Зеландак1э ыч1ып1эрысхэр (маорихэр),Жъоныгъуак1эм яужьырэ тхьэмафэм щегъэжьагъэу илъэсык1эм, "Матарики"м пэгъок1 фаш1ыгъ. Мы серемонихэм джы тщыгъупщэжьэу тыублагъэ ти ритуелхэр тигу къагъэк1ыжьых.Капиталист-индустриалист утыку къилъхьэм (production) ыгъэ1орыш1эрэ тимафэхэм,тиц1ыфкуп щы1ак1эри зы мэкъэзакъо фэдэу (моnotone) еш1ы.Тигъаш1э хэлъыгъэ зэфэшъхьафныгъэхэр мак1эу хъугъэх.Гъэш1ыгъэхэм (природэм) ик1и тэртэрым пэчыжьэ тызфэхъужьы."Матарики"м ыатмосферым, индустри системым гу п1ык1эу ик1и мэкъэзакъоу къиш1ыгъэ тищы1ак1э тощтэу тызэрэхэк1ыжьышъущтым ы1эубытып1эхэр къытетых.Мыгъэ "Матарики"м фэгуш1оныр Аотеароа'мк1э (Зеландак1эм маори бзэмк1э ыц1э) нахь зэрагъэлъап1эрэр къэлъагъо.Къызэрэлъагъорэмк1э,маорихэм блэк1ыгъэм къыхахи къахьыгъэ якултур къагъэнэхъэжьын ик1и ар къэк1ощт лъэхъанхэм 1уягъэк1эн фэш1к1э 1оф ынхэр зэрахьэ.Ащ дылъык1оу 1ыгъып1эм (хьыкумэтым) ахъшэ ын къызэритырэри гулъытэгъэн фай.Маорихэр ежь ежьырхэу мы ч1ып1эм къихьагъэхэп.Зы уахътэгорэм ц1ыф фыжьым зэтыриук1ыхьыгъэу,ыгъэк1одынэу зыпылъыгъэ маорихэр,ялъэпкърэ якултуррэ къагъэнэжьышъун фэш1джэ бэ 1оф ынхэр зэрахьагъ.Нэпэ,маорибзэр Аотеароа хэгъэгум ят1уанэрэ ыкъэралыгъуабзэу хъун фэш1к1э колониализмэм рахыгъэ бэнэныгъэшхохэм мэхьанэ ынхэр я1.

Сыдa Матарики зыра1орэр?

Матариким, зэу,зыпкъэу ухъун мэхьанэр къеты.Физикэу "зэщыпхъуибл"ыр къэзгъэлъэгъорэ зы жъогъокупым ысемболэу мэхъу.Мы жъуагъохэр гъатхэм ызэхъок1ыныгъо лъэхъанэм дэжь нахь дахэу къэлъагъох,гъэтхак1эр къызэрихьагъэр къыуагъаш1э.Матариким Пасификымк1э "Плеиадес" ц1эри ра1о.Ащ нэмык1эу маорихэм мы язэ1ук1эм ысемболэу щыт мы жъогъокупыр дунаем ытыдрэ лъэныкъохэмджи щыплъэгъушъунэу зэрэщтыр къа1о.Джыри "мэзэ тэхизмэм" (tachisme) лъык1орэ маорихэм,зы уахътэгорэм гъэмэфэ к1оц1ым (гъажъо 1этыжьыгъом) зэхящэу щытыгъэ фэгуш1оныр мыгъэ бджыхьэ,к1ымэфэ гузэгум зэхыращагъ.Матарики фэгуш1он мафэхэр,зы лъэныкъомджи зэфэугощэн лъэхъанэуи щыт.Маорихэр л1эш1эгъу блэк1ыгъэхэм къыщегъэжьагъэу мэкъумэщ (агрикулътур) 1офмэ япылъых.Мыщ къыхэк1эу,матарики серемонихэмк1э,блэк1ыгъэ лъэхъанхэм ятэжъмэ тра1ук1ын,яфауфын аджи зэра1агъэр къа1ожьы.

