2.  YABANİ HAYVAN ADLARI (ПСЭУШЪХЬЭ 1ЭЛМЭ АЦ1ЭХЭР)-1

Ачъэжъ (Açej)

тур. Dağ keçisi. Kafkas Dağlarında yaşayan keçi.  İri eğri boynuzları vardır.  Evcil keçiden iridir. 
 

Ыбжъакъохэр гъумэу гъэщыгъэу, ышъхьэ лъагэу 1этыгъэу, лъэкъо псыгъо пытэхэр хэт1агъэм фэдэу, къушъхьэ цэк1э дэдэм тетэу, ачъэжъыр къеплъымэ ыч1эгърэ дунаем къыхаплъэу бэрэ щытыгъ. 

Ачъэжъым мэзпчэныр ыужэу,

Жак1эу тетыр жьыбгъэм зэрихьэу

Хьалъэбэкъоу ыдзыхэрэр ш1oмак1эу,

Зэрилъэк1эу дэгузажъоу къынэсыгъ. 

                                                (Цэй Ибрахьим). 

Boynuzları kalın ve eğri, başı yüksekte, ince ayakları yere gömülmüş gibi, dağ kayasının en sivri yerinde, dağ keçisi, yeryüzünü  seyrediyormuş gibi bakıyordu. 

Dağ keçisi (açej) ardında orman keçisi (mezpçen),

Sakalları rüzgarda salınarak

Attığı köpek adımlarını yeterli bulmayarak,

Tüm gücüyle ve telaşlı geldi. 

                                          (İbrahim Tsey). 

Бегемот  (Begemot)

бегемот.  Suaygırı, hipopotam.  Bkz.  Псышъонт.  Afrika’da ırmaklarda yaşayan iri bir hayvan.  Otla beslenir.  Derisi siyah ve kalındır. 

Псышъонтым ык1ышъо стхъэгъэшхохэр орыжъышъо хъужьэу, чъыерэм фэдэу псышъхьашъом телъыгъ. 

Бегемотыр пщэрышхоу, ыпэ шъомбгъо-хъурэешхо псым къыхигъэщэу щэсыщтыгъэ. 

Suaygırının (псышъонт) derisi çatlamış, bataklık çamuru kaplı, uyuyormuş gibi ırmak yamacında yatıyordu. 

Suaygırı (Бегемот) aşırı şişman, geniş-yuvarlak burnunu su üzerine çıkarmış yüzmekteydi. 

Бжъэу (Bj’ev)

лось.  ”Mus” ya da “elk” denilen geyik.  Bir geyik türüdür ve  en iri geyiktir, kocaman ve çok boynuzludur (къобэ-бжъабэ). 

Зымафэ заповедникым тык1оц1ырык1ызэ, зы бжъэу шъэджашъэ горэм, тыриутыщтым фэдэу, гугъуи емыл1эу, тапэ зэпичи, чъыг тхьапэхэр пичызэ мэзым хэхьажьыгъ. 

Бжъэуит1оу тызы1ук1агъэхэр  ины блэк1ыгъэу щытыгъэх, узэраплъыщтымк1э шым нахьи нахь 1эмлъэмыгъэх. 

Birgün koruma altndaki ormandan (zapovednik) geçiyorduk, kocaman bir bj’ev (elk) geyiği, bizi çiğneyecekmiş gibi, aldırmadan, önümüzden geçip ağaç yapraklarını kopararak ormana dalıp gitti. 

Karşılaştığımız iki bj’ev’in ikisi de iriydi, göründüklerine göre bir attan daha iri ve daha hantaldılar. 

Бжъэубз (Bj’evıbz)

Лосиха.  Dişi bj’ev (dişi elk geyiği).  Dişi bj’ev, erkeğinden daha küçüktür, boynuzları da daha kısadır. 

Бжъэцбзым ищырхэри игъусэу, хъурыхъук1э, сакъыпэу, къушъхьэ чапэм рек1ок1ыщтыгъэ. 

Dişi bj’ev, yavrularıyla birlikte, otlayarak, çok dikkatli bir biçimde, dağ yamacı boyunca ilerliyordu. 

Бланэ  (Blane)

лань.  Dişi alageyik.  Erkeğinden küçük olur. 

Лэгъупкъопсыр къушъхьэ къуапэм къытфыкъощы, Бланэр малъфэшъ, иощх фаби дэсэгощы. 
                                 (Мэщбэш1э Исхьакъ). 

