|
Bu söyleşi, daha önce
“Jineps” gazetesinde (sayı 23 Ekim 2007) yayınlanmış,
şimdi eksik kalmış küçük bir ekleme ve Adigece'si ile birlikte
yeniden düzenlenmiştir. Diğer iki söyleşi de Adigeceleri
ile birlikte verilecektir.
HAPİ Cevdet Yıldız:
Sizi tanıyabilir miyiz?
HAKURNE Kıymet Seçkin: 1920'de
Manyas'ın Darıca köyünde doğdum, 87 yaşındayım. Gönen
Dereköy'de büyüdüm. Adım Kıymet. Babamı anne
karnındayken yitirdim, öldürüldü, Hakurne (Abzegh) idi,
Wubıhça da konuşurmuş. Annem Dereköy'den bir K'emç'ı/Wubıh
idi ama Wubıhça bilmezdi. Genç yaşta dul kalan annem,
Darıca'dan Gönen Dereköy'e döndü ve Gönen
Karalarçiftliği köyünden, Gogen ailesinden bir Wubıh
içgüveyi aldı, biri kız iki kardeşim ondan doğdu.
1947'de Darıca köyü yakınında ve bir bölümü Adige olan
Süleymanlı köyüne, Wubıh Zeşu ailesine gelin gittim,
eşim 1988'de öldü, sadece Adigece biliyordu, şimdi
Bandırma'da oturuyorum.
HAPİ
Cevdet Yıldız: Manyas'ta Wubıhça konuşan ya da bilen
köyler hangileriydi?
HAKURNE Kıymet Seçkin:
Wubıhça Manyas'ta,
Boğaz denilen, güneybatıya, dağa doğru gidildikçe
daralarak yükselen bir vadideki beş köyde bilinirdi. Bu
köylerin sadece ikisi sırf Adige, üçü de
Adige-Manav/Türk karma köyü idi, ancak Çerkes ve Manav
mahalleleri ayrıydı. Boğaz dışında olan Wubıh köyleri
Wubıhça bilmez, sadece Adigece konuşurlardı. Adige nüfus
çoğunluğu olan Wubıh köylerindeki Manavlar Wubıhça'yı
bilmezlerdi ama Adigece’yi bilirlerdi.
Adigeler Manavların Boğaz dedikleri vadiye "Psışha",
bu vadide akan ırmağa Manavlar "Çay", Adigeler ise
"K'ey Psı" demektedirler. Psışha vadinin
güneybatıda, yüksekte olan bölümünün, "Psık'e" de
ırmağın kuzeydoğuya doğru yayıldığı bölüme, Manyas
Ovası'na verilen addır.
Wubıhça, K'ey Psı boyunca, ova bitiminden yukarıya doğru
sıralanan Hacıyakup (hepsi Wubıh), Darıca (şimdi
200 hane içinde 20 kadarı Wubıh), Işıklar (şimdi
5-10 hanesi Wubıh, gerisi Manav) ve
Değirmenboğazı köyünün (eskiden hepsi Wubıh, şimdi
de çoğu Wubıh) Adige yaşlıları tarafından biliniyor
ama artık konuşulmuyordu. Vadideki son köy olan
Hacıosman'da ise, çocukluğum ve genç kızlığım
döneminde, Wubıhça yaşlılar arasında konuşuluyordu.
HAPİ Cevdet Yıldız: Bildikleri halde, bazı Wubıh
yaşlıları niçin Wubıhça konuşmuyorlardı?
HAKURNE Kıymet Seçkin:
Bilmiyorum, o
zamanlar öyle şeyler aklımıza gelmiyordu, dil
denildiğinde, sadece Türkçe konuşmaya
zorlandığımızı anımsıyorum. Her yıl, yılda bir ay kadar
Hacıosman'da babaannemlerde, ayrıca yine Darıca ve
Değirmenboğazı köylerinde evli ve Wubıhça konuşan
halalarımın yanında kalırdım ama Wubıhça öğrenmeyi akıl
edememişim. Ayrıca Wubıhça asıl yaşadığım Gönen'de
konuşulan bir dil değildi. Sık sık Hacıosman'da
bulunduğumdan, kulak dolgunluğu biçiminde Wubıhça
söylenenleri az çok anlamaya başlamıştım ama sonradan bu
öğrendiklerimi de unuttum. Wubıhça’yı öğrenmediğim için
şimdi pişmanlık duyuyorum. O günlerden bir anı olarak,
benim için söyledikleri "Aphedık'u aneşü" (Cici
Kız) gibi birkaç sözcük kaldı.
