II

HAPİ Cevdet Yıldız: Sizi  tanıyabilir miyiz?

K’EMÇ'I Süheyla: 73 yaşındayım. Hacıosman doğumluyum. Şimdi Bandırma'da oturuyorum, rahatsız ve halsizim. Ağustos sonları Hacıosman'a (Лэк1ушэ) gidip bir süre kalıyor, kışa doğru dönüyorum. Babam K'emç'ı (К1эмч1ы), Wubıhça konuşurdu. Annem Manyas Bölceağaç köyünden bir Wubıh, Şhaptlı (Шъхьаплъы) idi ama Wubıhça bilmezdi. Bu nedenle Wubıhça öğrenemedim.

HAPİ Cevdet Yıldız: Wubıhça nerelerde konuşuluyordu?

K’EMÇ'I Süheyla: Çocukluğumda Hacıosman'da yaşlılar arasında  konuşuluyordu, ayrıca Hacıyakup'ta da yaşlılarca bilinirdi, ama konuşulmazdı. Öteki köylerde de bilenler  vardı ama oralarda fazla bir Wubıh yoktu. Çocukluğumda Hacıosman 60 haneydi, şimdi çok azaldı. Hacıyakup da öyle. Köylerimize çeşitli millet yerleşti.

HAPİ Cevdet Yıldız: Köyünüzün Wubıhça adı var mıydı?Yağmur duasına çıkar mıydınız?Çıkıyor idiyseniz köyün neresinde çıkıyordunuz ve ne yapıyordunuz?

K’EMÇ'I Süheyla: Köyümüze Lek'uaşe (Lekvuaşe/Лэк1уашэ; Köleköy) denirdi. Bizde ve çevredeki köylerde fekotl (feqolv; özgür insan) sayısı azdı. Büyük çoğunluk (Tevfik Esenç de dahil) köleydi.

Yağmur duası için K'ey Psı (Kocaçay) kıyısında meşe ağaçları bulunan bir yere giderdik, buraya Hıdrellez yeri (Qedelez çvapvo)  derdik. Ailelerin ilk çocukları "Yağmur yağması" dileğiyle suya atılıp ıslatır, toplananlar birbirlerine su döker, dua okunur, halüj (halızhu/хьалыжъу), metaz ve halığuj (6)  yenirdi.

HAPİ Cevdet Yıldız: Sizde kadınlar miras alır mıydı? Köleler alır mıydı? 

K’EMÇ'I Süheyla: Aldığını bilmiyorum. Bizim ailemizde miras alan bir kadın bulunduğunu duymadım. Köleler alırdı.

HAPİ Cevdet Yıldız: Köle  olmayan bir kız köle bir erkeğe verilir miydi ya da köle olmayan bir erkek köle bir kız alır mıydı? Kölelerle ilişkileriniz nasıldı?

K’EMÇ'I Süheyla: Eskiden köle erkeğe kız verilmezdi, verildiğini duymadım, köle kız alan ise pek ender çıkardı. Böyle şeyler hiç hoş karşılanmazdı. Köleler sinirli ve alıngan olurlardı. Şimdi hepsi bizden daha asortik. Kölelerin yanında şifreli konuşulurdu. Buna verkıbze (оркъыбзэ) (7) denir.  Şimdi eski katılık kalmadı ama izleri, görünmese de sürüyor.

HAPİ Cevdet Yıldız: Wubıhça şarkı söylendiğini hiç duydunuz mu?

K’EMÇ'I Süheyla: Evet, ot biçilirken erkekler "Vosi vomera voreyda vora..." biçiminde şimdi tam anımsayamadığım şarkılar söylerlerdi. Bir de gelin alma ve damat çıkarmaları sırasında benzer  şarkılar söylenirdi.

Cenaze evine gelen akraba ve tanıdık kadınlar, ğıbze'ler (ağıt) söyleyerek ve ağlayarak bahçeye girerlerdi. Şimdi Manavlar da, bizim gibi cenazelere kalabalık olarak katılıyorlar. "Bu geleneği Çerkeslerden aldık" diyorlar. Manav cenazeleri az kişi tarafından kaldırılır, daha çok, Manav kadınları dede türbelerini ziyaret eder, dua okur, namaz kılarlardı.

HAPİ Cevdet Yıldız: Köle olmayan kadınlar da tarlalarda çalışırlar mıydı?

