Къо (ko)

свинья. Çabuk şişmanlayan bir hayvan, bir doğumda çok sayıda yavru doğurur. Adigeler eskiden domuz besler ve etini de yerlerdi. Domuzun ormanda yaşayan ve yabani olan cinsi de vardır.

Зикъо к1одыгъэм къо дыргъ макъэ ытхьак1умэ ит. (Гущы1эжъ).
Мышк1ур къызщефэхрэ ч1ып1эм къом щылъыхъу. (Гущы1эжъ)
Машинэр зыдыщагъэпсэу, къо лъыпсыр зыщырак1ыхырэр Ермэлыхьабл. (Фольклор).

Ылъэ к1эк1ы, ык1ыб шъуамбгъо, бгъунджэу щылъ, лышхо телъ. (Къо). (Хырыхыхь).

Domuzu kaybolanın kulağından domuz homurtusu eksik olmaz. (Atasözü).
Domuzu palamut dökülen yerde ara. (Atasözü). 
Makinenin yapıldığı/onarıldığı, domuz kanının akıtıldığı yer Yemelhabl’dir (*). (Folklor).

Ayağı kısa, sırtı geniş, yan yatar, eti boldur. (Domuz). (Bilmece).

(*) Şimdiki Yermelkale ya da Armavir kenti, Adigece anadilli Adige Ermenilerinin, eskiden köy olan  yerleşim yeri. -HCY.


Къобзщыр (Kobzşır)

Поросенок (самка). Domuzun doğurduğu dişi yavru.
Хьэм къобзщыр ц1ык1ур к1уап1и чъап1и римытэу къырифэк1ыщтгъэ.

Köpek, dişi domuz yavrusunu kaçacak, gidecek yer bırakmadan koşturup kovalıyordu.


Къобзы (Kobzı)

Свинья (самка). Dişi domuz, küçük domuz yavruları doğurabilir.

Къобзым ылъакъо чэум дэнагъэти, къыдихыжьын ымылъэк1эу, ш1уабзырэм фэдэу к1ыищтыгъэ.

Къощыр ц1ык1ур бэу к1ыгъоу, къобзыр к1этыкум дэхьагъэу ыпэ къэгъэщыгъэк1э уц лъапсэхэр къыхит1ык1ыщтыгъэ.

Dişi domuzun ayağı çite takılmıştı, ayağını kurtaramıyor, kesiliyormuş gibi canhıraş çığlık atıyordu.

Peşinde bir sürü yavrusu ile, dişi domuz bir köşeye gidip eğri burnuyla ot köklerini eşeliyordu.


Къоп1ашъ (Kop’aş’)

Крупная свинья. İri ve besili domuz. İri yaban domuzu.
Шъау-шъау хьакуом къызэреублэу
Шхончаохэр зэуагъэхэр пчэны,
Хьакуом ыуцужьыгъом
Зэуагъэр къоп1ашъ.
........................
Ик1асэу ыгу зыфэузырэ
Зэра1эк1эк1ыжьыгъэр Прынэ ымыш1,
Пщым еш1эшъ къоп1ашъэ губжыгъ,
Прынэк1э гухэлъэу зэусэрэм,
Епэсэк1ынэу ш1оигъу.
                      Тэуцожъ Цыгъу).

Hav-hav diye köpekler havlamaya başlayınca
Avcıların tüfekle vurduğu av keçi,
Havlamalar durduğunda
Vurulan av iri domuz/kop’aş’.
........................
Sevdiği ve içinden acıdığı
Şeyi nasıl kaçırdıklarını Prıne bilmiyordu,
Ama bey/pşı iri domuzun öfkelendiğini biliyordu,
Prıne’nin düşündüğü şeyin,
Başına gelmesini bekliyordu.
                      (Tsığo Tevçoj).


Къохъужъ (Kohuj)

Кабан. Damızlık olmak üzere bırakılan erkek domuz.
Пщы-оркъыжъхэр хьанэ-къуан,
Къохъужъыхэу мэзек1о.
                      (Тэуцожъ Цыгъу).

Derebeyleri/pşı-verkler köpek ve domuz gibi bakınarak,
Birer koca erkek domuz gibi hareket ediyorlardı.
                      (Tsığo Tevçoj).


Къохъусэ  (Kohuse)

Огромный кабан. Ormanda barınan çok iri ve yabani domuz. Çoğunlukla bir başına tehlikeli bir biçimde dolaşır.

А  джаурэу къохъус
Адэмэ  хъусэр гонэжъ
Ащ фэдизрэ пэтына
Къо  гоузыр къынэс. (Фольклор).