Матарики фэгуш1онхэр пчъыхьашъхьэ щегъэжьагъэу пчъэдыжь нэсыфэ зэрэхъурэм фэдэу,тхьэмэфэ заулэуи зекъудыишъу.Жъогъуибл купым шъхьэф шъхьэфэу семболик ц1эхэр я1.Гущы1эм пае,ык1эрык1эу къэнэхъэжьын мэхьанэр къэзытырэ "Ваити" этапыр,ятэжъхэм ик1и нэпэрэ як1алэхэм афагъахьы.Ят1уанэрэ этапэу "Ваита" зиц1эр,блэк1ыгъэр уигу къэбгъэк1ыжьыным,блэк1ыгъэм тимафэ къыщигъэц1ыурэхэм ясемболэу щыт.Мыщ носталжи,блэк1ыгъэм ыч1эхъопс этапи ра1о.Ящанэрэ шыпхъунахьык1эр "Ваипунаранги" зиц1эм ш1улъэгъу зэфыри1эн ик1и гугъэн этапыр къегъэлъагъо.Япл1анэрэ "Тупуануку" этапым зы лъэхъанык1эр къызэриублагъэр семболизэу къеш1ы.Ятфанэрэ "Тупуаранги" этапымджэ,щы1ак1эм хэлъхьэгъэн фэе зэхъок1ыныгъэхэр щягъэунафыхи зыщыгугърэхэр ахырахы.Яханэрэу "Уруранги" этапыp,т1ыгъон,рэхъун,ешхэ-ешъо лъэхъанэу мэхъу.Яблэнэрэу "Каракиа" этапыр Матариким ыухыжьыгъоу мэхъу,ш1ош1хъуныгъэ,зыщыгугъужьын ик1и щык1агъэхэр гъэдэхэн лъэхъанэу мэхъу.Псэзыпытхэр зы щы1эк1э хъырзак1эм хэхьагъэхэу мэхъух.

Зэ1ук1эм хэтэу "вханау" зыра1орэ купыим къыхэхьагъэхэр ц1ыфмэ ярагъэлъэгъух,блэк1ыгъэ илъэсхэм ы1ахьш1агъэ зыхэлъ нэбгэхэри ягъэлъап1эх.Мы эптапхэм як1элъык1оу уджхэмрэ музикхэр къатызэпытых.Серемонихэр нэфшъагъом щырегъажьи Матарики жъогъокупыр ш1удэдэу къэлъэгъо уахътэм нэс зырагъэук1ыхьы.
Матариким мэхьанэу къитырэр,ебгъэпэсэу къап1омэ,темыр лъэныкъо хэгъэгухэм ик1и Тыркуем шагъэлъап1эрэ "Хъыдрэллэз" (Гъэтхэпэ пэгъок1) мафэм е ылъапсэ ассирийский културэм къыхэк1эу,Иран,Индие,Афгъэнистан,Сурие ик1и Гузфэгу Азием ызыч1ып1эхэм щагъэлъап1эрэ "Невруз" (Мэфак1) ыпэгъок1 п1ошъунджи плъэк1ыщт.

Ритуелмэ къытфырахьрэхэр (япэщытхэр)