Шыу купыр къелъэгъу, блэнэ щтагъэу

Пцэлы къогъум зыкъуедзэ

                                     (Тэуцожъ Цыгъу). 

Бланэу чъэрэми зыгорэ къеузы.  (Гущы1эжъ). 

Ц1ыфыр чанмэ бланэм фэд.  (Гущы1эжъ). 

Бланэм щэ тефэмэ-псыхъуачъ.  (Гущы1эжъ). 

Atlı grubunu görüyor, ürkmüş bir dişi blane gibi

Kendisini söğüt ağacının arkasına attı. 

                                                   (Tsığo Tevçoj). 

Koşan dişi geyiğin mutlak bir sıkıntısı da olur.  (Atasözü). 

Kişi uyanıksa dişi geyiğe benzer.  (Atasözü). 

Blane kurşun yediğinde-hızı ırmak akışına dönüşür.  (Atasözü). 

Блэнашк1э  (Blenaşç’e;Sapsugh:Blenaşk’e)

Детёныш лани.  Alageyik yavrusu.  Derisi güneşe karşı parıldayan bir gri renkte olur. 

Блэнашк1эхэр къолэн сурэт дахэхэу, ашъохэр тыгъэм пэш1этэу, уц пхъэшэ цыпэхэр пагъэтэкъумэ ашхэу, гъэхъунэ гузэгум итыгъэх. 

Algeyik yavruları alacalı güzel bir görünümde, derileri güneşe karşı parıldayarak, sert otların uçlarını yiyerek, orman açıklığının ortasında duruyorlardı. 

Бобр  (Bobr)

бoбр/бобёр.  Bkz.  тан.  Kunduz.  Sibirya ve Kanada ırmaklarında yaşayan iri bir fare türü.  Su diplerinde yuvalarını örerler, bentler yaparlar.  Derisi değerlidir. 

Бобрэ унагъоу типсыхъурае хэсыгъэм, псыгъунэм 1ут чъыгхэр рахык1ымэ зэтыралъхьэзэ, умыш1эмэ лъэмыдж е нэшэпэсун пш1ош1ынэу аш1ыгъ. 

Бобрэхэм 1оф аш1э зыхъук1э, пшъыгъэ амыш1эу, зэфэдэу зэдырагъатэзэ мэлажьэх. 

Танэм ык1э пцэжъыяшъoм фэдэу щыт, арын фае псыми ык1ыщыпсэурэр. 

Irmağımızda barınan kunduz ailesi, ırmak boyundaki ağaçları devirip üst üste koyarak, sanki bir köprü ya da bekçi kulübesi (нэшэпэсун) gibi bir şey yaptı. 

Kunduzlar yorulmak bilmeksizin, hep birlikte ve uyumlu bir biçimde çalışırlar. 

Kunduzun (tan) kuyruğu balığınkini andırır, su içinde yaşaması da bu yüzden olmalı. 

Домбай  (Dombay)

зубр.  Dağ sığırı, öküzü.  Bkz.  Мэзыцу.  Ormanlarda yaşayan yabani  öküz, normal öküzden daha iri olur.  Boynu ve önayakları daha yüksek olur. 

Ащ нэужым бэдэдэхэр щымыш1эу

Мыш1эхэр пыш1ык1эу домбаир

Быузэрэ, зытеуцорэр ыпlытlэу

Къы1ухьыешъ, пэнэ жьаум ч1эгъолъхьагъ. 

                                                 (Цэй Ибрахьим). 

А  сик1алэу к1элэхъуа,

Шк1ахъо згъак1уи пщэрыхьа,

Домбаишъор ичэл.  .  . 

                              (Фольклор). 

Унэцум уеомэ, мэзыцум ыбжъэ мэсысы.  (Гуыщ1эжъ). 

Daha sonra başına çok şey gelmeden

Yapışkan şeyler sürükleyerek dombay

Böğürerek, bastığı yerleri ezerek

Geldi, bir dikenin gölgesine uzandı. 

                                      (İbrahim Tsey). 

A benim oğul evladım,

Öküz otlatmaya gönderdiğim,

Dombay derisinden kulübesi olan…

                                    (Folklor). 

Bahçe öküzüne vurursan, orman öküzünün boynuzu sallanır.  (Atasözü).