Çerkesler, Kafkasya'nın verimli vadilerinde ve sık ormanlarında, "kendi kararlarını kendileri alan (1)

(Zi wınafe zışıj) site devletleri halinde mutlu ve uygar bir yaşam sürerken, Çar Korkunç İvan'ın sıcak denizlere inerek dünyaya egemen olma idealinin Rus devlet politikasına dönüşmesiyle, yüzyıllar sürecek bir musibetle karşı karşıya kalakaldılar.

Belli aralıklarla dört yüzyıla yakın bir süre devam eden Rus saldırıları, Çerkes site devletleri arasında daha geniş siyasi birlikler oluşturma gereği doğurmuştur.

"Komşu kabileler ile ilişkilerini kardeşlik ve akrabalık zemininde yürütmekte olan Adigelerin dönem dönem siyasi birlik denemeleri de olmuştur." (2)

Pşı Yinal'in Batı Kafkasya'yı, İmam Mansur'un ve daha sonra onun izini sürdüren İmam Şamil'in tüm Kafkasya'yı birleştirme çabaları, Çerkesya'da 1830'larda ve 1860'ların başında görülen birlik girişimleri, 11 Mayıs 1918'de kurulan ve düvel-i muazzamca (büyük devletler) tanınan Kuzey Kafkas Cumhuriyeti, Sovyetler Birliği'nin dağılışının ardından kurulan KHK (Kafkas Halkları Konfederasyonu), Cowhar Dudi'nin Kafkas Evi projesi; Kafkasya'da işgal dönemindeki siyasi birlik girişimleri söz konusu edilince akla ilk gelen örnekler olarak söylenebilir.

Biz bu kısa makalede, hak ettiği ilgiye mazhar olamadığını düşündüğümüz önemli bir siyasi girişimden sözetmek, Batı Kafkasya'da 13 Haziran 1861 tarihinde kuruluşu ilan edilen Çerkes Devleti'ni gündeme getirmek ve araştırmacıların dikkatlerini bu noktaya çekmek istiyoruz.

Çok eski zamanlardan beri var olan ve Rus işgali döneminde direnişin temel dinamiklerinden birini oluşturan "Xase"ler (meclis) işlevsiz hale getirilmek isteniyordu. "...Rusya batı bölümündeki halk meclislerini dağıtmaya, kabile reislerine armağanlar göndermeye başladı. Abzekh 'Pşı'sı* 1828'de kendisine yapılan barış önerisini meclise sundu ve Shapsughya'da toplanan meclis, uzun tartışmalardan sonra, bölgenin durumuna, Rusların düşmanlığına ve Edirne Antlaşması'nın geçersiz olduğuna ilişkin şu bildirgeyi tüm dünyaya deklare etme kararı aldı:

"Ruslarla barışa bile yanaşmayan Kafkasya'nın sakinleri nasıl olur da onların uyruğu sayılabilir!". (3)

1859'dan sonra batıda Rus baskısının iyice şiddetlenmesi üzerine Wubıh, Abzegh ve Shapsugh önderleri 1861'de bir genel kongre topladı. Yeni bir meclis seçen bu kongre şu kararları aldı:

Madde 1

Son gelişmeler Avrupa ülkelerine duyurulacaktır.

Madde 2

a) 13 Haziran 1861 Çerkeslerin bağımsızlığını ilan ettiği gündür.

b) Tüm Çerkesleri temsil eden Ulusal Meclis seçilmiştir.

c) Birlik, gerekirse kuvvet kullanarak sağlanacaktır.

d) Bağımsız Çerkes Devleti Meclisi'ne gizli oyla 15 üye seçilmiştir.

Madde 3

Meclis kararıyla ülke 12 eyalete bölünmüş ve her birine kadı, müftü, muhtar ve emniyet amiri atanmıştır.