Gavur gibi koca domuz
Domuzun dölü
O denli bekler mi hiç
Evlat acısı yetişir. (Folklor).


Къохъусэк1ыгъ (Kohuseç’ığ; Shapsugh-Kohusek’ığ)

Боров. Burulup besiye alınan ve  kesime hazırlanan erkek domuz.
Къохъусэк1ыгъэ пщэрым иук1ыгъо къэсыгъэу, зыфэмы1этыжьэу ч1ыгум хьэбаоу телъыгъ.

Burulmuş şişman domuz, kesim zamanı gelmiş, kımıldayamaz halde soluyarak yerde yatıyordu.


Къохъущыр (Kohuşır)

Поросёнок (самец). Küçük erkek domuz yavrusu.
Къохъущыр ц1ык1ухэм, ч1ыкъом фэдэу, зэхэтэу къачъыхьэщтыгъэ.

Küçük  erkek domuzu yavruları  porsuk (ч1ыкъу) gibi, bir arada koşuşturup duruyorlardı.


Къощыр (Koşır)

Поросёнок. Domuz yavrusu.
Тигъунэгъумэ якъобзыжъ зэлъфэм къощыр пш1ык1ут1у зэлъфэу къилъфыгъ.

Komşuların dişi domuzu bir doğumda on iki yavru birden doğurdu.


Къунан (Kunan)

Жеребёнок. Tay. Bkz.  Шык1э (Şıç’e; Shapsugh. Şık’e). Bir iki yaşını doldurmayan yavru at.

Къунан джэгулэу ыуж итым
Ыпшъэ 1э щифэу, уцыр фещэй.
                      (Мэш1бэш1э Исхьакъ).

Губгъэ шъолъырым,
Къунан нэт1эфыр щыщзэ елъадэ.
                      (Къуекъо Нальбый).

Апэ итыр сишы, ауж итыр сикъунан.
                      (Фольклор).


Geriden gelen neşeli   taya (kunan)

Boynunu okşayarak, otu uzatıyor.
                      (İshak Meşbaş).

Önde uzanan kıra
Ak alınlı tay (kunan) kişneyerek koştu.
                      (Nalbıy Kuyeko).

Öndeki benim atım, arkasındaki de tayım. (Folklor).


Къыдыр  (Kıdır)

Мул (лошак). Katır. Ata göre küçük, eşeğe göre de büyük bir at cinsi. Eşek ve atın birleşmesinden doğar.

Шэу зытесыр, къыдырым фэдэу, шы п1онк1и ц1ык1оу, щыды п1онк1и иныщэу, шъое-цые хьазырэу щытыгъ.

Bindiği at, katır gibi, at desem küçük, eşek desem fazlaca büyük, oldukça da tüysüz görünümlüydü.


Къэгъэчъэш (Kağaçaş;Şap. ”Şığeçeş”/-“шыгъэчэш”)

Рысак, скакун. Yarış atı. Yarışa özenle hazırlanan at.

Байзэт къэгъэчъэшэу  зытесыр, хьэджашъом фэдэу ищыгъэу, псыгъо к1ыхьэу, шхо1ур ыт1упщымэ быбыщтым фэдэу, зы1ушхыхьажьымэ лъэбжъаоу хьакъужъокъоу щытыгъ.

Bayzet’in bindiği yarış atı, tazı gibi endamlı, ince ve uzun yapılıydı, gemini bıraksan uçacakmış gibi, yeri topuklayarak ve ağzı köpürdeyerek duruyordu.


Махъушэ (Mahuşe; Shapsugh. ”Mahçe”-“махъчэ”)

Верблюд. Deve. Sırtında iki hörgüç bulunan, inek ve koyun gibi geviş getiren, sarı uzun tüyleri olan bir hayvan. Sıcak bölgelerde yük hayvanı olarak kullanılır.

Махъушэ пшъэ к1ыхьэм зэрихабзэу, ыпэ ошъогум игъэзыхьагъэу к1озэ гъуащи, гъогум къыдэхьи, ц1ыраужъ губгъэм ихьагъэу, гъуашхэзэ лъакъохэр зэблехы.

(1эшъынэ Хьазрэт).

Насыпынчъэм махъушэм тесми хьэр ецакъэ. (Гущы1эжъ).

Devenin uzun boynu gibi, burnu göğe doğru kalkık  giderken yolunu şaşırdı, yabani otlarla kaplı ovaya açıldı, geviş getirerek ayaklarını hareket ettirmeye başladı.
                      (Hazret Aşın).

Şanssız kişiyi deve sırtında köpek ısırır. (Atasözü).