İÇİNDEKİLER
Karaçay-Malkar Türkleri ●5
Karaçay-Malkar Türkçesi ●12
Karaçay-Malkar Halk Edebiyatı ●14
Karaçay-Malkar Halk Şairleri ●19
Kara Mussa ●21 Zantuvdu ●33
Koçhar oğlu Kasbot ●41
Meçi oğlu Kâzım ●81
Canıbek oğlu Appa ●153
Semen oğlu Sımayıl ●180
Kaynakça ●223
KARAÇAY-MALKAR HALK EDEBİYATI
Karaçay-Malkar edebiyatının en zengin ve renkli bölümünü sözlü
edebiyat ürünleri teşkil etmektedir. Kafkas dağlarının ‘Orta
Kafkaslar’ adı verilen ve ortalama yüksekliği beş bin metre
civarında sarp dağlardan ve derin vadilerden oluşan bir bölümünde,
dış dünyadan yüzyıllar boyunca âdeta tecrit edilmiş bir biçimde
yaşayan Karaçay-Malkar Türkleri sözlü edebiyat ürünlerini ağızdan
ağıza aktararak bunların nesilden nesile unutulmadan yaşatılmasını
sağlamışlardır.
Karaçay-Malkarlıların hayatlarını, âdet ve geleneklerini inceleyen
bilim adamları ve gezginler onlardaki sözlü halk edebiyatının
zenginliğini vurgulamaktadırlar. Örneğin XX. yüzyıl başlarında
Karaçaylılar arasında bilimsel araştırmalarda bulunan Rus Coğrafya
Cemiyeti’nin üyesi etnograf-Kafkasolog G.F. Çursin, Karaçaylıların
halk şarkıları yaratma ve söylemede komşu Kafkas halkları
tarafından takdir edildiklerini belirtmektedir (Çursin 1906). Tarz
ve konular açısından Karaçay-Malkar sözlü edebiyatı diğer Kafkas
halklarının söz sanatlarına yakındır. Oset bilim adamı V,İ. Abayev
de Kafkasya’da pek çok farklı dil olmakla birlikte ortak bir
kültür oluşturulduğu fikrindedir (Abayev 1949: 89).
Karaçay-Malkar sözlü edebiyatının en önemli bölümlerinden birini
‘Nart Destanları’ meydana getirmektedir. Nart destanları
Karaçay-Malkar Türkleri ile birlikte, onlara komşu yaşayan ve her
biri farklı bir dilde konuşan çeşitli Kafkas halklarının da ortak
edebî ürünleridir.
Kafkas mitolojisine göre Nartlar bugünkü Kafkas halklarının
ataları sayılan efsanevî bir halktır. Nart destanları değişik
dillerde konuşan ve farklı etnik kökenlerden gelen Kafkasya
halkları arasında kültürleri birleştirici bir unsur olarak ortaya
çıkmaktadır. Adige (Çerkes), Abhaz, Oset ve Çeçen-İnguş halkları
ile birlikte Karaçay-Malkar Türklerinin sözlü edebiyatlarında da
Nart destanları eski Kafkas kültürünün en belirgin temsilcisi olma
özelliğini taşımaktadır.
Karaçay-Malkar Nart destanları XIX. yüzyıl
ortalarından itibaren Rus etnograflarının ve bilim adamlarının
dikkatini çekmiş, yerli halkla irtibata geçen bilim adamları
tarafından derlenip Rusçaya çevrilerek yayımlanmaya başlamıştır.
Rus bilim adamı P. Ostryakov, Karaçay-Malkar köylerinden Bashan’da
Safar-Aliy ve Navruz Urusbiyev’den derlediği Karaçay-Malkar Nart
destanlarını ilk olarak 1879 yılında ‘Vestnik Evropı’ adlı dergide
yayımlamıştır. İki yıl sonra, 1881 yılında Safar-Aliy Urusbiyev
‘Sbornik Metarialov Dlya Opisaniya Mestnostey i Plemen Kavkaza’
adlı derginin ilk sayısında ‘Örüzmek’, ‘Şavay’, ‘Raçıkav’,
‘Sosuruk’ adlı dört Karaçay-Malkar Nart destanını ilk olarak
okuyuculara sunmuştur (Ortabaylanı 1987:4). M. Aleynikov aynı
derginin 1883 yılında yayımlanan 3. sayısında Karaçay hikâyeleri
adı altında birkaç Karaçay-Malkar Nart destanını daha
yayımlamıştır (Ortabaylanı 1987:4) 1898 yılında ‘Sbornik
Metarialov Dlya Opisaniya Mestnostey i Plemen Kavkaza’ dergisinde
Karaçay köylerinden derlenen Nart destanları A.N. Daçkov-Tarasov
tarafından yayımlanarak bilim dünyasına sunulmuştur (Daçkov-Tarasov
1898).
XX. yüzyıl başlarında Rus bilim adamları Karaçay-Malkar Nart
destanları konusundaki derleme çalışmalarına devam etmişler, 1903
yılında H.P. Tulçinskiy Karaçay-Malkar Nart destanlarını, halk
şarkılarını ve atasözlerini ‘Terskiy Sbornik’ adlı dergide
yayımlamıştır (Tulçinskiy 1903).
