Хьэ (Ha) 

собака. Köpek. Bahçeyi ve evi koruyan, insan dostu bir hayvan. Kurt, tilki ve çakala benzer.
 

Тигъунэгъумэ зы хьэ пырэцэшхо грэ я1агъэти, ц1ыфым фэдэу 1ушыгъ, хымэ-бзэджаш1э щагум къыдигъахьэщтыгъэп, ау гъунэгъу-1ахьылыхэм нэгуш1оу, ык1э ыгъэсысызэ, къапэгъoк1ыщтыгъэ.

Хьэ зелъэгъум щтагъэ,  

Зэк1эм лъэпэуагъэ,

Гъымэ, гъымэ, гъызэ

Янэ дэжьы чъагъэ.

                    (Жанэ Къырымыз).

Хьэм ущэщынэмэ, унэк1э укъеш1э.

                                         (Гущы1эжъ).

Хьэм ык1э утеуцомэ, къыоцакъэ. (Гущы1эжъ).

Нэф ошъыфэ ухъумак1о, ымакъэ укъегъэущы. (Хьэ). (Хырыхыхь).

Komşuların tüylü  kocaman bir köpeği  vardı, insan gibi akıllıydı, yabancı-hırsız gibi kötüleri bahçeye sokmaz, ancak komşu, akraba ve dostları, kuyruğunu sallayarak sevinçle karşılardı.

Köpek görünce korktu,

Ayağı tökezledi,

Ağlaya, ağlaya

Evine koştu.

              (Kırımız Jane).

Köpek, korkup korkmadığını –adamın-gözünden anlar. (Atasözü).

Köpeğin kuyruğuna basarsan, seni ısırır. (Atasözü).

Gün ağarana dek koruyucusun, sesin de bizleri uyandırır. (Köpek). (Bilmece).


Хьэбзы (Habzı)

сука. Dişi köpek. Yavru köpekler doğurur. Dişi köpeğin görünüşü erkek köpekten pek farklı değildir.

О сеушъэмэ сык1озэ

О зыхьэбзы лъфэны гущэми сы1ок1э,

Хьэбзым сыкъимыш1эу;

Хьэжъоу ыныбэ илъымэ сыкъаш1э. . .

                                                 (Фольклор).

...Хьэбз хьэджашъор лъфи хьэхъу къылъфыгъ.

                                                                 (Фольклор).

Sallanarak giderken

Doğumu yaklaşmış bir dişi gebe köpekle karşılaştım;

Gebe köpek beni tanıyamadı ama;

Karnındaki yavruları beni tanıdılar…

                                                         (Folklor).

…Dişi tazı  erkek yavru doğurdu. (Folklor).


Хьэджашъо (Hacaşö)

Борзая собака. Tazı cinsi köpek. Zayıf, ince ve uzun boylu bir köpek cinsi. Adige masallarında ve Nart destanında adı sıkça geçer.

И1уплъэк1э хьэджашъо нэ1у

У1ук1энк1э ущымык1агъ.

                                (Тэуцожъ  Цыгъу).

Хьэджашъор  хьакъурэп, фэкъол1 к1алэр хъуанэрэп. (Гущы1эжъ).

Ащ ишъуи макъэ

Къок1асэ ихьэджашъомэ зэхах. (Фольклор).

Görünüşüyle bir tazı gibi

Yardımı (tanışılması) ise istenmeyecek biri.

                                                  (Tsığo Tevçoj).

Tazı ürümez (havlamaz), özgür gencin (fekol’ gencinin) ağzı bozuk olmaz (küfretmez). (Atasözü).

Onun ıslık sesini

Koç’as’ın (*) tazıları duyarlar. (Folklor).

(*) Adige folklorunda şarkısı ve öyküleri ünlü bir halk kahramanı. Bkz. ”Hath’ı Oğlu Koç’as”;”Хьатхэ Къок1ас”, CircassianCanada, efsaneler-mitoloji bölümü;ayrıca Bkz. ”Koç’as”- (internet). -HCY


Хьэжъу (Hajü;Shapsugh-“Haşır”, ”Haj’ışır)

Щенок. Bkz.  хьэжъущыр. Enik, köpek yavrusu.  Dişi köpek tarafından yeri doğurulmuş yavru.

Ары шъхьа1эм,

Хьэжъущырым сыфэдэ сэ?

                                     (Къуекъо Нальбый).

Хьэжъур зып1ущтыми ехьы, зыып1ущтыми ехьы. (Гущы1эжъ).

Шэк1о к1огъум хьэжъу ап1урэп, гузэжъогъум п1ур аш1ыжьырэп. (Гущы1эжъ).

Öyle ama,

Köpek yavrusuna benziyor muyum ben?

                                                   (Nalbıy Kuyeko).

Köpek yavrusunu,  besleyecek olan da götürür, beslemeyecek olan da. (Atasözü).

Ava giderken köpek yavrusuna bakılmaz, zor durumlarda da besleme (evlatlık, p’ur) alınmaz. (Atasözü).

Хьэжъущыр

Щенок.  Bkz.  Хьэжъущыр.

Хьэкъулап  (Hakulap)

Легавая. Av köpeği cinsi. Bir av köpeği cinsi, sarkık geniş kulakları olur. Av hayvanını bulduğunda ürüyerek (ses çıkararak) haber  verir.

Шак1ом къыриутэхыгъэ псычэт1элыр псыут1эм зыхэфэм, ихьэкъулап псынк1эу хэлъади къыхихыжьи ыпашъхьэ къырилъхьагъ.

Хьэкъулапэр памэзэ, ужыр къыхигъэщи телъэдагъ, ш1эхэуи баджэр къыхигъэщыгъ.

Avcının avlayıp düşürdüğü ördeği, köpeği koşup düştüğü bataklık yerden çıkarıp avcının önüne getirdi.

Av köpeği koklayarak, izi buldu, hemen üstüne atlayarak tilkiyi ortaya çıkardı.