Adıghe
Lhepkhım Yığue Nemısı Xhuığe Yıtxıdeuat
“Adıghe Lhepkhım Yıtxıdeuat”
Kueşbeye Pşımafe, titxeque ttserıue, carı zerécağer Ççereşe
Témbot’ı. Seri cıri sıxexesew, Lhepkhım yıtxıdeuate zere
slheğuığağer, sızere lhexesığağer, yımakhe zere zexesxığağer
sinasıpı khızerihığağem sıççeguışşüjı. 1978-rem, Tırkuım
şızexeşeğe Adıghe-Abaze xasexem tarillıquew tıkhequeğağ xekuım.
Kheberteye-Balhkhar Rodiner arı tıkhézğebleğeğağer. Mefipşşe
tışıenew tıkhırağebleğeğağ. Aw te, Çérkesk tımılheğuew, Mıekhuape
tışımıew tıquejıxenep t’ui tlhakhue yıdğeneğağ, tibısımxeri
şşüedğeneğağex. Khin zere adğelheğuıre khıdguırımıuew şıtığep aw
teri aş fede téwbıtağe timıen tıfitığep. Bidanıkhue Nihad, İmsél
Wezdemır, Xhuaj Fexhri, serı. Te nebghıripllımççi Tırkuım
şızexeşeğe tixasexem tarithemetağ, zéşeque kuıpme taxetığ.
Tıkhémıjeze xasexer zetedguaşi tilhepkheğuıme zauıdğeççeğağ.
Xekuım yehıllağew zıççewıpççenew fayexemççe, zerağaş’eme
yaguapemççe tawıpççığağ. Yet’ani te ziguıre, zipsere xekuımççe
kheğezağeme “tıxexesew tılhepkhın tlheççıştep, tılhepkhıştme
xekuım dğezejın faye” zıuereme taşışığ. Te tilhepkh xekuım nah
zere şıfitır arı, t’ue zepıtığer, tıtxı zepıtığer. Arew şıtew sıd
fedeme “Çérkesk tıquen tlheççığep, Mıyekhuape khıtağelheğuığep”
t’uen tlheççınıya. Arış khin zeradğelheğuıre tş’eze tlhakhue
yıdğenen feyağe. Tiguıxelhi khıddexhuığ… Bidanıkuer Nalçik
khışıwıçüığ. Nebghırişır, Çérkesk Brat Habase tibısımew mefit’ue
tışıağ. Mıyekhuape mefible tızıdesım Xhuaj Mıhamet Xhér
tibısımığer…
Tağeşşuağ, tağeguışxuağ… Aperew zexetxew beme taxağedeuağ, aperew
tlheğuew dexabe tağelheğuığ. Mefe t’ueççır pççıhap’em tıxet fedew
quağe. Univérsitétım tışıağ. Adıghe literature urokım (dersım)
yecaqueme taxesığ. Abşejitiyem (öğrenci yurdu) pçıhe zexahe
khıtfaşşığ. Labe uışüe zışıtağepsefığ. Şhaplhekhue His ete
haççexem anemıçç xeen zıfimıt leps khıtfişşığ. Tiwınekhueşxer
khıtfağuetığ. Hadeğelle Askerı, Meşmeşşe İshakhı, Yaççekhuem
neuase tafexhuığ. Yaççekhuer réktorığ (üniversite rektörü) aşeğuım.