HAPİ Cevdet Yıldız: Wubıhça nasıl bir dildi?
HAKURNE Kıymet Seçkin:
Wubıhça, Adigece'den
farklı, anlaşılmayan ya da anlaşılması çok zor olan bir
dil idi. Adigece ile aynıymış gibi olan sözcüklerin bile
faklı anlamları oluyordu.
HAPİ Cevdet Yıldız: Peki, hiç Wubıhça şarkı söylendiğine
tanık oldunuz mu?
HAKURNE Kıymet Seçkin:
Evet, Hacıosman'da
akrabam ve bir saraylı olan Fehime Dzıbe
Wubıhça şarkılar söylerdi. Ayrıca imece yoluyla ot
biçilirken, mısır çapalamaları sırasında ve eve gelin
getirilirken, erkekler tarafından toplu halde şarkılar
söylenirdi. Ancak bu şarkılar hangi dilde söylenirdi,
anımsayamıyorum.
HAPİ Cevdet Yıldız: Psık'e dediğiniz Manyas Ovası'nda ve
Gönen'de de Wubıh köyleri var, bu köyler hiç Wubıhça
bilmezler miydi?
HAKURNE Kıymet Seçkin:
Bildiklerini
duymadım, konuştuklarına da tanık olmadım, yakından
bildiğim Gönen'deki Wubıhlar, Wubıhça’yı hiç
bilmiyorlardı, sadece Adigece konuşuyorlardı.
Wubıhça çok az bir insan tarafından bilinen bir dildi,
herkesin bildiği ve konuştuğu dil Adigece’ydi.
HAPİ Cevdet Yıldız: Konuklar nerede ve nasıl
ağırlanırdı?Adige olmayanlar da köylere gelirler
miydi?Dilenciler nasıl karşılanırdı?
HAKURNE Kıymet Seçkin:
Akrabalar evde,
diğerleri köyün "haç'eş"inde (konukevi) ağırlanırdı.
Dereköy'deki tek haç'eş de bizim bahçemizdeydi. Konuk,
atı elinde yürüyerek köye girer, haç'eş'e öyle gelirdi,
atı olmayanlar da gelirlerdi. O zamanlar Wubıhlar
arasında "Ts’etlek’uatle" (aylak, avare) dediğimiz
kişiler çoktu. Bunları da 10-15 gün ağırladığımız,
çamaşırlarını yıkadığımız olurdu.
Manavlar arasında atı olan yok gibiydi, sadece
beylerinin atı olurdu, diğerleri semerli hayvanlara,
eşeğe binerlerdi. Onlar da köy haç'eş'inde ağırlanırdı.
Dilenciler köye alınmazdı. Darıca'da , jandarma vardı ve
dilencileri köye sokmazdı.
HAPİ Cevdet Yıldız: Manavlarla ilişkileriniz nasıldı?
HAKURNE Kıymet Seçkin:
Eskiden iyi imiş.
Cumhuriyet’ten sonra, bazıları, "Cumhuriyet
Manavla üstüne guruldu" diyerek üstünlük taslamaya,
kimilerini Darıca'da "Çerkesçe konuşuyor" diyerek
gizlice jandarmaya bildirip dövdürmeye başladılar.
Macirler de babamı hapse attırdılar.
HAPİ
Cevdet Yıldız: Nasıl oldu bu iş, anlatır mısınız?
HAKURNE Kıymet Seçkin:
Merası (xhupvo)
büyük diye Gönen Dereköy'e, galiba 1930 yılında olacak,
25 hane Osman Pazarlı Bulgar Maciri (göçmen)
getirildi. Her bir haneye meradan 25 dönüm verimli siyah
arazi verildi. Bizim çoğumuzun o kadar bir toprağımız
bile yoktu. Erkeklerimizin pazar için köyden Gönen'e
gittiği bir gün, köy merasını kadın erkek toplanıp
sürmeye başladılar;meğer orasını sezdirmeden
aralarında bölüşmüşler. Bunu gören bizden bir
kadının haber vermesi üzerine, köyümüz kadınları, hep
birlikte kazma ve küreklerle üstlerine yürüdüler ve
onları meradan kovdular. Erkek olarak, aralarında iki
kişi vardı, biri babamdı. "Kadınlardan sopa yedik"
diyemediklerinden, şehirde birilerinden akıl alıp babam
ve arkadaşı için "Cumhuriyete küfrettiler" deyip
yalancı tanıklar gösterdiler. Babam ve arkadaşı, üçer ay
hapis yattılar. O zamanlar ben çocuktum ama olayı
anımsıyorum.
