Шыкушы  (Şıkuşı)

ломовая лошад. Araba atı.  Yük taşımak için arabaya koşulmak üzere eğitilmiş at.

Колхозымэ шыкушы пчъагъэхэр я1эщтыгъэх, ау джы ахэм анахьыбэр техникэм шъхьафитэу,  шэхъогъум хэтэу ыш1ыгъэх.
 

Шыкуш пщэpит1у, зэнтхъырэ укъырэк1э гъэшхагъэу, к1эш1агъэу, кушъом къышъхьащыщэу коцыр илъэу, ку зэтегъэпхьагъэк1э Джамболэт коц 1ожъгъак1эр хьамэм тырищыти хамбарым рищал1эжьыщтыгъ.

Eskiden kolhozların çok sayıda araba atı vardı, şimdi teknik gelişme sonucu bu atların çoğu serbest kaldı, bu atlar at sürülerine katıldılar.

Yulaf (зэнтхъ) ve vıkır (укырэ) ile beslenmiş üç semiz at, görünecek biçimde buğday ile dolu bir arabaya koşuluydu, donanımlı bir arabayla Cambolet harmandan yeni kaldırılmış buğdayı alıp ambara götürüyordu.

Шыкъар

вороной конь. Yağız at. Siyah renkli, daha çok binek atı olması için eğitilen ve Adigelerin en çok sevdikleri bir at cinsi.

Шыкъэрит1ур зэцакъэу,

Шыкъэрит1ур шхо1ум егъоу,

Чылэгъунэм речъэк1ы.

                             (Пэрэныкъо Мурат).

Шыкъарэр шхо1ум рэджэгу

Чэтэ рыджэгоу къэсыгъэр

Мыхьамчэрыекъок1э Джындар.

                                        (Фольклор).

İki yağız at birbirini ısırarak,

İki yağız at gemlerini dişleyerek,

Köy kıyısından geçiyor.

                                 (Murat Perenıko).

Yağız at gemiyle oynuyor

Kılıcı ile oynayarak gelen

Mıhamçerıyeko Cındar.

                            (Folklor).

Шык1э (Şıç’e)

жеребёнок.  Bkz. къунан.

Шык1э къамылъфыгъэм уанэ фызэк1елъхьэ. (Гущы1эжъ).

Doğmamış tay için eyer hazırlıyor. (Atasözü).

Шык1эбз  (Şıç’ebz)

жеребёнок (самка). Dişi tay. Dişi tay daha çok damızlık olarak beslenirdi, koşum atı da olurdu, ancak binek atı olarak az kullanılırdı.

Мы шым шык1эбз къыпфилъфымэ, хъубгапхъэу къэгъан ылъэпкъ умыгъэк1оды.

Тиколхоз шык1эбз зэлэгъу зак1эу 1эхъогъушхо и1э хъугъэ.

Bu at dişi bir tay doğurursa, onu damızlık olarak bırak, kaybetme.

Kolhozumuz,  aynı yaşta büyük bir dişi tay sürüsüne kavuştu.

Шык1эхъу  (Şıç’ehu)

жеребенок (самец). Erkek tay. Damızlık olarak bırakılan tay dışındakiler burulur. Binek ya da koşum atı  ya da et hayvanı olarak değerlendirilir.

Уаер зэое мафэм

Зы шык1эхъужъи сыук1и

Шъокъупхъэ щыхьэ сызэк1ом

Сихьэгъожъи саужэу. . .

                               (Фольклор).

Жьэу тэджырм шык1эхъу фалъфы. (Гущы1эжъ).

 Eken kalkana erkek tay doğururlar. (Atasözü).

Шытхъо (Şıtho)

Саврасая лошадь. Kula  at. Beyaz-sarı renk karışımı at cinsi. Adigelerin pek kullandıkları bir at değildi. 

Асэкухэр       упхъуагъэу, ак1эхэр  пыупк1ыгъэу къэзэкъыдзэм яшыхэм шытхъохэр къябэк1ыщтгъэх.

Yeleleri kırpılmış, kuyruklarının ucu alınmış    kula atlar Kazak ordusu içinde  çoğunluk      görünümündeydi.