Мы серемонихэм ц1ыфкупым (обшествем) къыфирхьырэ ш1уагъэр ахъщэк1э умыщэчъышъун фэдизэу ыны ик1и лъап1э.Матариким ыпсэу хъурэр, зэу зыпкъэу ухъуныр,а псэр мыл1эу псаоу щыбгъэ1эным бэ оф пш1энэу къыздехьы.Зыфэш1ыр,мы лъэхъаным ц1ыфхэр зы лъэныкъомк1э природэм хэтхэу зы бэгъоныгъэм (1офш1агъэхэр къытэлъхьаным,production) фащэх.Зы лъэныкъомджи хэти къигъэхъагъэр ц1ыфкупым дыриугощыным фагъасэ.Маори хабзэхэм тэтэу Матариким къихьрэ зы нэмык1 мэхьани чъыгы т1эн,ч1ыгу мэщхэр гъэжъо хэлъхьаным фэгъэухьазырыныр ары.Ащ джыдыхэтэу гук1эяк1эхэм (мурадык1эхэм) фак1оу эпэ- эсэныгъэ зэгъэгъотыныр,илъэсык1эм зыгъэк1эрык1эжьыгъэу 1ук1эжьыныр ары.Матарики зэхэхьагъум ылъэхъан ч1ып1эрысмэ ежь яшхынэу "Ханги" (Hangi) шхыныр чылэм (къек1уал1эрэхэм) рагъэшхы.Мы шхыныр зы уахътэгорэм Аотеароа къак1охэ зэхъум маорихэм къыздахьыгъагъэ шъуап1э зи1э картоф ш1уц1эм (кумара) хаш1ык1ы.Къэбы,лъапсэ зи1э хэтэрык1эхэр, зэмл1эгъужьыгъо сырыухэр (шхын хэлъхьэ уц) ик1и уц зэмл1эгъужьхэмк1э гъэбаигъэ шхыныр тхьапэшхохэм (банан,къо1ус фэдэ) к1оц1аущырахьи ч1ыгуч1эгъ хьакухэм щырагъажъэ."Кумара"м нэмык1эу шъхьэ зи1э хэтэрык1хэмрэ зыкуп пцэжъый лъэпкъхэри Матарики шхынмэ ахэтых.Гущы1эм пае,къэк1уагъэхэм бзэгу пцэжъый,зэмыл1эужьыгъо бзыу лыхэр,пэмык1 шхын 1эш1ухэр ярагъащхых.Ц1ыфмэ зэратыжьрэ тынмэ ялъэп1агъэр 1офэп.Ц1ыфмэ цыхьэ зэфыра1эн,зэдэ1эпы1эн,зэдэугощэн гупщысэ зэзыхьэрэ зыц1ыфкупым зэрэщыщыр къагуры1оныр ары 1офэр.

Зы лъэныкъомджи «тэщфэдиз шъущэфэу шъухъумэ ащ фэдиз баеу шъухъущт» зи1орэ индустриалнэ ц1ыфкупым ыгупщысак1э шъуеплъ.Ти ц1ык1угъэм щегъэжьагъэу тэ тягъэш1агъэ «лы-хьалыгъур аслъаным ыжьэ дэлъэп,ынэгъу ылъ.Ар къипхын фэш1к1э сыд п1э къихьыми,ыотэкъуахьы нэмы1эми, пш1энэу уфит» п1оу узэк1оныр.Мы гупщысак1эмрэ мы темпэм тетэу,илъэсык1э пэгъок1хэр зыпчыхьэ закъок1э ырагъакъуи,шхынхэри къашэфи хэк1ыжьых.Ц1ыфхэр тэщ фэдизэу ц1ыфкупым природэм щыщэу зэрэхъухэрэри къэлъагъо! Индустриалнэ лэжьыгъэ къытэлъхьэным (гъэбэгъоным) природэм хиубытэрэ идэй,гупщысэхэм як1оц1 зэриунэч1ырэри тэлъэгъузэпыт.Аотеароа хэгъэгум бэдэдэ щытымылъэгъуми,дунаим нэмык1 ыч1ып1эхэм мыщ фэдэ серемонихэр сатыу 1офэу зэрэщыхъугъэхэр тэлъэгъу.Гущы1эм пае,зы лъэхъангорэм Японием Матарикир зэрэщы1агъэр къа1отэжьы.”Матарики Субару” ку лъэпкъыр (маркэр) мы ц1эм тыра1ук1ыгъ.

