...................
...................
ADİGECE HAYVANLAR SÖZLÜĞÜ  -7
(ПСЭУШЪХЬАМЭ ЯГУЩЫ1АЛЪ)
ĞIŞ Nuh
Çeviri: HAPİ Cevdet Yıldız
                         
...................
...................

Хьэ (Ha) 

собака. Köpek. Bahçeyi ve evi koruyan, insan dostu bir hayvan. Kurt,  tilki ve çakala benzer. 
 

Хьэлъэкъым  (Hal'ekım)

 

такса. Av köpeği cinsi. Gür, kıvırcık ve alacalı renkli, kulakları geniş, iri ve aşağı doğru sarkan, alçak ama boyu uzun, ayakları kalın ama kısa boylu ve bükük bir köpek cinsi.

 

Шак1ом рышэк1онэу хьэлъэкъымэ, ч1ыкъом фэдизэу къышэфыгъ.

 

Avcı, avda kullanmak üzere bir porsuk iriliğinde hal'ekım cinsi bir av köpeği satın aldı.

 

 

Хьэпаный   (Hapanıy)

 

мопс. Fino. Ev içlerinde beslenen küçük bir köpek cinsi. İnce ve küçük bir burnu vardır.

 

Хьэпаныем дэжьы щысэу

Чэтыу ц1ык1ур мэтхьаусхэ:

"Пк1энчъэ шъыпкъэу сыгу хагъэк1ы,

Лэу къысатрэр мак1эшъ мак1э"

                                      (Жанэ Къырымыз).

 

Блэк1и къыблэк1ыжьи запигъанэу

Урамым тет Хьэпаныер.

                                 (1эшъынэ Хьзрэт).

 

Fino köpeğinin yanında oturan

Kedicik yakınıyor:

"Boş yere kalbimi kırıyorlar,

Bana verilen et az mı az".

                           (Kırımız Jane).

 

Gelip geçenin peşine takılıp

Sokakta koşuşturuyordu Hapanıy (fino).

                                             (Hazret Aşın.

 

 

Хьэхъу  (Hahu)

 

кобел. Erkek köpek. Bahçede beslenen erkek köpek.

 

...хьэбзыр лъфи хьэхъу къылъфыгъ. (Фольклор).

 

Хьэхъур пхъуныр нахьыш1у-хьэбзым хьэхъухэр къылъык1охэу рагъэжьэщт.

 

...dişi köpek yavrulayıp erkek köpek –yavusu- doğurdu. (Folklor).

 

Erkek köpek beslemek daha iyidir-dişi köpeğin peşinden erkek köpekler gelmeye başlarlar.

 

 

Хьэшъэфрытхъу   (Haş’efrıthu)

 

Молчан-сoбака. Sessiz, ama ısıran köpek. Bahçeye girdiğinde ses çıkarmayıp yatmaya devam eden, ama gizlice fırlayıp kişinin bacaklarını ısıran köpek cinsi.

 

 

Уеплъынк1э шъырыт, хьэшъэфрытхъоу мэзек1о. (Гущы1эжъ).

 

Зы хьэ ц1ык1у горэ гъогум тести, зи къыримы1оу Хъуаджэр ащ блэк1ыгъ, ау ет1анэ к1элъыбани игъончэдж зызэ1етхъым, ”джары о хьэшъэфрытхъу къызык1ыуа1орэр”, ы1уи, ы1апэ фигъэсысыгъ. (Фольклор).

 

 Görünüşü uslu ama gizli saldıran köpek gibi davranıyor. (Atasözü).

 

Yol boyunda küçük bir köpek oturuyordu, Huace geçerken hiç ses çıkarmadı, ama arkadan saldırıp adamın pantalonunu parçalayınca, ”işte bu yüzden sana sinsi köpek (haş’efrıthu) dediler” deyip elini ona doğru salladı. (Folklor).

 

 

Цу (Çu; tsu; Kabardey-wı-вы)

 

 

Вол (бык). Öküz. Arabaya koşulmak, çalıştırılmak ya da eti için beslenen burulmuş boğa.

 

Цу къолэн джэдит1оу кум к1этыгъэхэр мыгумэк1ыхэхэу, зэбэдзэожьхэзэ к1уашъэщтыгъэх.

 

Нысэщэшхор зэтеуцуи

Цу гъэрий къыщаук1и

Ныбжьык1абэм щызэ1ахы.

                                  (Фольклор).

 

Гъэжъуацэу ч1ым тефагъэмрэ цум тефагъэмрэ зэк1эхьажьырэп. (Гущы1эжъ).

 

Кур амыунэк1эу цум зыгъэпсэфырэп. (Гущы1эжъ).

 

Arabaya koşulu iki koca öküz hiç tasalanmadan, kuyruklarıyla sinek kovalayarak yavaş yavaş ilerliyorlardı.

 

Koca düğüne bir ara verildi

Yılında sekiz öküz kesildi

Gençler onları temizliyorlardı.