Alcenit!uır aplle khıtfişşınım fehazırew, “Şüıkhéblağex,
şüıkhéblağex Adıghexer!” yıueze guıfebenığe xelhew, psıççerıqueri
ttequ khéhelheççew khızeretpeğueççığer népi sineguı ççet. Neuase
tızfexhığexem aşışığex Kueblı Yakhuıb, Tıw Amin, Neşuılhaşüe Amin,
Çemışüe Ğazi, Kueşmezıkhuer… Pçıhap’er khetıwıxi Şıthale (Belarucensk)
meşşüekuım tıraşellejığağ. Nepsır khıtşşüaquew, tıpse yızınıkhue
khanew, zı kuıpre tquığe meşüeku ğueguır, an-khını tıxhuığew,
meşşüekuım yımakhe nemıçç zi zexetımıxew. Tıkhızıxeşxhuejım,
şımççi tızézıdzeğe guıpşıseme aşışew khıççeççığ, “mı zipse
khıt’uızılhhağexem, khızeretpeğueççığexew, tapeğueççıjın zere
tımılheççıştım yıguımeççi…Tlheğuığe neuase tızıfexhuığe xeti
khıtfeguıağ. Daxe khıtiuağ, tiğeşşüağ. Khıtdewlewığ. Şıkh
Kueşmezıkhuer arı ÇÇeraşe Témbot yıdıy tızışeğağer. “Adıghe
lhepkhım yıtxıde uate neuase tıfezışşığağer…. A zeuıççeğuım
txequeşxuem, thawsıxe mekhamer zıççebzeğe makheççe, guıççem
khılhıesew khıueğağer yet’ani bere sıguı kheççıjığ: “Maşineme anah
değuır sie xhuığe aw zésfenım si uef tétıjep. Guışşuağueme anah
yınır khızdexhuığ, khurılhf sie xhuığe. Aw yıepe sıwbıtew parkım
khışézğequıhan slheççırep. Sıtxıghexem nahıb, nah dax sıtxınew
khenağer. Aw fitew sıtxejın slheççırep…”
Zıtétır kheuapxheş Ççeraşem yehıllaew ti jurnalxem khıxawtığexer
sıcığağexenah yı txılhme syacağew şıtığep. Aw Şıwzakhuer ti
nıbceğu Yenemıkhue Mewlıdı zeridzeççığaxew, yıkhıdeççını tıpaplhew
şıtığ. Txequeşxuem a khebar guışşüağuer arı tını fetşşın
tlheççığağeri. Que xeti yeş!eba Çeraşşem yıtxılhxer amıcığexew,
nemıçç bzabeççe zeramıdzeççığew şıtığep. Aw yet!ani, lhepkhım yı
nahıbe zışıpsewırw xeğeguım yıbzeççe khızeredeççıştım , xexes
yılhepkheğuımi yıtxıxerem ğuıne zerelhafırem khıxeşew
yığeguışşüeğağ.
Şıwzakhuer Tırkuıbzeççe zeradzeççığe apere adıghe romanır arığe.
Be yığeguışşüağeri, yığeguışxuağeri… Lhepkh ş’ejım
zıkhietıjınımççe yışşüağew khequağeri maççep. Aş daquewi lhepkhım
apededew khıddexhuıre uef ğeşşeğuenım yıehışşü xilhhağ.
Tırkuımççe yej mekhuımeş incinérew suretışşe aze ti’ Bidanıkhue
Hayati. Fesıjapşi fondım khıxixığe emblémer, şıwişır zıtxığer arı.
Aguıxer khıfeğezağew, guışxuexew, nexhueyew khıtfequejıxere,
xekuım khezğezejıre şıwişır arı. Şıwzakhuem be aş suretew
riğeşşığer. Ceguım xaplhere şıwxer, zekhuekhaşüer, axem yatéplhe
zwfwşhafxer… Adıghe suretışşe Tırkuım yımısığew, cıri yımısew
şıtep. Tırkuım yısuretışş anah ttserıuexem, yeğecaquexem,
adıghexeri mımaççew zeraxetır şefepAw axem yazi, yısuretxer
pstewri adıghem feğehığe kheğelheğuen yaağep. Apere lhepkh suret
kheğelheğuenır khızeuızıxığer Bidanıkhuer arı. Ade lhepkh uef
zéwefeme Bidanıkhuer mıdre lhepkh suretışşeme axebğequeççena?...
Yet’ani kheueğen fayer, Şıwzakhuem yecağew, Bidanıkhuem yısuretme
yaplhıre xetççi Témbot yıehışşuew a suretme axelhır zere
mıguırıueğuayer arı. Mı khıxewtığer zisexhuıhem, Hayati sıfıtéwi,
yısuretxem Şıwzakhuem yıehe xelhew khızeresşşüeşşıremççe séwıççığ.
“Wıxewıkhuağep yıuağ aş. “Şıwzakhuem” sittsıquığem slheğuığağew,
zexesxığağew, ş!ej ççeğ xhuığağew be siş!ejı khixiğewçüejığer.
Yerstemi, zekhuekhaşüer khezışşıre Suandi sız’apaşağ, zere
sfewqueççew txılhıp’em yesımğequınxe sfelheççığep. Aşççe şıtxhuır
yadej ti txequeşxuew Ççereşe Témboti, txılhır zezıdzeççığe
Yenemıkhue Mewlıd’i…”
Arı suret pşşın welheççıme Ççeraşem, suretıe hazırıpsew khıwétıba?...
Yet’ani Şıwzakhuem yızakhuep suretır erılhhe khezışşıre pıçığuexer
zıxebğueteştır. Ççeraşem yı txılh pstewri arı. Şuıguı khejüğeççıj
“Nasıpım yığuegu” şış pıçığue:
“Yıjççe khırıqueğe xebzej guerem tétew, Adıghe khuece ttsıkuır
yıççıb psıxhue nepkhım yeğezığew uıs. Aketse çıghxemre ptsel
şhapıratsexemre zaxiwtığuağew, bleççığe belahxem ağeştağem fedew,
ççıguım xew!uıbağew şıs. Mazew şhaşıtım meşıtışxuem yıezenecep1e
zakhuer, lhaghew, mezenıkhuer khexelhe tamığem fedew şhaşısew,
khıxeşı. Khuaçem tezeç uığe ttequıri khıxewı –Şüelhırım fedew,
psığuew, weşüeguım zanççew . dequayex.