Madde 4

Meclis kararları bu temsilciler tarafından uygulanacak ve vergileri bunlar toplayacaktır. Her yüz haneye beş süvarinin gideri yüklenmiştir. Toplanan vergiler hür Kafkasya'nın temsilcileri eliyle ülke işleri için en iyi şekilde harcanacaktır." (4)

Kafkas tarihi alanında Türk dilinde kaleme alınan en geçerli yapıt olma özelliğini koruyan yapıtında Berkok Paşa, bu önemli olayı -ileride daha detaylı ele almak düşüncesiyle olmalı- kısaca ve yüzeysel olarak geçmiştir:

"... Garbi Kafkasya'da büyük bir heyecan ve endişe oluşmuş, Rusların girişimlerine karşı bir önlem bulmak için, genel meclis toplanmış, mecliste, Londra, Paris ve İstanbul'a delegeler göndermeye karar verilmiş ve delegelerde yola çıkmıştı. Aynı zamanda İstanbul'a Dağıstan'dan altı kişilik bir delegeler heyeti gelmişti. Bu biçimde İstanbul'da bütün Kafkasya'yı temsil eden bir delege grubu toplanmış oluyordu. Kafkaslıların bu girişimleri dışarda çok güçlü bir siyasi çalışmanın canlanmasına ve gelişmesine neden olmuştu." (5)

Olayı Bir Başka Kaynaktan Dinleyelim
 

"1861 yılında Kuzeybatı Kafkasya'da bir devlet kurulmak istenmiştir. 19.yüzyılda burada demokrasi uygulayan Wubıh, Abzegh ve Shapsughlar vardı. Savaş nedeniyle iç anlaşmazlıkları sonuçlandırıp birlik kurarak düşmana karşı koymaya başladılar. Ruslara ait dört kaleyi ele geçirdiler. Bu olay nedeniyle  birliktelikleri güçlendi. Muhammed Emin ile Şamil'in bu birliktelikte büyük rolü oldu. Halkın içindeki statü sahipleri bu birlikteliği hoş karşılamıyordu. 1859'da Şamil yenilep olup Muhammed Emin de esir alınınca, birliği eski statü sahibi muhalifler destekler oldu... 1861'de Wubıh, Abzegh ve Shapsughlar "Meclis" kurdu.

15 kişilik bir heyet seçildi. Bir Wubıh olan thamade (Başkan) Hacı Giranduk Berzeg¨, meclis kararı aldı, ülkeyi 12 eyalete ayırdı. Eyaletlerin de kendi meclisleri vardı. Gelişmelerden Rusya, Türkiye, Fransa ve İngiltere haberdar edildi.(6)

"Rusya haber alınca meclisi çalıştırmadı. 1864 göçüyle Türkiye bölgeden insanları götürünce bu devlet son bulmuş oldu. Girişim yerinde ve zamanındaydı, ancak kendi reisleri tarafından satıldılar." (7) Bu üslup, bir Sovyet dönemi yazarı için yadırganmayabilir. 13 Haziran 1861 tarihinde kurulan Çerkes Devleti'ni çalıştırmayan, halkını topluca katliama ve sürgüne tabi tutarak bu devleti yıkan bizzat Rusya olmuştur.

13 Haziran 1861'de Batı Kafkasya'da kurulan bağımsız Çerkes Devleti'nin hakkıyla araştırılarak üzeri küllenen tarihi gerçeklerin gün yüzüne çıkarılması umuduyla...'

Dipnotlar:

1) Naroçnitskiy, A. L. vd., İstoriya Narodov Severnogo Kavkaza, 2 c., "Nauka", Moskova 1988, c. 1, s. 236.
2) Bkz.; Zamihov, K. F., Adıgu: Vehi İstorii, Nalçik 1994, ilk bölüm.(*) Pşı; Feodal dönemde Adıge toplumunda genellikle      kabile reisi olan beylere verilen ad.

3) Spencer, E., Travels in the Circassia'dan naklen; Berzec, Tehcîru'ş - Şerâkise, (Arapçaya çev. İsamu'l - Hasen), Amman 1986, s. 68.
4) Vesâiku Lecneti'l - Âsâri'l-Kafkâsiyye, c. 12, s. 618'den naklen; Berzec, a.g.e., s. 77-78.
5) Berkok, İ., Tarihte Kafkasya, İstanbul 1958, s. 518. ¨ Devleti gibi kendisi de gizli kalmış (daha doğrusu bırakılmış) bu ulu lider hakkında da detaylı araştırmalar yapılması gerekir. Bir başlangıç olarak bkz. Abrek Tugan, 'Son Ubıh' Masalı ve Hacı Giranduk Berzeg Gerçeği, Kafkasya Gerçeği, sayı: 2, Samsun, Ekim 1990, s. 14-18.
6) Lavrov, L. İ., Kratkoye Soderjaniye Dokladov Seredniaziyatsko Kavkazskih Çteni, Nauka, Leningrad 1980, s. 19
7) A.g.e, s. 20.