|
Adige aile damgalarının
(çoğunlukla Kaberdey) toparlanması ve tespit edilmesi tamamlanmış,
basım aşamasına getirilmiş ve tüm hazırlıkları tamamlanmıştır.
Damgalar ile ilgili dergilerde gazetelerde birçok kez yazılıp
çizilmiş bu konuda pek çok kitap yayınlanmıştır. Örnek olarak
L. Pavlov'un "Tarihsel ve Etnografik Açıdan Kafkas Damgaları",
Kuekue J. ve Kuekue L.’nin, "Kabardey-Çerkes Aileleri",
Yehutıenıdj H.’nin "Kuzey Kafkas Damgaları",
Besleney V.’in "Küçük Kabarda" gösterilebilir.
Bunlar ve benzeri daha pek çok kitap yayınlanmış, pek çok
araştırma yapılmıştır. Ancak bu söz ettiğimiz kitap ve
araştırmaların ortak özelliği yalnız bir tek gurubu ya da bir tek
kabileyi değil bütünü kapsayan araştırmaların sahibi olmalarıdır.
Aşağı Kafkas’ta yaşayan bütün halkların damgalarını araştırıp
bunları karşılaştırarak ortaya koyuyor olmalarıdır.
Örneğin Kuekue Baba Kız'ın araştırmasında Abaza, Abhaz, Adigey,
Kabardey, Asetin, Wubıh, Balkar, Karaçay damgalarından oluşan 1390
adet damga bulunmaktadır.
Konunun uzmanlarına göre bunların arasında 9 tanesi Psıj; Tıj,
Şıkue, Dumen, Astemır, İzıh, Çelimet, Şenıbe, Kandrokue, Çıkusey
ve Çerkes; Kuban damgalarıdır.
YEHUTENIDJ Hasan'ın kitabında ise Aşağı Kafkas halklarından 11
tanesinin damgalarıyla karşılaşıyoruz. Bunların detay bilgilerini
görebiliyorsunuz. Ancak aynı kitapta söz edilen 70 aile damgası ile
bu ailelerin bilinen damgaları hiç bir şekilde örtüşmemektedir.
Varolan ile kitapta söz edilenlerin birbirine yakınlığı dahi
söz konusu değil. Bu kitabın bir başka eksikliği ise sözü edilen
damgaların hangi bölge, hangi kabile, hangi köye ait olduğu gibi
pek çok açıklayıcı bilgiden yoksun olmasıdır.
Burada (Astej, Anzor, Betığuen, L|ımahu, Unej, Şıkue vb.) bir
kısım ailenin yerleşik olduğu bölgeyi ve detay bilgileri biz
çıkartabiliyor olsak da kitapta geçen damgaların bütünü için böyle
bir şans söz konusu değildir.
Burada hiç ummadığımız, beklemediğimiz bir durum ortaya çıkıyor.
Sanıyorum değişik zamanlarda mühür biçimine getirilerek kaydedilen
bu damgalardan bazılarının birbirine benzemediği ya da aralarında
ayrımlar olduğu anlaşılıyor. Örneğin; Yeş|er, Bemırze, Pkhıeş,
Unej|, Kuşhıe aile damgaları sözünü ettiğimiz farklılık gösteren
damgalar arasındadır. Profesör Aleksandr Muskayev'in derleyip
araştırdığı damgaların çoğunluğu Kabardey-Balkar aile
damgalarıdır. Bunlar 300 civarında olup 237'si Adigelere, 62'si
Balkarlara aittir, 1 tanesi ise Çerkes aile damgasıdır. Onun
kitabında belirttiği damgalardan yalnız bir tanesi Khumere
köyünden Dığujlerin aile damgası ile bizdeki bilinen damga
arasında farklılık vardır.
Muskayev bu damgaların toparlanıp derlenmesi konusu ile daha
sonraları ilgilenmeye başlamış ve araştırmaları Oşhamahue
dergisinde sürekli yayınlanmıştır. Küçük Kabardey'i ve Jilahsteney
ile anılan bölgeyi, yerleşimleri, o bölgedeki köyleri, o köylerde
yaşayan aileleri ele alıp incelerken Adige damgaları konusuna da
gereken özeni göstermiştir. Bu konuda Besleney Vladimir'in
araştırmasından da yararlanmıştır.
