...................
...................
ADİGE ENSTİTÜSÜ 80 YAŞINDA
YEMIT’ITL Nurbıy
Adige Mak, 26 Kasım 2009
Çeviri: HAPİ Cevdet Yıldız
                         
...................
 
...................
Ünlü Adige yazarı Tembot K’eraş’ın  adını taşıyan “Adige Cumhuriyeti Enstitüsü”nün (*) 80. kuruluş yıldönümünü kutlama hazırlıkları sürüyor. Kutlamaya katılmayı düşünmekle birlikte, bununla yetinmedik, enstitünün  biliminsanları ile de görüştük. Onlarla güncel sorunları ele aldık.
 

Biliminsanı. Bu sözcük neyi anlatıyor? Bilimi meslek olarak seçmiş olan biri neye benziyor olabilir?

 
Bir biliminsanının çalışması birçok kez göze görünmüyor olabilir, diyor AC Bilimsel Araştırma Enstitüsü Basımevi Şubesi Müdürü ÇUYEKO Alıy (Цуекъо Алый). -Öğretmenlerin  Mesleki Eğitimini  Geliştirme Enstitüsü, AC Eğitim ve Bilim Bakanlığı ile daha baş devlet kurumlarında da çalıştım diye de devam ediyor.

 

YEMIT’ITL: Şu an önemli bir görevde bulunuyorsun. Biliminsanlarının yazılarını yayınlama işi  kolay bir şey olmamalı, ne dersiniz?

   

ÇUYEKO: İşine önem veren biriysen, zor olan şeyler de  kolaylaşır. Biliminsanlarımızın yazdıklarını okudukça, dünyayı sanki dolaşıyormuşum gibi oluyorum. Bilime aşıksan, bir de Adige isen, Adige ulusunun ve Adige Cumhuriyeti’nin geleceği için de çırpınıyorsan ve böyle biri isen, biliminsanlarımızın başarıları ve kazanımları ile gurur duyman gerekir. Ben işi böyle düşünüyorum. Adige dili, edebiyatı, tarihi, geleneği (шэн-хабзэхэм), ekonomisi, felsefesi/düşünce dünyası (философием) ve daha başka birçok konuya ilişkin yazılanları yayınlıyoruz.

 

YEMIT’ITL: 80 yıl öncesi ile günümüz sorunları çok farklı olmalı, sizde en çok ilgi uyandıran şey nedir?  

 

ÇUYEKO: Enstitünün açıldığı ilk yıllarda halka okuma yazma öğretme işi, bizde bulunmayan kitapları yayınlama, Rusça yayınlanan kitapları Adigece’ye çevirme gibi işlere öncelik veriliyordu. İlk bilimsel çalışmalar SİHU Seferbıy (Сихъу Сэфэрбый), AŞHAMAFE Davte (Iэшъхьэмэфэ Даутэ), NEMIT’EKO Yusıf (НэмытIэкъо Юсыф), K’ERAŞ Tembot, HAT’ENE Abdulah (ХьэтIэнэ Абдулахь), vd tarafından başlatıldı. N. YAKOVLEV ile D. Aşhamafe birlikte dil üzerine  çalışmalarda bulundular, yazdıkları okullarda dilimizin öğretilmesi bakımından  önemliydiler.

 

Günümüzde önemli değişimler/dönüşümler gerçekleşiyor. Eğitim-öğretim işlerini yoluna koyma ve geliştirme işleri, şimdi önde duran en önemli görev ve sorumluluklarımız niteliğinde. SİHU Seferbıy, K’UBE Şaban (КIубэ Щэбан), AŞHAMAFE Davte, HAT’ENE Abulah, HATKO Ahmed  ve daha başkalarının yazdıkları temel alınarak, biliminsanlarımız derinlemesine bilimsel çalışmalar yürütmeye başlamışlardı.

 

YEMIT’ITL: Enstitüde ne zaman gerçek anlamda bilimsel ürünler üretilmeye başlandı?

 

ÇUYEKO: 1969-1970 yıllarında. 1966 yılına değin Adigece’yi öğretme-öğrenme içerikli 20 bilimsel çalışma, 7 adet de sözlük yayınlandı. 1970 yılında ülke ve yeryüzü düzeyinde önem taşıyan konferanslar ve benzerleri düzenlendi. Kitleler bu gelişme ve değişimin yararını açık bir biçimde algıladılar.

 

YEMIT’ITL: Birkaç örnek verebilir misiniz?

 

ÇUYEKO: 1969-2009 yılları arasında dil bölümümüz (бзэм иотдел) 48 adet kitap yayınladı, bu kitaplarda 200’den çok bilimsel makale yer aldı.

 

YEMIT’ITL: Alıy, 1969-2009 yılları arasında 250 kitap, 11 sözlük ve 63 monografi yayınladığınızı söylüyorsunuz. Kuşkusuz güzel bir olgu bu, ancak sözlüklerin yetersiz, Rus-Kafkas Savaşı’na ilişkin kitapların, özellikle tarih kitaplarının açık ve inandırıcı  olmadıkları düşüncesi yaygın, insanlar çalışmaları yeterli bulmuyorlar…

 

ÇUYEKO: Bu durum bizi de çok kaygılandırıyor. DOLE Ruzane, redaksiyon ve basım işlerinde benimle birlikte çalışıyor. Çalışkan, birçok şeyi düzene koyan ve işleri yürüten biri. En çok gereksinim duyulan kitapları yayınlamaya öncelik veriyoruz, ancak işler, her zaman kendi istediğimiz gibi yürümüyor. Yine de “Açıklamalı Adigece Sözlük” (Адыгабзэм изэхэф гущыIалъ) adı altında çok titizce hazırlanmış üç ciltlik bir sözlüğü 2010 yılında yayınlayacağız. Yazım/imla kılavuzu (Орфография), tarih, ekonomi ve diğer dallardaki kitapları da yayına  hazırlıyoruz.