K’EMÇ'I Süheyla: Evet, köle ya da değil, kadın erkek herkes kendi tarla ve bahçesinde çalışırdı.

HAPİ Cevdet Yıldız: Wubıhça olarak aklınızda kalan hiç bir sözcük yok mu? Wubıhça niye terk edildi? Siz Wubıhça öğrenmeyi istemediniz mi?

K’EMÇ'I Süheyla: "Nereye gidiyorsun?" karşılığı "Mavk'ene?" (Maukvene), "Taşmuk" (Kaplumbağa) gibi çocukluğumdan kalma birkaç  sözcüğü anımsıyorum. Wubıhça’nın niçin bırakıldığını  bilmiyorum. Böyle kıymete bineceğini, Tevfik Esenç gibi Avrupalara götürüleceklerini bilselerdi, herhalde Wubıhlar Wubıhça’yı bırakmazlardı.

УБЫХМЭ ЯХЬЫЛ1АГЪЭУ ГУШЭ1ЭГЪУИЩ

II

Хьапый Джэудэт Йылдыз- Ухэт, о хэтмэ уяшыш?

К1эмч1ы Сухьейла- Илъэс 73 синыбж. Лэк1уашэ (Хьаджэ1осман) сыкъышыхъугъ. Гьы Бандырмэм сыдэс, сы сымэгьашъу, сыш1оп. Шышъхьэ1у мазэ ухыжгъом Лэк1уашэм сэк1уи зыкупэу сыкъанэ, бджыхьэ/ч1ымафэр къызыблагъэрэм Бандырмэм къэсэгъэзэжы. Сайтэ К1эмч1ы, убыхыбзэ иш1эштыгъ. Сяйнэ Маниясым иБолджэагъач къуаджэм шышэу убых Шъхьаплъэу шытыгъ, шъхьак1рэ убыхыбзэ иш1эштыгъэп. Мыш къыхэк1эу сэри убыхыбзэ зэзгъэш1эшъугъэп.

Хьапый Джэудэт Йылдыз- Тэ къуаджэхэр  убыхыбзэ гуша1эштыгъэх?

К1эмч1ы Сухьейла- Сиц1ык1угъэм Лэук1уашэмгьэ жъыхэр убыхыбзэ рэгуша1эштыгъэх, аш нэмыч1эу Хьаджэякъуб дэс жъыхэми убыхыбзэ яш1эштыгъ, ау гушэ1эжыштыгъэхэп. Адрэ къуаджэхэми убыхыбзэ зиш1эрэхэр шы1агъэх, ау а къуаджэхэм убых башэ адэсыгъэп. Сиц1ык1угъом Лэк1уашэм унэгъо 60 фэдиз дэсыгъ, гьы дэсыр бо мач1э хъужыгъ. Хьаджэякъубыри аштэу хъугъэ. Тикъуаджэмэ пэмыч1ырэ лъэпкъхэм ашышхэр къадэт1ысхьагъэх.

Хьапый Джэудэт Йылдыз- Шъуи къуаджэ убыхыбзэу ц1э и1агъэба?Ожъубэнэ дыуахь къэшъухьынэу, зэхахьэ ш1уш1ыштыгъэба, тэдэ шышъуш1ыштыгъ зэхахьэр?

К1эмч1ы Сухьейла- Тикъуаджэ “Лэк1уашэ” ря1о, мыш “Пшыл1ы къуадж” мэхьанэ къек1ы. Тикъуаджэрэ пэмыч1 къуаджэмэ адэсыгъэ фэкъол1 пчагъэр мэч1э дэдагъ. Нахьыбэ дэдэр, Тейфик Есенчри яхэтэу пшыл1ыгъэх.

Ожъубэнэ дыуахь фэш1гьэ К1эй псы гъунэм, чыгэе мэзмэ адэж техыштыгъ, мыдэк1ум “Къэдэлэз ч1ап1о” ира1оштыгъ. Унагъом ияпэрэ ч1алэр “Ошх къешхын” фэш1гьэ псым хягъэоу хэбзагъ, Псым къек1ол1агъээxмэ псы зэтырак1эжэштыгъ. Аш нэужым дыуахь къяхьыри хьaлыжъо, мэтаз (псыхьалыжъо), хьалыгъужъ яфаугошыри яшхыштыгъ. 