Kendilerine güvenmediğimizden Manav ve Macirleri içimize
sokmazdık.
Şükür, artık böyle şeyler kalmadı.
HAPİ Cevdet Yıldız-Çocukluğunuz dönemi yaşlıları
Kafkasya’dan gelmiş olmalılar, Kafkasya’yı anlatırlar
mıydı?
HAKURNE Kıymet Seçkin-Çocukluk dönemimde
Kafkasya’dan gelme yaşlı sayısı çoktu, Kafkasya sözü
ağızlarından hiç düşmez, durmadan Kafkasya’dan söz
ederlerdi.
УБЫХМЭ
ЯХЬЫЛАГЪЭУ ГУШЭ1ЭГЪУИЩ
I
ХьДЖ
Й-Тян, о хэтмэ уашыш?
ХьКС-1920 илъэсым Манияс епхыгъэ Дарыджа къуаджэм
сыкъышыхъугъ, илъэс 87 (Гьы 89) сит. Гунэным и Пшэкъэкой
(Дэрэкой) къуаджэм сышап1угъ. Сиц1э Къыймэт. Сайтэ сэ
сыкъэмыхъоу, сяйнэ иныбэ силъэу яук1ыгъ, Хьакурнэ/абдзахэу
шытыгъ, убыхыбзэрэ адыгабзэрэ иш1эштыгъэу къя1отэжы.
Сяйнэ К1эмч1ы/убыхэу шытыгъ, шъхьак1рэ убыхыбзэ
иш1эштыгъэп. Сяйнэ ныбжыч1э дэдэу шъузабэу къызэнэм
Гунэн Пшэкъэкой/Дэрэкоим ятэ иунэ къек1ужыгъ. Гунэным и
Гогьэнкой (Караларчифтлиги) къуаджэм шышэу, Гогьэн /убыхэу
зыл1 къызлъэхишэжыгъ. Зыр пшъашъэу ч1элит1у а л1ымгьэ
къыфэхъугъ. 1947 илъэсым Мнияс Дарыджа къуаджэм
пэблагъэу Сулэйманлы къуаджэм Зэш1у/убых унагъом нысэу
сыфэк1уагъ. Сишъхьэгъусэ 1988 илъэсым л1эжыгъ, убыхыбзэ
иш1эштыгъэп, адгабзэ закъор иш1эштыгъ. Бандырмэм сыдэс.
XьДжЙ-Манияс лъэныкъомгьэ убыхыбзэ гуша1эхэу шытыгъэ
къуаджэхэр тэхэр арыгъэ?
ХьКС-Убыхыбзэр Манясымгьэ, Псышъхьэ зет1орэ,
къыблэкъохьап1о лъэныкъом, къушъхьэм дэк1уаерэ т1уач1эм
дэс къоджитфым шяш1эштыгъ. Мы къоджитфым шышэу т1ур
адыгэ къуадж, шыри адыгэ-лъэпэко зэхапхъэу шыт, ау
тыркухэр шъхьафэу шысыгъэх. Псышъхьэм дэмыс убыхмэ
убыхыбзэ яш1эштыгъэп, адыгабзэгьэ гуша1эштыгъэх.
Адыгэхэм Псышъхьэ зыра1орэ т1уач1эм лъэпэко/манаухэм
“Богъаз” ра1о, Псышъхьэм шычэрэ псыхъом лъэпакомэ “Чай”
(Коджачай), адыгъэмэ “К1эй псы” ра1о. Псышъхьэр
къыблэкъохьап1о лъэныкъом, ипшъэ дэк1уаерэ лъэныкъом
иц1, Псык1эри псыхъор здачэрэ темыркъок1ып1о шы1э шъофым,
Манияс губгъэм иц1.
Убыхыбзэр К1эй псым дэсэу, губгъэр здэшыухырэм
шегъэжагъэу ипшъэ дэк1уаеу шызэк1элъык1орэ къуаджэхэу
Хьаджэякъуб (зэпсэури убых), Дарыджа
,1ышыклар
(Işıklar;
унэгъуитф, унэгъуипш1 фэдизыр убых, къыдафэрэр лъэпако),
Дегирменбогъазы (ипэм уибых зэпытыгъ, хьигь ибэр убых)
къуаджэхэм яжъыхэмэ яш1эштыгъ, ау гушэ1эжхэштыгъэхэп.