 

 

Slaviyan (Rus) kültürü bölümü

 

2005 yılından beri AC Sosyal Bilimler Araştırma Enstitüsü’nün Slaviyan Kültürü Bölümü bulunuyor. Biliminsanları ile bir toplantı yapan dönemin o zamanki Devlet Başkanı Ş’EVMEN Hazret (Шъэумэн Хьазрэт), böyle bir bölümün açılması işine öncülük etti.

 

Adigey’de yaşayan değişik uluslardan insanların ortak duyarlılıklarından biri de dayanışma ruhudur, diyor Slaviyan Kültürü Bölümü Başkanı Natalya Denisova.

Denisova sözlerine şöyle devam ediyor: Bir birlik ruhu içinde  yapılan ortaklaşa bilimsel çalışma, araştırma ve değerlendirmelere büyük bir değer veriyoruz. Adigelerle Slaviyanların kültürlerini yakınlaştıran olgular arasında birbirinin tarihini öğrenme, yapılan çalışmaları karşılıklı örnek alma, ulusların katettiği tarihsel yolculuğu öğrenme gibi konular bulunuyor.

 

Kazak Kültür Festivali 18 yıldan beri Maykop rayonunda yapılıyor. Bu konuda biliminsanı Natalya Denisova, Adigeyli parlamenter Yevgeniy SALOV, ünlü besteci Ç’IÇ’ İsa (КIыкI Хьисэ) ve daha başkaları da çalışmalarda bulunuyorlar. Festivaller sırasında  konferanslar da düzenleniyor, tarihsel ve kültürel konular genişliğince ele alınıyor, festivaller insanları müziğe, müzik sanatına yöneltiyorlar.

   

Natalya Denisova’ya göre, değişik  uluslardan insanları bir araya getiren bu gibi buluşmalara, festivallere gereksinim var. Kültürlerini birbirlerine tanıtarak ve birbirlerine anlatarak, gençler yaşamın değişik boyutlarıyla tanışıyorlar.

 

“Kazaçat” Kazak topluluğu ile Adige topluluğu “Maykop Işıltıları” (Мыекъуапэ инэфылъэхэр), birlikte Kazak ve Adige danslarını sunuyorlar, öğrencileri ulusal geleneklere uygun bir biçimde eğitiyorlar. Biliminsanları karşılaştırmalar yapıyor ve konu üzerine bilimsel kitaplar yayınlıyorlar.

 

 

Ekonomiyi güçlendiren etkenler

 

Yeniyi arayan, çalışma ürünlerini biriktirenler ekonomiyi de sağlamlaştırırlar. AC Sosyal Bilimler Araştırma Enstitüsü Ekonomi Bölümü Başkanı TLEPTS’ERIKO Murat (Лъэп­цIэрыкъо Муратэ) genç bir biliminsanı. Ekonomi bilimleri asistanı (кандидат).

 

Yaşam ve zaman  hızla ilerliyor diyor bu genç biliminsanı. Bilim ekonomiye ilişkin ilginç buluş ve değerlendirmelerde (зэфэхьысыжь) bulunabilir ama bunun yaşama geçirilmesi fırsatı elden kaçabilir.

 

6 ay ya da bir yıl çalışarak elde ettiğim bilgilerin, birden eskimiş olmaları gibi durumlarla da karşılaşıyorum, diyor TLEPTS’ERIKO Murat. Ancak umudumu asla yitirmiyorum. Bilim zincir gibi birbirine bağlı olarak  uzuyor, biz de uzağı, geleceği  görmeye, tahmine çalışıyoruz, diyerek sözlerine devam ediyor.

 

2000 yılında, o zamanki Adigey Devlet Başkanı CARIME Aslan’ın desteğiyle kurulan ekonomi bölümünde TLEPTS’ERIKO Murat da çalışmaya başladı. Bölümün tam kapasite çalışır hale gelmesi için enstitü yöneticileri de elden gelen destekleri esirgemediler.

 

TLEPTS’ERIKO Murat yöre (Adigey) ekonomisinin geliştirilmesi işiyle uğraşıyor. Tarımsal işletmelerin/çiftliklerin ve genelde tarımın ve fabrikaların ekonomik anlamda geliştirilmeleri için yeryüzündeki çalışma ve geliştirme örneklerini araştırıyor. Bilimle yaşamın ilişkisi yarınki ekonominin de görünümünü/niteliğini belirleyecek. TLEPTS’ERIKO Murat ilginç araştırmalarda bulunuyor, çalışmalarının topluma yarar getirmesini diliyoruz.

 

 

Kutlama günü hazırlıkları

 

Adige Cumhuriyeti Sosyal Bilimler Araştırma Enstitüsü Müdürü BIRSIR Batırbıy, yardımcısı MAMIY Ruslan, biliminsanları THARKOHO Yunıs, BECENE Murat, ĞIŞ Nuh, YEMT’ITL Razyet (ЕмтIылъ Разыет), ÇUYEKO Nafset (Цуе­къо Нэфсэт), HANEHU Ruslan, PENEŞU Asker ve daha başkaları enstitünün kutlama günü için hazırlık çalışmaları içindeler, kendileriyle görüşmelerde bulunduk. Yoğun tempolu bir çalışma sürüyor. Bilimsel alana yönelik çalışmalarında kendilerine başarılar diliyoruz.

 

(*) Enstitü sözcüğü, burada “Adigey Cumhuriyeti Tembot K’eraş Sosyal Bilimler Araştırma Enstitüsü” karşılığı olarak kullanılıyor. -HCY