Хьапый Джэудэт Йылдыз- Шъуикъуаджэгьэ бзылъфыгъэмэ ч1эн (ахь) яратэштыгъа? Пшыл1ы бзылъфыгъэмэ ч1эн яхьэштыгъа? 

К1эмч1ы Сухьейла- Бзылъфыгъэмэ ч1эн яхьэу зэхэсхыгъэп. Тэ тиунагъо ч1эн ихьыгъэу зы бзылъфыгъэ исыгъэуи зэхэсхыгъэп. Пшыл1ымэ ч1эн яхьыштыгъ.

Хьапый Джэудэт Йылдыз- Пшыл1эу шымыт зыпшъашъэ зы пшыл1 ч1алэ рятэштыгъа е пшыл1эy шымыт зы ч1алэм пшыл1 пшъашъэ къишэу къыхэк1ыштыгъа? Пшыл1ыхэр тоштэу шъулъэгъоштыгъэх?

К1эмч1ы Сухьейла- Ипэм пшыл1 ч1алэм фэкъол1 пшъашъэ рятэштыгъэп, рятыгъэуи зэхэсхыгъэп, пшыл1 пшъашъэ къэзышэрэри бо зырыз дэдагъ. Мыш фэдэхэр ядэштыгъэхэп, мыр  хъунмэ яшышагъэп. Пшыл1ыхэр губжыпхэу, псынч1э ягу хэч1эу, шхьак1олыеу шытыгъэх. Гьы ахэр тэ тэнахь зэш1ош1ыжых. Пшыл1мэ ядэжгьэ ч1эгъч1элъыбзэгьэ (шифр бзэгьэ)  гуша1эштыгъэх. Мыш оркъыбзэ ря1оштыгъ. Гьы ипэрэ пхъэшагъэхэр/хэбзэжъхэр  къэнэжыгъэхэп. Ау илъэужхэр, къэмылъагъохэми гьыри шы1эх.

Хьапый Джэудэт Йылдыз- Убыхыбзэ орэд къя1оу зи зэхэпхыгъа?

К1эмч1ы Сухьейла- Зэхэсхыгъ, мэкъу еохэу зыхъурэм къулъфыгъэхэм “Оси омэра орэйда ора…” фэдэу игуша1эхэр икъунэу сигу къимнэжыгъэ орэдыжъхэр къя1оштыгъ. Аш нэмыч1эу нысэ къяшэ зыхъурэм е малъхъо ишыж зыхъурэм аш фэдэ жъугъ зэхэт орэдхэр къя1оштыгъ.

Хьадэ зилъ унэм къак1орэ блэгъэ-фэшытхэр, л1агъэр зиш1эжрэ бзылъфыгъэхэр, гъыбзэхэр къя1охэу, гъыхэу джэнэзэ шаум къыдахьэштыгъэх. Гьы манаухэри (зы тырку лъэпкъ) жъугъухэу джэназэм къек1ух, ”Мы хабзэр адыгэмэ яхэтхыгъ” я1о. Нахь ипэм манау хьадэхэр ц1ыф мач1э къек1оу ягъэт1ылъыжхэу шытыгъ. Манау шъузхэр тэтэжъ къэунэхэм (дэдэ турбэхэм) к1охэу дыуахь къяхьэу, нэмазэ яш1эу шытыгъэх.

Хьапый Джэудэт Йылдыз- Мыпшыл1 бзылъфыгъэхэми мэшхэм-хатэхэм 1оф шыраш1эштыгъа?

К1эмч1ы Сухьейла- Пшыл1ми мыпшыл1ми, къулъфыгъэ бзылъфыгъэ, хэти еж имэш, ихатэ шылажэштыгъ.

Хьапый Джэудэт Йылдыз- Убыхыбзэу пш1эжрэ зи шы1эжба? Убыхыбзэр шъыдэ шянэжыгъ?Убыхыбзэр зэбгъэш1эным упылъыгъэба?

К1эмч1ы Сухьейла- “Маук1энэ?” (Тэук1орэ?),  “Ташмыкъу” (Хьадэчэмы1о) фэдэу сиц1ык1угъэм сч1ъэштыгъэ гушэ1э заулэ сигу къинэжыгъ. Убыхыбзэр шъыдэ шянэжыгъ, сч1ъэрэп. Моштэу уасэ фыраш1ынэу, Тэйфык Есенч фэдэу Аурупэм (Европэм) яшэнхэу яш1агъэми убыхыбзэр хыранэжыныеп сэ1о.