Khuece ğuınem alerığu pççıjığew, bjıhe tolokır uılh. Tolokım
yıççıbıççe, penej ttsıraw, jüenıp’er şılh. Guıbğe zeşhazafem nem
khıfemıwbıtew çıjew zéwıbğuı. Khıble lhenıkhuemççe ueşüeçapem
yızınıkhue yıwbıtığew, Kavkaz khuışhatxır çıjeççe khelhağue,
şüexhentteşüe-uığaşüer tıréxı, yışhape papttsexer nıbjıre
wesxemççe tığem pelıdıx, wes weşüapşexeri zawşerexhışı aşhaşıt.
Tığe kuehağu hazır xhuığew Bibolet lhexhu lhewışççe khuacem
khıdelhetığ Moskovske studéntew (üniversite öğrencisi) képke
khuelen zışığew, kanikuılım (tatil) yadej khequejığağer arı p’uew
pş’ejınıyep. Hazır uıpef, kheme epşe fıj, buıxharske peue yequ şığ
– adıghe şüaşer khéquew, Ççele zequıj. Şewelhexhu pttseğueplh
zıtésır şı lhepkhışşüew pebghıwan. Nette ğuıncer, jüeğue zakhuew
khıxepsı, yısekuıxer werw jım zeréhe.”
Lhepkhım yehılleğe stsenarye (senaryo) ptxıştme ari hazırıpsew
axebğueteşt Témbot yıromanxem. Mı pıçığueri “Nasıpım yığuegu” şış:
“Adıghem şıbghır ziğuetırem accewi zışşüeşşıjı. Nem khıwbıtırer
yızeyılhığuew, bğejew weşüeguım şıceguırem peceguınew yıgu mexhuı.
Mımaççew khuacem mış fede kartinexer şıplheğuışt. Ççım khıxemışew
şewejıy, -wığuepçıjew netxhe-patxh, nahıjıme zapişşışew şımççe
pxheşay- jım yıetırem fedew şım zırédzı, weneguım zıkhıréetıççı,
tsıyem fiğadew, yıcenaççe ççéwıpççe, yılhakhuexer lherığıpsım
réğequı. Paghew khızeşşüettıshajı . Şıççepşır guığ yemıllew apem
pelelı. Aw şım, tésır şşuepsınççew, pxhate pinıhınew zıféjeççe,
yabghew şxüemılaççer khız’eççékhue. Şeweğu khıréxı, réğelhı,
lhabjexemççe ççır rıriğetxhuew ççeççew khızıtıréğewtsuejı. Aş
tétew şım zıkhıréğaş’e, yığequexhuew yejejı- ççılhem şıplheğuığe
çele khuepttse ttsıkuır arı p p’uew pş’ejınep: ar zew weneguım lhı
yabghe yexhuıheş!
Ar ççaleme yazakhuep, Nıbj xequetağexemi, şıbghır zağuetıççe, aş
fede ççeleğe guışxuağer agu khitecejew mexhuı. Zağuere llıjı
ttsıquew, zitekhuejığe xhuığe kherab p’uaççem feder zijaççew,
yilhes pşşiblew yığeşağem yahılhe zıtx awıfağer şıwew şüef daxem
khıziherem, zıkhiplhıhew zılheğuın şımıe zıxhuırem, yı jışhe ze
ceguışşu deceguıjınır yıgu khıpılhadew, yışıççe ppıyew ççiağewi
plheğuışt…”
Guışıe wıxığe zakhueççe, lhepkh xabzer, lhepkh şenır
khıriuetıççewi wırihılleş Témbotı. “Bzılhfığit’uır, şüız nıbj
xequeteğe hazırıre, pşaşere zağewççıti uıquetığex”
Yıtxılhme, folklorım materyalı fexhuın pıçığue mımaççew
axewelhağue. Marı “Şıwzakhuem” şış zı abzats (paragraf):
Blıguıççeme aççetew xhuıre hazırit’uım, westığeye pxhewıpsefe
ğuığere ştamılre arılhığ –maşşüer psınççew rızexağenenew. Şüe
bghırıpx paççem pılhığe mıjüewıpttser, ğuıçç pıtew aşşıti,
vintığazew yıççi yeştawew ağefédeştığe. Eştawemççe ştawıççım
meşşüetxhuabze khıxawtıni, ştamılım xırağadzeştığe. Ar westığeye
pxhewıpsafem ççağenejıni, wayemi eşşexew maşşüer zeççağaneştığe.