Besleney Vladimir, yayınladığı Malaya Kabarda (küçük Kabardey)
adlı kitapta Terek'in diğer yakasındaki 269 Adige aile damgasına
da yer vermektedir. Bizi bu damgalar ile ilgili detaylı olarak
bilgilendirmektedir.
Çerkes, Adige aile damgaları konusunu ilk kez ele alıp araştıran
HEKUN Baresbiy'dir. HEKUN Baresbiy’in asıl mesleği ziraat
mühendisliği olmasına karşın Adige damgaları konusuna özel bir
ilgi göstermiş ve özel bir çaba harcamıştır
Bu konu ilk kez 6 Mayıs 1989’da “Lenin Işığı” gazetesinde
Baresbiy'in "Adige At Damgaları" isimli yazısı ile gündeme
gelmiştir. Bu yazı pek çok yönden ilginç ve önemli bilgiler
içermektedir. Adige at türleri , bu türlerin isimleri ve bu
türlere özel kullanılan damgalardan (42 tür damga) ilk kez bu
yazıda söz edilmektedir.
Eskiler özellikle atlara vurulan damgayı çok önemserler ve
üzerinde damga olan ata köpeklerin yaklaşmadığına inanırlar, atın
dayanıklılığını üzerindeki damga ile ölçerlerdi. Eğer bir at
yerinden kımıldamadan üzerine damga vurulmasına katlanamıyor ve
huysuzlanıp kaçmağa çalışıyorsa onun cins at olmadığına
inanırlardı. Atların damgalanması da belirli kuralla bağlıydı.
Adigeler bu konuyu çok önemser adeta bir tören havasında
yaparlardı bu işi. Örneğin pşılerin (prenslerin) atlarında damga
atın sol sağrısının üstüne, werklerin (soyluların) atlarında ise
atın sağ terkisine (sağrısına) vurulurdu. (Kaynak: GUKIEMIHIU
İbrahim, Adige Atı ile Adige Erkeği, Oşhamahue Dergisi no: 4
-1995)
Gazeteci DAUR Jehfar'ın (Çerkes Heku 1993) "Damgalarınızı Yeniden
Öğrenin" adlı yazısında Adige aile damgalarından 116 tanesini
yayınlamıştır.
Yine burada da damgalardan bir kısmının hangi aileye, bölgeye,
kabileye ait olduğu belirtilmediği için okuyan insanlarda kuşku
uyandırmaktadır. Ancak burada bir de doğru değerlendirme vardır ki,
(Ğuk|ıe, Jambeç, Hekun, Şıkue vb.) bazı aileler zamanla ayrılıp
başka bölgelere yerleşmiş olmaları nedeni ile zaman zaman farklı
damgalar kullanmaktadırlar ki burada bunlar tespit edilmiş ve
belirtilmiştir.
Adige damgalarının karşılaştırılması,tarihsel kökeni, yapısal
farklılıkları gibi konuları ilk kez ele alan profesör Vladimir
Pojidaev'dir. 1948 de Nalçik’te basılan kitabında “Kabardey Çerkes
damgaları ve Kafkas Sanatı” başlığı altında bu konuyu detayları
ile ele almaktadır.
Damga sözcüğü dilimize Türkçe’den girmiştir. Bu sözcüğün dilimizde
tam karşılığı "yakarak işaretlemek" şeklinde açıklanabilir. Adige
damgaları kuşkusuz birer resim değildir. Ancak yine de bize
ailelerin anlayışları, bakış açıları, ne iş ile ilgili olduğu gibi
pek çok ipuçları vermektedir.
Damgalar ilk ortaya çıktığı dönemden günümüze pek çok değişim
göstererek gelmiştir. İlk ortaya çıkan damgalar daha kaba
işçilikli ve daha zor işaretler olmasına karşın zamanla gelişerek
günümüze ulaşmış nerede ise bir sanat haline gelmiştir. Adige
kilimlerinde, kadın giysilerinde, çeşitli mutfak eşyalarının
üzerlerinde, atların koşumlarında gemlerinde, üzengilerinde ve
kadınların altın gümüş gibi süs eşyaları üzerinde çok güzel
damgalar ve bunlara ait motifler görebilirsiniz
Pek çok değişik kültürde pek çok değişik halkın damgalara bakış
açısı ve değerlendirme biçimleri aşağı yukarı birbirinin aynıdır ya
da çok benzeşmektedir. Pojidaev'in anlattığına göre Adigeler ile
Asetinler beş köşeli yıldızı Müslüman işareti ve damgası gibi
görürlermiş ve şapkalarına bu yıldız motifini işlerlermiş.