Матарики зэ1ук1эхэм,сэ,бжьымым ч1эт,къин хэт културэхэм зэрахьэрэ к1уач1эр къыздырахырэми сиригъэгупщысагъ.Тыркуем ис куртхэм япсэ,ялъ ягъачъэу лъэпкъ ыным ыкултурэм тощтэу зэрэпэуцожьшъугъэхэри тлъэгъун тлъэк1ыгъ.Гущы1эм пае,Пасификымк1э,Папуа Гинак1эрэ Филиппиннскэ хыгъэхъунэхэм щыпсэурэ зыкуп ч1ып1эрысхэр,ящы1ак1э ыукъонэу къежьагъэхэ металл фирмэхэм,къашъохэу яорэдхэр къа1оу зэрэпэуцужьрэхэр зэхэтэхы.

Индустриалнэ-капиталист щы1ак1эм,зы лъэныкъомджэ фабрик лэжьыгъэхэр бэдэдэу утыкум къителъхьи ахэр тщэфын гупщысэр къитхелъхьэ,зы лъэныкъомджи тызэдэчъэн,тызэнэкъокъуныр ик1и ащ пэш1уек1оу хъыжъэр,ц1эп1агъэр ек1ун 1оф фэдэуи къытфегъэуцу.Ау ритуелхэр мамырныгъ,зэк1уныгъ(гармонировать),природэм уек1уныр ары.Тэ ти култури (тырку култур-Хь.ДЖ.) ритуел заулэ хэлъ.Зэк1элъык1оу,к1алэм ятэ 1ырихэу мыхъужьшъурэ, ц1ыфмэ щамыгъэ1эшъурэхэр мэк1одых,щытымыгъэ1эшъурэхэр къэнэжьхэрэп.Тиритуелхэр ыпхъэч1эу зызэхикъутэрэ гупщысак1эм ыч1ып1э, зы гупщысак1э шъхьафгорэ илъхьэгъэн фай.Анатолием фэдэу културэ бэмэ кушъэу яфэхъугъэ Тыркуемк1э «Хъыдырэллэз» (Къэдэлэз) ик1и «Невруз» фэдэу тш1э тымыш1э аджи ритуел щы1эн фай.Ахэр чъылэм,ц1ыфкупым ек1унэу,hierarchy (хиерарши),бюрократи гъуамэ къыхэмыоу (ч1ып1э зэфэшъхьафхэм яхабзэхэр къыхэщэу) дгъэлъэгъошъуным нахь байныгъэ щы1эна?

Пк1ыхьэ ыпхъуахьыныр пк1энчъ (бедэхьау).Сэри силъапсэ здилъ Тыркуем фэш1к1э мощтэу пк1ыхь ысэхъуахьы:Мыщ къэнэужьым Тыркуем тэщ фэдиз културэ ылъми ахэм яилъэсык1эхэр,гъатхэм ыкъихьагъу,ч1ыгум ыкъэущыгъор,лэжьыгъэ 1этыжьыгъохэр зэрэфаехэу агъэлъап1эу,1ыгъып1эм (1эшъхьэтетым) мыщ фэдэ зэ1ук1эхэм фэш1к1э ахъшэ къитэу,бэ къолэнэу,бэ култур,бэ макъэ зит (ау зэк1ужьэу) зы Тыркуе.Зым адрэм ыкултур хырихэу,зягъэбаежьэу,индустриализмэм ымеханик ик1и щэфак1о щытык1эм ыч1ып1э,зы орнаник пкъыгъом,зэдэугощэныр ыуцуагъэу,природэм ек1оу,тызэрэщы1эр къыдгуригъа1оу,екологик органикэу зы ц1ыфкуп (обществэ).Мощтэу зы екологик ц1ыфкуп ыунашъо къэсш1ы зыхъурэм л1акъо (tribe,племя) гупщысак1эу «неолитик» лъэхъанэм сылъыхъоу сыщытэп.Тиритуелмэ ялъыхъон,ахэр щыгъэ1эн,таужь къэк1ощтмэ я1угъэк1эн,дахэу зэдэзэк1он (tolerance),ахэр щы1эныр дахэу зилъэгъурэ ыпэ лъык1отэгъэ зы ц1ыфкупым ыунашъо къэсэш1ы сэ.Сыд шъу1орэр,индустриалист-капиталист системым ыдемократик алтернативыр утыкум къитлъхьэн фэш1к1э,тэри мыщ фэдэ ритуелхэмк1э зытыукъобзыжьэу зыдгъэк1эрык1эжьмэ, зэфэшъхьафыныгъэр зэрэдахэр къэдгъэлъагъомэ ыгъонба?Сиш1ош1 мэхъу,Анатолием ытхьацум Матарики фэдэу аджи зэфэугощыныгъэхэр зэрэхэлъымк1э!

