harfleri üzerinden Adigece yazılmış çok sayıda sözlü şiiri
derleyip yayınlandı.
Bunları ve Rusça yazmış olan diğer yazarları bir yana
bıraktığımızda, Adigece yazılmış el yazıları günümüze kalmış olan
Adige yazarları içinde en tanınmış olanı Bekmirza oğlu Şor
NEGUME (1794-1844)'dir. Şor Negume'den, günümüze Adigece ve
Rusça yazılmış el yazmaları kalmıştır. Bunlar ulusal ve tarihsel
anlamda Adige tarih, kültür ve edebiyatının, tarihsel anlamda paha
biçilemez değerdeki yapıtlarındandır. Çünkü bu yapıtlar
sömürgeciliğin, feodal baskı ve bağnaz gericiliğin birleştiği
kapkaranlık bir dönemde ulusunun aydınlık yarınları uğruna uğraş
vermiş özverili ve bilinçli bir ulus evladının yetişmiş olduğunun
bir kanıtıdır. Şor Negume, 1840’da Rusça olarak bir “Adigece
Dilbilgisi” kitabı ile “Adige Halkının Tarihi” adlı
yapıtını yazdı. 1843’de “Aydemirkan”, “Tatartup Savaşı” ,
“Kulkujın Savaşı”, “İdar Oğlu Temrıko’nun Şarkısı” (Идар
икъо Темрыкъо иуэрэд) ve “Şegem Mahzeni” (Шэджэм иш1ыт1ыр)
gibileri de dahil 20 kadar halk şarkısını derledi ve Adigece el
yazması olarak yazıya aktardı. Ayrıca Adigece olarak yazdığı
“Hohu” (Хъохъу;Saygınlama) adlı bir şiirini, Adige kültürü
üzerine çalışmalarda bulunan bir bilgin olan A. M. Şegren’e
ithaf etti. Yazar 1840’da Rus harfleri, 1843’te de Arap-İran
harfleri üzerinden iki ayrı Adige alfabesi hazırlamıştır. Ne yazık
ki, yazdıklarının hiçbiri sağlığında yayınlanamamıştır.
(*)
Zaneko Seferbey-Önce bir Rus subayı idi, sonradan Rus karşıtı bir
politik tavır aldı ve Türkiye’ye gitmek zorunda kaldı. 1853-1856
Kırım Savaşı sırasında Sefer Paşa ünvanı adı altında Osmanlıların
Çerkesya Askeri Valiliğine atanmıştı. -HCY |