Şüebghırıpxım yıbğuit’uıççe, mıjüewıpttsew pılhxem azıfaguew,
ğuıççew ye tıjınew khemılanit’u pışşeğağ- zım wıağem şafen ghın
dağer, adrem aşe şıfe dağer arılhığ”
Mıri adıghem yıduneye yeplhıççe khıplhızğeesıre “Şıwzakhuem” şış
pıçığu:
“Şınağuem yıpaşhe mış déz’uentteççığexeme yemıqu afeplheğuınew
şıtep. “Terezew aşşağ” zeriuejığ aş. Aw aeme sabıy yağuseğenççi
mexhuı.. Bzılhfığe zeraşenççi mexhuı. Ye ttsıf lejaquew aşe
zımıığew şıtınççi mexhuı. Arı nah, şhaque zie adıghell ar yıxabzep.
“Zeweğuım şışhemığaz” zıfauereme afede llıxeri şıeba? Se
Ççemıguıye sışaş’e. Arew sıkhezış’ejın guerem “mırew dğaşti,
dedğexığağ” yıuew khebar ttsıfme axiğaueme. Ar ğeşşere yemıqu.
Délağemi, uışığemi, aş fedew sttse uınım nahi, sahımi, saşxımi
nahışşü. “Ye wıllın ye wıllen” zıfauağer mış fede ççıp’e
wışetıp’er arıba!...”
Sız1eççilhhağeş, khısşşüeğeşşeğuenew, cağatxhew zıççezğetxhığexer
pstewri kheptın plhççına?
Arı, 1978-m, txequeşxuem tızereuıççağer, yıwıjççi bere sıgu
kheççıjığ Marı cıri siğetxıwew. Témbot yıwıne tızerisığer sınegu
ççet. Khıtiueğağexer, axem aççebzeğeğe thawsıxe mekhamer
sthaquımeme arıt. Aw a zeuıççeğuım şızexesxığağer, anah bere sıgu
khızıççıjığer 1990 yilhesım Tevfik Esenç sırixeğrıyewxekuım
sıkhızequer arı. Wıbıx llıjım a Çıghayem 86 re yınıbjığ. Pesere
adıghexe ağeşşeştığew khauetejırem yelhıtığeme bağep ar. Aw népe
yelhıtığeme… Wızığelığ, zıguere khéxhuıllenım yışınağue tşhaşıtığ.
Arew şıtıze ğuegu wene hılhem khıtéheğağ. Citsıhe télh t’uımççi a
zır arı tızğeguımeççıştığer. Ğuegu şınağuem tıkhıtézışeğağer.
Wıbıxıbzer zış’ejıre zakhuer, Ş’enığelejme Yevropem pçağere aşağe
Wıbıx çıghayer, xekuırısme xekuım khızeramığebleğağem, Tırkuım
yısxemi, xekuım khedğesın zeretımılheççığem yı yemıqu
khatımğehınır arı. Esnçı, Nlçık zışıxelejeğe ş’enuatem (konferans)
khışıtiuetıççıjığe, se ğueguım bere şızexesxığe guışıexemi, yıles
pçağe khıpew Ççereşe Témbot yıguışıexem afedew sızeradzağ. Axeri
Témbot yıguışıexem afedew guıççem nesıştığ, a thawsıxe mekhame
deder arı aççebzeğağer. “A anasın sınexeme nah değuew alheğuew,
slhakhueme nah değuew sızerahew, sıgu yılhır sıbze khıhew, nah
sınıbjıççew xekuır slheğuınır sinasıp khıhığağeyme…”
Aw a makhem ççebzeğe thawsıxe mekhamer, ejıxemi anahew te
yalhepkheğuxem nah zerefeğehığağer, xekuım khızıseğezejı yıwıj nah
zızexesış’ağer, khızısguırıuağer. Si ğatxhew Témbot yıtxılhxer
zısecır arı. Syacağ yıtxılhxem, khıtézğezeji yet!ani syacağ.
Ççezğetxhıze syacağ. Syaceme khesı, lhepkhım yıtxıdeuate
yıguışıeme yaççebzeğeğe thawsıxe mekhamer, khezılhfığe, zılejığe
lhepkhım, ttsıf lhepkhım, filejın yılheççıştım zere lhımıesıştım
yışınağue, yığuenemısı zere xhunım yışınağue zerefeğehığağem
yışınağue nah téwbıtağe siğeşşığ.
Ade nıbjew yıem yemılhıtığew, ttsıfxem afilejın yılheççıştım
yığuıne nemısew, yıdunay zıxhuejırer arıba “yığuenemısı xhuığe”
zıfauerer. Axer arıba khıeççeççığemççe ttsıfıme ğuazew khafanerer.
Arış Ççeraşe Témbot, lhepkhım yıtxıde uate yığuenemıs şıpkheba?... |