Karaçay-Malkar sözlü halk edebiyatında Nart destanlarının yanı
sıra kahramanlık destanları ve tarihî destanlar da önemli bir yer
tutmaktadır. ‘Cırçı’ adını alan halk şairlerinin söyledikleri
‘cır’ adı verilen bu destanlar Karaçay-Malkar halkının tarihini,
toplumsal yapısını, komşu Kafkas halkları ile ilişkilerini,
Rusya’ya karşı verilen bağımsızlık mücadelesini anlatan konularla
işlenmiş, Karaçay-Malkar kültürüne ışık tutan sözlü edebiyat
ürünleridir.
‘Avcı Biynöger’ destanı Karaçay-Malkar sözlü edebiyatının en eski
örnekleri arasında yer almaktadır. ‘Batır Karça’ destanında
Karaçay beyi Karça’nın Kabardey prenslerine karşı giriştiği
mücadele anlatılır. Karaçay-Malkar halk edebiyatında Kabardey
prenslerinin kahramanlıklarını anlatan destanlara da rastlanır. Bu
destanların Kabardey halk edebiyatında yer almamasına karşılık
Karaçay-Malkar halk edebiyatında çok zengin bir yere sahip olması
ilginçtir. Karaçay-Malkar halkı bu destanlarda sözü geçen
kahramanları o kadar benimsemiştir ki, ‘Açemez’ ve ‘Cansoh’ gibi
tarihte yaşamış Kabardey destan kahramanlarını artık
Karaçay-Malkarlı olarak kabul etmektedir. Tarihî destanlar
arasında Karaçaylıların Rusya’ya karşı verdikleri hürriyet
mücadelesini anlatan destanlar da yer alır. 1828 yılında General
Emanuel komutasındaki Rus ordusuna karşı Hasavka vadisinde yapılan
savaşı anlatan ‘Hasavka’ destanı ile bu savaşta şehit olan
Karaçaylı delikanlı Umar’ın destanı Karaçay-Rus savaşlarının iki
canlı örneğidir (Curtubaylanı 1993: 129-135).
Sözlü edebiyat ürünlerinin halk arasında doğup yayılmasında
cırçıların (destan şairlerinin) büyük rolü olmuştur.
Karaçay-Malkar destanlarının büyük bir bölümünün şairleri halk
tarafından unutulmuş, eserleri anonimleşmiş, yüzyıllar boyunca
halk arasında ağızdan ağıza, kulaktan kulağa nakledilirken
değişmiş, gelişmiştir.
XVII. yüzyılda yaşayan Kara Mussa, XVIII. yüzyılda, 1695-1798
yılları arasında yaşadığı tahmin edilen Zantuvdu, 1834 yılında
Karaçay köylerinden Uçkulan’da dünyaya gelen Koçhar oğlu Kasbot,
1859 yılında Malkar köyü Şıkı’da doğan Meçi oğlu Kâzım, 1864
yılında Karaçay köylerinden Uçkulan’da dünyaya gelen Canıbek oğlu
Appa, 1891 yılında Uçkulan köyünde dünyaya gelen Semen oğlu
Sımayıl, eserleri günümüze ulaşan Karaçay-Malkar halk şairleri
arasındadırlar.
Canıbek oğlu Appa’nın bir şiiri:
Rusya’nın geniş ovalarını
Uzak ve soğuk Sibirya’yı
Ebediyen buz tutmuş topraklarını
Aç, çıplak olarak yaşadım
Yurdumu arayıp ağladım
Ama yapacak bir şey yok
Cezayı çekmemeye çaren yok
Elden gelen imkânın yok
Ümidimi kaybedip acı çeksem de
Çalışıp, edip yorulsam da
Soğuk işleyip hastalansam da
Yurdum gitmiyordu aklımdan
Kendi kendime konuşuyordum
Şaşırmayıp tek bir sözümü
Özleyip durdum öz dilimi
Doğup büyüdüğüm dağlı köyümü
Her çalısını, taşını, toprağımın
Meçi oğlu Kazım’ın bir şiiri:
Ölüm gelir, köpeğim koşup engelleyemez
Ölüm gelir, oğlum tutup deviremez
Ölüm gelir, beni dünyada bırakmaz
Ama o şiirden kalemi yıkamaz
Ölüm gelir, insanı alıp gider
İnsan beraberinde bedenini götürür
Yaptığın ev, yazdığın şiir kalır
Dünyanın sahibi, ölüm değil, insandır
Semen oğlu Sımayıl’ın sürgünle ilgili bir şiiri:
Kara bıyıklı (Stalin) Karaçay’ın kanını içip
Aydınlık günümüzü kara geceye döndürdü
Üzüntü dert hepsi birden bize geldi
Başını kaldırıp bakamıyor Karaçayım
Evimizden kovdular
Artık evimiz yok
Köyümüzden kovdular
Köy de yok
Hayatımız hayat değil yanan ateştir
Her günümüz gün değil atılan kurşundur
Bugünlerde mutlu olan kimse yoktur
Başını kaldırıp bakamıyor Karaçayım
Dinimizi aldılar
Artık din de yok
Yurdumuzu aldılar
Artık yurt da yok
Umut ateşi yüreklerde yanmazsa
Karlı dağ geçidine çıkıp gidecek gün doğmazsa
Adalet, doğruluk bu zalimliği devirmezse
Başını kaldırıp bakamaz Karaçayım
Bu geniş dünyada
Bize sığınak yok
Karaçay adı olan
Artık halk da yok
CC Notu: Kitabın tümü
için
TÜRKSOY-BENGÜ Yayıncılık'la iletişim kurunuz. |