(Истанбул, Радикал гъэзетэ, Радикал Ики, Radikal Gazetesi,13.08.2006,зэздзэк1ыгъэр Хьаный Джэудэт)
(İstanbul “Radikal” gazetesi, Radikal İki,13.08.2006 sayısında Emet Değirmencioğlu’nun Maori kutlama törenlerine ilişkin yazının tarafımdan Adigece'ye çevrilmiş biçimidir. E-mail yoluyla,henüz bize kapatılmamış olduğu bir sırada “Adıge Mak” gazetesine gönderilmiştir. -HAPİ Cevdet Yıldız -HCY-)


ТЫРКУЕМК1Э НЫДЭЛЪФЫБЗЭМ ТЕТЭУ ЭТНИЧЭСКЭ КУПХЭР (Гъэук1эч1ыгъэу)

“ ...Къэралыгъо Статистик Институтым 1965 ылъэсым тетэу къызэри1орэмджэ,Тыркуе ис ц1ыфышъхъэ пчагъэм елъытыгъэу % 90.11 фэдизым ыныдэлъыфбзэp тыркубз.

Къэнагъэм ащыщэу % 7.07 куртыбз;% 1.16 арапыбз;% 0.48 заза бзэ;% 0.18 чэркэсыбз;% 0.09 гурджыбз;% 0.08 лазыбз...ныдэлъфыбзэу къэлъагъо.
Ыныдэлъфыбзэр тыркубзэу къэз1уагъэхэм языкупи пэмыч1ырэ лъэпкъхэм ящыщэнхэуи,тыркоу залъытэжьэу хъугъэнхэджи къык1эк1ын.
Али Таййар Ондэр (Ali Tayyar Önder) къызэрэхигъэунэфырэм тетэу,1996 ылъэсым елъытыгъэу Тыркуем ы1етник зэхэтык1э мощтэу щыт:тырку 90.06;курт 6.76;заза 1.08;арап 1.08;чэркэс 0.34;лаз 0.27..
Америкэ Зэхэт Хэкухэм щаш1ыгъэ зы лэжьыгъэм тэтэу:тырку 86.21;курт 8.36;заза 0.53;чэркэс (Кавказ къикощыгъэ пстэури къызэдыриубытэу) 2.14;арап 1.63;лаз 0.02..(Prof.Dr.Mehmet Şahingöz,Ethnologue Data from Languges of the World,ABD- USA)”.
Нот:2006 илъэсым тетэу Тыркуем ыц1ыфышъхьэ 73 .118.000 мэхъу (Истанбул,Радикал гъэзетэ,27.08.2006).

Зитхыгъэр Хьасан Джелал Гюзел (Тырку националист тхак1у,ыжърэ министр;”Tыркуер зы ‘мозаикэп’ ”,зиц1э ытхыгъэ щыщ)
Истанбул,Радикал гъэзетэ,13.08.2006.