Туач1эм дэс яужырэ къуаджэу Лэк1уашэм (Хьаджэ1османым)
сиц1ык1угъом ныбж зи1эхэр, л1ыжъ нэжъ1ужъхэр убыхыбзэ
гуша1эштыгъэх.
ХьДжЙ-Яш1эепэтэ зы куп нэжъ1ужъхэр шъыдэ убыхыбзэ
рэгуша1эштыгъэхэп?
ХьКС-Сч1ъэрэп, а лъэхъанэм аш фэдэхэр тигу
къэк1эштыгъэп, бзэ зя1орэм тыркубзэ тыгушэ1эн фэш1гэ
тызэрагъэзэу тызэрэшытыгъэр сигу къэк1ыжы. Гъэ къэс зы
мазэ фэдиз сайнэп1ашъэ идэж Лэк1уашэ/Хьаджэ1осман
сышы1эштыгъ, аш нэмыч1эу убыхыбзэ гуша1эхэу, Дарыджэрэ
Дегирменбогъазы къуаджэхэм шыдэк1уагъэхэу дэсыгъэхэ
сайтэчыпхъумэ адэжи сыкъанэштыгъ, шъхьак1рэ убыхыбзэ
зэзгъэш1энэу сегупшысэшъугъэп. Убыхыбзэр сыздэс
Пшэкъэкойми (Дэрэкоими), Гунэни шяш1эу зыбзагъэп.
Лэк1уашэм (Хьаджэ1осман) сык1оу, сыкъэтызэпытэу
зэрэхъугъэм фэш1гьэ убыхыбзэ къа1орэхэр зэхэсш1ык1эу
сыхъугъагъ, ау ет1уанэ ахэри счыгъупчэжыгъ. Убыхыбзэр
зэрэзэсымгъэш1агъэм фэш1гьэ гьы сыч1эгъожы. А мафэхэм
игукъэк1ыжэу къыся1оштыгъэ “Апхъэдык1у анэшъу” (Пшъэшъэ
ц1ык1у дах) фэдэу гучэ1э заулэ ситхьак1умэ къинэжыгъ.
ХьДжЙ-Убыхыбзэр тоштэу зыбзагъ?
ХьКС-Убыхыбзэр адыгабзэм фэмыдэу, зэхэпш1ык1ын
умылъэк1ынэу, къинэу зыбзагъ. Адыгабзэм фэдэкъабзэу шыт
гуша1эхэм нэмыч1 мэхьанэхэр къатэштыгъ.
ХьДЖЙ-Убыхыбзэ орэд къя1оу зэхэпхыгъа?
ХьКС-Зэхэсхыгъ, Лэк1уашэ шышэу тфэшыт сэрайлы
Дзыбэ Фэхьимэм убыхыбзэ орэдхэр къи1оштыгъ. Мэкъу еохэу,
натыф ягьахьэу зыхъухэрэм хьаф зэхэтхэу е нысэ къяшэу
зыхъурэм къулъфыгъэхэм орэдхэр къызэдя1оштыгъ. Ау мыхэр
шъыдыбзэгьэ къя1оштыгъ тэрэзэу сфэш1эжрэп.
ХьДЖЙ-Псык1э зешъу1орэ Манияс Губгъэмрэ Гунэными убых
къуаджэхэр шы1эх, ахэмэ зи убыхыбзэ яш1эштыгъэба?
ХьКС-Яш1эштыгъэу зэхэсхыгъэп, убыхыбзэ гуша1эхэуи
сытэфагъэп, дэгъу дэдэу сч1ъэштыгъэ Гунэн иубыхмэ
убыхыбзэ яш1эштыгъэп, адыгэбзэ закъор яш1эштыгъ.
Убыхыбзэр зиш1эштыгъэхэр бо мэч1агъэх, хэти иш1эрэ бзэр
адыгабзэр арэу шытыгъ.
ХьДжЙ-Хьач1эхэр тоштэу къежъугъэблагъэштыгъэх?Мыадыгэхэр
къуаджэм къак1оштыгъэха?Лъэ1уак1охэр къуаджэм
къыдахьэштыгъэха?