Шыушы  (Şıvşı)

Верховая лошадь. Binek atı. Sefere, yolculuğa, köyden köye gitmeye ve binmeye yarayan at.

«Тхьам къысфигъэшъуаши къыситыгъэ къо закъоу шыуш папк1эу згъэфедэнэу сызщыгугъыщтыгъэр уеуи уук1ыгъэ. Арышъ къэпщыныжь, шыуш къыптефагъ».
(Фольклор).

“Tanrının layık görüp bana verdiği şıvış (binek atı) gibi her şeyin üstünde tuttuğum  tek oğlumu vurup öldürdün. Bedelini ödeyeceksin, sana üç at düşüyor” (Folklor).

Шыхъу (Şıhu)

конь (самец). Erkek at. Bkz. алашэ, хак1о.

Шыхъу пстэур хак1оп, ахэм анахьыбэр алашэ.

Erkek atların hepsi aygır değildir, çoğu iğdiş attır.

Шэк1уахь (Şek’uah)

охотичья собока. Av köpeği. Av eğitimi verilmiş köpek.

Шэк1уахьэхэр ыпэ итхэу, хьэджэшъуит1у ыбгъук1э къыготхэу, шхончыр  ш1охэлъагъэу, шак1ор къушъхьэ т1уак1эм дахьэщтыгъ.

Av köpekleri önde, iki tazısı sağında ve solunda, tüfeği omzunda, avcı vadiye giriyordu.

Шъынэ  (Ş’ıne)

ягнёнок. Kuzu. Koyunun doğurduğu yeni yavru. Kuzu postundan kalpak yapılır.

Шъынэ хые ц1ык1ухэу быдзашъохэр-

Сыгу къэшъогъэк1ых.

                                  (Хьадэгъэл1э Аскэр).

«1анэ  хъущтэп мыр!»-ы1уи къафэгубжи

1анэр къыраригъэхьи,

Ибысым къырифи,

Шъынэ щэф рифыжьагъ.

                            (Тэуцожъ Цыгъу).

Зыбзэ 1эш1у шъынэр мэлищ ак1эшъу. (Гущы1эжъ).

Пчэн шъынэ къылъфырэп. (Гущы1эжъ).

1ушъэшъэ 1ушъаб. (Шъынэ). (Хырыхыхь).

Ana sütü emen küçücük masum kuzuları-

Anımsatıyorsunuz bana.

                                   (Asker Hadeğal’).

“Sofra sayılamaz bu!” diye kızarak

Sofra getirtip,

Ev sahibini kovup,

Kuzu alışverişini (щэф)  başlattı.

                                    (Tsığo Tevçoj).

Tatlı dilli (uysal) kuzu üç koyundan beslenir (süt emer). (Atasözü).

Keçi kuzu doğurmaz. (Atasözü).

Yumuşacık tatlı dili (fısıltılı). (Kuzu). (Bilmece).

Шъынэбз (Ş’ınebz)

ягнёнок (самка). Dişi kuzu. Koyunun doğurduğu dişi yavru.

Шъынэбз щэлъыгъэ ц1ык1уит1ур тыгъэнапэм дэжь т1ырзэмэ щыджэгухэу щытыгъэх.

İki küçük dişi kuzu güneşin altında zıplayıp oynaşıyordu.

Шъынэбыдзашъу (Ş’ınebıdzaşü)

ягнёнок-сосунок. Süt kuzusu. Yeni doğmuş kuzu. Etliye-sütlüye karışmayan, çok yumuşak insanlar için de söylenir.

Шъынэбыдзашъом  фэд, 1асэ ц1ык1у, дахэ.

Шъшнэбыдзашъор   янэ к1эрылъэдагъ, ыбыдзыпэ къэубытыгъэ  имыфэу, гу1эмэ ыпэ ц1ыкук1э ет1ыроу, ык1э ыгъэсысэу ыублагъ.

Süt kuzusu gibi, uysal, cici.

Sür kuzusu anasının yanına koştu, meme ucunu yakalayamadan, küçücük burnu ile vurmaya, kuyruğunu sallamaya başladı.

Шъынэхъу  (Ş’ınehu)

ягнёнок (самец). Erkek kuzu. Koyunun erkek yavrusu.

Мэлы минищым зы шъынэхъу закъо нахь хэмытэу слъэгъyгъэ. (Фольклор).