(Türkçü yazar ve eski bakan Hasan Celal Güzel’in 13.08.2006 Radikal’deki yazısından alını çevirisi. -HCY)


ЫПШЪЭ ЗЫЧ1ЫК1ГЪАГЪЭ УАХЪТЭМ КЪЫЩЕГЪЭЖЬАГЪЭУ ЗЭХЭОГЪУ УАХЪТЭM НЭС (1600 1908)

ОСМАНЛЫ (ТЫРКУ) ТАРИХЪЫР (напэ 12-13)
(Prof.Dr.Sina Akşin’in bir kitabından alıntı çevirisi. -HCY)


...Тырку Сэраир, 19.л1эш1эгъум щегъэжьагъэу, ц1ыфкупым ыужь къинэу зереублагъэм тэк1у тыкъытэгущы1эн:

Османлы Сэраим лъэк1 ы1эу ызэщак1охэу щытыгъэхэр «акагъа» (akağa) зыра1орэ сэк1ыгъэ л1ыфыжьхэр арыгъ.Мыхэр сэк1ыгъэхэу мымуслимэнхэм хащыпык1ыгъэ (devşirme) ц1ыфыгъэх.Мыхэр анахьыбэу Румели (Балкан) щыщэнгъэхэ фае.Акагъамэ япшъэ ытым,япащэ “Капы Агъасы” (Kapı Ağası) е “Бабюссааде Агъасы” (Babüssaade Ağası) (Пчэ1у1ут Пщы) ра1ощтыгъ.Мыхэр 1587 илъэсым нэсыфэ 1Ендерун (“Endrun”,Паштыхь,Сэрай еджап1э) ик1и Хьарэмым (“Harem”,бзылъфыгъэxэр здис ч1ып1э) ы1эшъхьэтетэу (Кызлар Агъасы е Дарюссааде Агъасы,Пшъашъэхэм Япщ,яеплъак1у) щытыгъэх.Мыхэр Сэраим япэрэ ыкъулыкъуш1э тхьэмэтагъэх.Зиунашъо къэтш1ыгъэ илъэсым щегъэжьагъэу сэк1ыгъэ ш1уц1эхэр Кызлар Агъасы (пшъашъэмэ япащэ) яш1эу яублагъ.Капы Агъасыр щымы1эжьэу хъугъэ.я яужьырэ хэщыпык1ын (к1алэ угъоин,devşirme) 1офыр 1747 илъэсым зэрэщыухыгъэр тигу къэдгъэк1ыжьмэ,18.л1эш1эгъум ыухыжьыгъом Сэраимк1э акагъахэм к1уач1э бащэ къызэрафэмынэжьыгъэр къыдгуре1о.Африкэм къыращыгъэ ш1уц1э сэк1ыгъэхэм к1уач1эр а1эч1эхьагъ.Мыхэр Румелы (Балкан) къыращырэ сэк1ыгъэ фыжьымэ ялъытыгъэу ц1ыфкупэу ик1и културнэ лъэныкъок1э бэдэдэу лъэхъанэм ыужь къинэгъэ,примитив ц1ыфыгъэх.Османлы Сэраир ыпшъэм къедзыхынымк1э мыщи ы1ахь хэлъ.