ХьКС-Благъэ, фэшыт фэдэхэр унэм, адрэхэр къуаджэм
дэт хьач1эшым шырахьач1эштыгъ. Пшэкъэкоим ихьач1эш
закъори тэти шау дэтыгъ. Хьач1эр шым къепсыхри шыр
и1эгъэу, лъэсэу къуаджэм къыдахьэри хьач1эшым
къек1уштыгъ, шы зимы1эхэри къак1оштыгъэх. Сипшъэшъэгъу
лъэхъанэм ц1элъэк1уалъэ зет1орэ ц1ыф бо шы1агъ. Мыхэр
мэфи 10-15 тхьач1эхэу, яшыгъынхэр яфэтгыч1ыхэу бо
къыхэк1ыштыгъ.
Манаумэ (тырку лъэпкъ) шы зи1э яхэтыгъэп п1онэу шытыгъ,
шы зи1агъэхэр манау пшыхэр арыгъэх, адрэхэр хьылъэуанэ
зытэлъ былыммэ, шыдыхэмэ ятэсыштыгъэх. Ахэри хьач1эшым
шытхьач1эштыгъэх. Лъэ1уак1охэр къуаджэм
къыдырагъэхьаштыгъэхэп. Дарыджэм жэндэрмэ дэсыгъ,
лъэ1уак1охэр къуаджэм къыдыригъэхьаштыгъэп.
ХьДжЙ-Манаухэмрэ тоштэу зэфэшытык1э шъуи1агъ?
ХьКС-Нахь ипэм дэгъугъэхэу къя1уатэ.
Джымхьуриетым (1923/республикэм) къэнэуж, зы куп манаум
“Джымхьуриетыр манаумэ яй, ахэм аташ1ахьыгъ” я1ори
загъэинэу, Дарыджэмгьэ шъэфэу “Адыгабзэ мэгуша1эх”
яра1ори жэндэрмэр адыгэмэ къырагъаоу яублагъ. Маджирхэми
сайтэ хьапсым рырагъэдзагъ.
ХьДжЙ-Тоштэу хъугъ а 1офыр, къытфэп1отэна?
ХьКС-Ихъуп1ор бо я1уи ти къуаджэ 1930 илъэсэр
арэу хъун фай, Былгъарие Осман Пазар шышэу унэгъо 25
маджир (былгъар мухьаджир) къыдагъэт1ысхьагъ. Унэгъо
пэпч долым 25 (гектар 2, 5) шъуц1эу ч1ыгу 1эш1у иратыгъ.
Аш фэдиз зимы1э адыгэ унагъо агьи тхэтыгъ.
Тикъулъфыгъэхэр бэзэр фэш1гьэ шэхьарым, Гунэным
к1уагъэхэу тихъуп1о маджирхэм яжъоу яублагъ, хъуп1ор
шъэфэу зэфяугошыгъэу къыч1эк1ыгъ. Ти зыбзылъфыгъэ горэм
мыр илъэгъуи макъэ къытигъэ1угъ, тибзылъфыгъэхэм
къазгъыр хьанцэ фэдэхэр яшти яохи ахэр хъуп1ом рафыгъэх.
Хъулъфыгъэу нэбгит1у яхэтыгъ, зыри сайтэ нэп1осыр арыгъ.
”Шъузхэр къытэуагъэх” я1оныр зызэрамыпэсыгъэм къыхэк1эу,
зыгорэм акъыл къарыти, сайтэрэ игъусэрэ фэш1гьэ
“Джымхьуриетым ехъоныгъэх” я1уи пц1ыупс шахьитхэр
къагъэлъэгъуагъэх. Сайтэрэ игъусэрэ мэзэ шырыш хьапсым
ч1эсыгъэх. А лъэхъанэм сэ сыч1элагъ, ау хъугъэр сэш1эжы.
Цахь зэрэфэтымыш1ырэм фэш1гьэ манаухэмрэ маджирхэр
къызхэтгъахьэштыгъэхэп.
Шыкур, гьы аш фэдэхэр къэнэжыгъэхэп.
ХьДжЙ-Уич1элэгъум Къафкъасием/Кавказым къик1ыжыгъэ
ц1ыф бо шы1эгъэн фай, Къафкъасиер къя1уатэштыгъэба?
ХьКС-Л1ыжъ1ужъэу Къафкъасием къик1ыжыгъэу бо ц1ыф
шы1агъ, Къафкъасиер яжэ дэзыштыгъэп.
ХЬАПЫЙ Джэудэт, Чъэпыогъу 2007
|