Üç bin koyunun içinde tek bir erkek kuzudan başkasının bulunmadığını gördüm. (Folklor).

Щагухь (Şaguh)

Дворняжка. Bahçe köpeği. Cinsi belirsiz sıradan bahçe (sokak) köpeği.

«Щагухьэ къихьи унахьэ рифыгъ», -зыфа1орэм фэд.

Щагухьэ тэрэзым тыгъужъ къыдигъэхьащтэп.

“Sokak köpeği gelip ev köpeğini kovdu”, dedikleri gibi.

İyi bir bahçe  köpeği kurdu sokmaz.

Щагъдый  (Şağdıy)

шагдий (Адыгейская порода лошадей). İnce uzun gösterişli at, hızlı çıkış yapan, güzel bir at cinsi olarak adı masallarda geçer. 

Щагъдый шы плъырхэр афэмы1ыгъыжьэу

Бгъэк1э зэ1унк1хэу зэхагъэзыхь.

                                              (Мэщбэш1э Исхьакъ).

Terli Şağdıy atlarını zapt edemeyerek

Yandan bastırarak onları bir araya getiriyorlardı.

                                                     (İshak Meşbaş).

Щыды  (Şıdı)

Осёл. Eşek. Uzun kulaklı, katırdan ufak bir at cinsi. Yük taşımada kullanılır.

«Щыдыр, хэкубэ о къэпк1ухьагъ,

Гъэсэгъэшхоми уа1ук1агъ,

                                               уяпсэлъагъ,

Ощ нахь 1ушы у1ук1эгъэна?»- ы1уи 

                                                      Шыр къэупч1агъ.

Ышъхьэ ы1эти, Щыдыр егупшысагъ:

«Олахьэ сы1умык1агъ».

                                                 (1эшъынэ Хьазрэт).

Щыдым ихьылъэ   ымыкъумэ к1орэп. (Гущы1эжъ).

Хъуаджэм щыды горэ къыщэфыгъэу къэк1ожьызэ, щыдым ылъапэ ригъанэу къыфэмык1о хъугъэ. (Фольклор).

Ныбэ пстэури зэшы, щыды пстэури пэфы. (Гущы1эжъ).

“Eşek, sen çok yeri gezmiş olmalısın,

Büyük eğitim alanlarla da karşılaşmış,

                                                                konuşmuş olmalısın 

Kendinden daha akıllısıyla karşılaştın mı?” diyerek

                                                                    Sordu at.

Başını kaldırıp düşündü Eşek:

“Vallahi karşılaşmadım”.

                                                               (Hazret Aşın).

Eşeğe yeterli yük yüklemezsen kımıldamaz. (Atasözü).

Bütün mideler kardeş, bütün eşekler de ak burunludur. (Atasözü).

Щэгый  (Şegıy)

Гнедой. Doru at. Bkz. Пц1эгъоплъ. Kırmızımsı-sarımtırak karışık renkte, yelesi ve kuyruğu siyah renkli at. İyi bir cins at olarak adı Nart destanında geçer.

Щэгые дахэм утэсэу

Зэк1эми апэу унэсымэ

Ра ти нарт 1эпшъаци.

Güzel Şegıye sırtında

Herkesten önce gidersin

Ra bizim Nart Epş’ats.

1ажъы-гъужъ (Ajı-ğuj)

Домашний рабочий скот. Büyükbaş (sığır) hayvan. İnek ve öküz gibi ailelerin yararlandığı büyük baş hayvan.

Непэ шъуфырэ 1ажъы-гъужъыр

Къысэшъутыжьын фае

............................................

«Ныожъырэ л1ыжъырэ

Къаш1ошъуфырэ 1ажъы-гъужъыхэр

Сэ къыжъудэсфэу, ащык1э

Шъо шъуихэгъэгу сэ сыкъихьанэп». . .

                                              (Тэуцожъ Цыгъу).

Bugün kaçırdığınız hayvanları

Bana geri vermeniz gerekiyor

……………………………………….

“Yaşlı kadın ve  adamlardan

Yağmaladığınız bu hayvanları

Sizinle birlikte sürerek

Memleketinize gelemem”…

                                          (Tsığo Tevçoj).