Сэраир бзылъфыгъэ лъэныкъомк1и къедзыхыгъагъ.Хьарэмым (Гарем) нахьыбэмк1э Анатолие е Румели къыращырэ бзылъфыгъэхэр ысыхэу щытыгъ,ыужьыпкъэм Хьарэмыр Чэркэсмэ зэлъаубытыгъ.Ц1ыфкуп ик1и културнэ лъэныкъомк1э Чэркэсхэмрэ Анатолие е Румели щыщхэм язэрэзэшъхьаф,Румели щыщхэмрэ Африкэ щыщхэм фэдиз мыкуу мыхъуми куугъ.Зыфэш1ыр,Чэркэсхэр Кавказ къушъхьэхэм племия (tribe) щы1ак1э зи1агъэ ц1ыфыгъэх.Къэп1оныр ек1умэ,зы лъэныкъомк1э Сэраир Африканэу хъугъэмэ, зы лъэныкъомджи Чэркэсэу хъугъэ.Мыщ Сэраим ыц1ыфкуп зэхэтык1эрэ ыкултурнэ щытык1эр къыригъэдзыхыгъ,ызэхэш1ык1 ик1и ы1оф зэш1ох к1уач1эри къыригъэдзыхыгъ,лъэхъанэм ыужь къинэным 1офыр 1уригъэк1агъ. 1офыр тхьамык1агъом нэсыгъ,сыдигъок1и щы1э пстэум ыкупц1эу,ыцентрэу ик1и ц1ыфкупым ыпащэу хъугъэ Сэраир, джы ц1ыфкупым (анахьэуи Истанбул дэсхэм) ыужь къинагъэу хъугъэ.Чыжьэ щы1э ч1ып1эхэм Тепеделенли Али (Джы Грек ик1и Албан хэгъэгухэм щыпсэущтыгъ) ик1и Кавала щыщэ Мэхьмэт Али (Мысыр щыпсэущтыгъ) фэдэ губернаторхэр,Сэраим блэк1ыхи нахь ыпэ к1уагъэх, лъэхъаным ыч1ып1ак1эхэм ярихьэгъагъэх.19.л1эш1эгъум II.Махьмудым,нахь ыпэ лъык1отагъэу зы лъэубэкъу зедзым,Сэраир ахэми яблэк1эу ыпэ лъигъэк1отэгъагъ.Мы л1эш1эгъум Османлы еджагъэхэм францызбзэ зэрагъаш1эу,Европэ фэдэу ыпшъэрэ еджэныгъэ зэрагъэгъотэу аублагъ.Ау Сэраим егъаш1и мы лъэныкъомк1э лъэубэкъо шъыпкъэ ыдзыгъэп.Европэ културэр зилъэгъугъэ Османлы еджагъэхэм лъэхъанэм,лъэхъан културэм ыжь къинагъэу хъугъэ Сураер емыджэ- мыгъасэу,пэублэу (примитив) ялъэгъоу,хамы1ожь фэдэ зы криз хэфагъэхэу хъугъэх.Политик ц1ыф ук1,мылъку тэх фэдэ патщахь политикэхэр пфэмщэчъын жъалмагъэхэу къэлъагъохэу хъугъэх.Мыщ «Танзиматыр» (ык1эрэк1эу зэгъэфэжьын,реформыр) къыздихьыгъ.Сэраим,ш1ок1одырэ лъытэныгъэр,арынк1и мэхъу,Европэм фэдэ гъэш1огъэ къэгъэлъэгъуак1эк1э,люкск1э (luxe) къыз1эк1ыригъэхьажьыным пыхьагъ.Долмабахьчэ ик1и нэмык1 Европэ ш1ык1эм тет Сэрайхэм ек1ужьыгъэх. Ау “к1ыбым” къыщылъагъорэ мы зэхъок1ыныгъэр Сэраим ык1оц1 къихьагъэп,Сэраир Африканэу,Чэркэсэу,тхьамык1эу,пыхыжьыгъэу къэнагъ.Мыщ нэужьым II.Абдюлхьмиды диным,хьалифэ (саliph) политикэм зыритыгъ.Мыр ц1ыф жъугъумэ ягуапэ хъугъэн фай,ау еджагъэхэр зыфаехэр мыщ къыздихьыгъэп.Джы Сэраир,илъэс л1эш1эгъухэр къик1угъэу,ыжърэ блэк1ыгъэм ыгъэш1эгъоныгъэр къэзгъэлъагъорэ хабзэм ык1элъык1оу,ау ышъыпкъэ къап1омэ, ык1оц1 шъугъэу,тхьамык1эу,ута1эмэ зэхэоным фэдэу зы ч1ып1э ыфэгъагъ..