                                     (Folklor).

 

Toprağa düşen tane ile öküze düşen tane bir araya gelmezler. (Atasözü).

 

 

Araba boşaltılmadan öküz dinlenemez. (Atasözü).

 

 

Чэмы  (Çemı; Abzegh-şemı, Kabardey-jem)

 

Корова. İnek. Boynuzlu, buzağı doğuran, süt veren ve ailenin en çok yararlandığı büyük baş hayvan.

 

Тянэ и1оф

Мыухыжь:

......................

Мафэ къэси

Колхоз чэмхэр

Мак1ошъ къещых.

          (Цуекъо Джахьфар).

 

Унагъом анахьыбэ ш1уагъэ къыфэзыхьырэр чэмыр ары. (Пэнэшъу Сэфэр).

 

Чэм быу макъэхэр къысэ1ушъ,

Хэгъошъхьэ фермэм сы1охьэ.

                                     (Пэрэныкъо Мурат).

 

Цурэ чэмырэ зэфэтэджых. (Гущы1эжъ).

 

Чэм щаш1ор ныш1ум фэд. (Гущы1эжъ).

 

Чэм лъакъо шк1э ыук1ырэп. (Гущы1эжъ).

 

Ыпэк1э укъэк1ымэ куахъу, ыужк1э пхъэнк1ыпхъ, къакъырэм ч1эт. (Чэмы). (Хырыхыхь).

 

 

Annemizin işi

Bitmez:

......................

Her gün

Köy kooperatifinin ineklerini

Gidip sağar.

                 (Çuyeko Cahfar).

 

Haneye en büyük katkı inekten sağlanır. (Peneşü Sefer).

 

İnek böğürme sesleri duyuyorum,

Yakındaki çiftliğe uğruyorum.

                                         (Perenıko Murat).

 

Öküzle inek birbirleri için ayağa kalkarlar. (Atasözü).

 

Verimli (sağmal) inek ana gibidir. (Atasözü).

 

İnek ayağı buzağıyı öldürmez. (Atasözü).

 

Önünden görürsen yaba, arkadan süpürge, ahırdadır. (İnek). (Bilmece).

 

 

Чэмыбгъэ (Çemıbğe)

 

Яловая корова. Kısır inek. O yıl doğum yapmamış inek.

 

Cэхъутэ купмэ Хъуаджэм ичэмыбгъэ пщэр шуашхынэу агу къэк1ыгъ. (Фольклор).

 

Пщы-окъыжъ джашъохэр сэе п1онэк1эу

Чэмыбгъэ зыщаук1ырэ 1агум къыщызэ1ок1эх. . .

                                                             (Тэуцожъ Цыгъу).

 

Чэмыбгъэр бгъашхэу п1ыгъынк1э федэп, умыук1ыщтымэ.

 

 

Sohta grubu Huace’nin kısır ineğini yemeyi düşündü. (Folklor).

 

Çulsuz pşı-verk (bey) takımı ince mil toprağı gibi

Kısır inek kesilen avluya üşüşürler…

                                                              (Tevçoj Tsığu).

 

Kısır ineği beslemek, kesimlik değilse akıl karı değildir.

 

 

 

Чэмыд   (Çemıd; Cemıd, Jemıd)

 

 

Чемид    (теммо-гнедой сказочный конь). At cinsi. Nart destanında ve masallarda adı geçen, tipsiz ama hızlı ve güçlü bir at cinsi.

 

Ау къушъхьэ  т1уак1эмэ сарыдэк1ынэу,

Чэмыдэм уанэр темызэгъэжь.

Нарт хэп1эжъхэр къырисхъык1ынэу,

Машинэм сисми, шым сыфэзэщ.

                                           (Хъурым Хъусен).

 

Л1ыжъыр шы чэмыдэу зытесыр к1ыхьэу теушхуагъэу зыкъыригъэхьыщтгъэ.

 

...Ежьхэм шыр агъэпск1эу псым хэтхэзэ шы чэмыдэ к1ыхьэм тесэу... къыхэк1ыжьыгъ. (Фольклор).

 

 

Dağ vadilerinden geçmek üzere,

Çemıd atıma eğeri artık oturtamıyordum.

Nart çayırlarını sürmek üzere,

Traktör üzerindeyim, ata hasret.

                                         (Hurım Husen).

 

İhtiyar uzun boylu çemıd atının sırtına yayılmış geliyordu.

 

 

…Kendileri atlarını suda yıkayıp temizlerken uzun boylu çemıd atının sırtında… çıkıp geldi. (Folklor).

 
1.Bölüm        2.Bölüm        3.Bölüm        4.Bölüm        5.Bölüm        6.Bölüm        7.Bölüm        8.Bölüm        9.Bölüm        10.Bölüm        11.Bölüm        12.Bölüm        13.Bölüm        14.Bölüm        15.Bölüm