“Zirveden Çöküşe (1600-1908) OSMANLI TARİHİ 2”,Milliyet Kitaplığı,s.12-13.
Зитхыгъэр Сина Акшин (Sina Akşin).(Tarihçi Prof.Dr.Sina Akşin’nin kitabından Çerkeslerle ilgili bir bölümün tarafımdan Adigece'ye çevrilmiş biçimidir. -HCY)


КАВЕСКАРХЭР (KAWESQAR) ЛЪЭПКЪК1ОД МЫХЪУНЫМ ФЭБАНЭХ

(Kaveskarlar Yok Olmamanın Uğraşıları İçindeler)

САНТИАГО- Чилим ыкъыблэджэ щы1э Веллингтон (Wellington) хыгъэхъунэм тэс щак1о-пцэжъыящэ лъэпкъэу кавескархэр мык1одынхэм пылъых.Мы лъэныкъомджэ аужьырэ бэнэныгъэхэр рагъэк1ок1ых.Нэбгэ 15 нахь мыкъэнэжьгъэ лъэпкъым ыбзэрэ ыкултуррэ ящ1ок1одын щынагъор къеол1агъ. Кавескарыр, ащыщэу 5-р к1одыжьыгъэу Чилим ыс ч1ып1эрыс лъэпкъ ц1ык1у 15-м хэтых.Ч1ып1эрысмэ къахэк1ыгъэу,ылъэс 40 зиныбжь Хуан Карлос Тонко (Juan Carlos Tonko) мылъэхъанэм Кавескарыр къыгъэтэджыжьын ик1и ыц1э тарихъ тхылъмэ къахэмынэжьын закъом фэш1к1э 1офым зыритыгъ.Къэлашъхьэ Сантиаго щыри1агъэ ыщы1эк1э дахэр къызэринэк1и,Кавескарыр къигъэнэхъэжьын фэш1джэ,ылъэс 25 ыпэ къыздик1ыгъагъэ Пуерто Эдэным (Puerto Eden) къигъэзэжьыгъ.Чили хьыкумэтыр къыдэ1эпы1эу зы лъыхъок1о куп к1ыгъоу,Тонком,Пуерто Эдэнымджэ,зиныбжь ылъэс 70,80-м 1ук1эжьыгъэ лъэпкъым щыщэу къэнэжьыгъэ нэбгэ заулэмэ къа1орэхэр еубыты.Ыгук1аер кавескар бзэр еджап1эхэм (школхэм) щырагъэджэн фэш1джэ материал ыугъоыныр ары.Нахьыба1о фон афэгъотымэ кавескармэ афэгъэхьыгъэу културнэ ик1и историкнэ анкет лэжьэныр щырагъэкъущт.Хьыкумэтым ы Ч1ып1эрысмэ Хэгъахъо Аш1ын Хасэм ыгущы1ак1о Эвелин Миллер (Evelyn Miller) къызэри1орэм тетэу,фэдэративнэ хьыкумэтым ч1ып1эрыс лъэпкъхэм фэш1к1э къыдэгъэк1ыгъэ законхэм ик1и социалнэ програмхэм фэш1к1э долар милион 15.7 къеты.Чилим,ч1ып1эрыс лъэпкъхэр хъумэным ,законым ахэр ц1э тетэу къищтэным,ахэм адэ1эпы1эным фэгъахьыгъэ законыр 1993 ылъэсым къыдыригъэк1ыгъагъ.Ау,Пуерто Эденым дэт школ закъом ыдиректорэу Педро Торрес къызэри1орэмджэ,кавескар лъэпкъым къызэтэмыуцожьышъуным фэдизэу зэрар ылъэгъугъ.Торресым “Къохьап1э културэр къызэсым ч1ып1эрысмэ якултур ыухэ ежьагъ” е1о.(ap)

Хьапый Джэудэт

(09.10.2006 tarihli “Radikal” gazetesinde yayınlanan ve Şili’de konuşanı birkaç kişiye inmiş olan Kawesqar yerli topluluğunun dil ve kültürünü Şili Hükümetinin yeniden canlandırma çalışmalarını anlatan yazının tarafımdan Adıgeceye çevrilmiş biçimidir. -HCY)