Ancak bizim derlediğimiz 595 damga ve motifin arasında bu sözü
edilen biçimde bir damgayla ya da motifle hiç karşılaşmadığımızı
belirtmeliyim.
Araştırmacıların damgalar ve motifler ile o halkın tarihi arasında
yakın ilişki olduğunu kanıtlamalarından bu yana çok zaman geçti.
Üstelik Slavların, Mısırlıların, Çinlilerin kullandıkları bu tür
motiflerin sözlü yazının bir anlatım biçimi olduğu artık kesin
biçimde ispat edilmiştir.
Filoloji profesörü Urıs Hetali, bu verilerden yola çıkarak;
"kullandıkları damgalar motifler o halkların atalarının yazı ile
ilişkilerine değin ipuçları vermektedir ve büyük olasılıktır ki,
Adigelerin ataları yazın geleneği olan bir halktı, damga ve
motiflerimiz tarihte geriye doğru gittiğimizde bizi mutlaka bu
noktaya çıkartacak " savında bulunmaktadır.
Adigelere ilişkin aile damgalarından bizim bu güne kadar
toparladıklarımızın sayısı 595'i bulmaktadır. Bu damgaları bize
yazdıranların isimleri, aile isimleri bölgeleri ve benzer tüm
detayları altlarına kaydedilmiş olarak derlenmiştir.
Araştırma yaptığımız bölgelerde pek çok halktan pek çok aile bu
gün damgalarını hatırlamamaktadır ve bu konuda hiç bir bilgi
sahibi değiller. Örnegin; Mayl , Hıebez, Tıj, Jakue, Heredure,
Pseukıe-Dahıe, Abazakt, Ksal, Bev, Beçır, Raste, Zeyikuıe gibi
daha saymadığımız pek çok aile adı var ancak damgaları
bulunamamıştır.
Bu derleme işinin bütünüyle tüm bölgelerde tamamlanmamış
olmasından dolayı tüm aileleri şimdilik burada sıralamıyoruz. Bu
arada şunu da belirtmek gerekir ki, aynı aile adını taşımalarına
karşın hiç bir kan bağı olmayan ve dolayısıyla farklı damgalar
kullanan pek çok aile vardır. Buna en iyi örnek Karden aile
adıdır. Jak|ue, Besleney, Malo Zelençuk, Ersako, Pseukıe-Dahıe,
Novo Humere köylerinde yaşayan Karden ailelerinin damgaları hepsi
birbirinden farklı ve çok zıt işaretlerden oluşmaktadır.
Bir başka durum ise aralarında akrabalık bağı bulunan ancak farklı
damgalar kullanan ailelerin varlığıdır.
Adigelerin arasında en fazla farklı damga kullanan ailelerden
birkaçı ise Besleney boyundan Balkarlar, Ğukıeler, Khunıj|ler,
gösterilebilir. Bu şekilde iki üç damga kullanan ailelerin sayısı
oldukça fazladır.
Çerkes aile damgaları arasında benzerlikler gösteren ve sonrada
asıl aile damgasını kullanmaya başlayan aileler de vardır. Bunlara
örnek olarak; Temirdaş aile ismi (Adige h|ıable), Şıbzıhuıe
(Besleney), Adige Şaue (Vakıue Jıle), Besleney (Khumere) , Kurşe (Aliy
Berdıkuıe), Dumenış (Kuıeş Hıable) sayılabilir. Bu şekilde de pek
çok aile vardır. Benzer aile adları; bana göre, bir ailenin bir
zamanlar diğerinin yönetiminde olduğuna ya da bir zamanlar
birlikte oldukları halde sonradan yollarının ayrıldığına işaret
ediyor olmalıdır (örneğin Mole ve Sekiy aileleri gibi-Zeyikuıe
Kuajıe).
TEUBIÇE Fatih'ten öğrendiğimize göre, İndıj'deki üç aile (Tobıçe,
Beslen, Hıakun) tek bir damgayı birlikte kullanagelmişlerdir.
Tarih bilimleri uzmanı KALMIK İbrahim'in yazdığına göre soyluluk
ve kölelik kurumu ortadan kalkmadan önce yalnız özgür ailelerin ve
soylu ailelerin damgaları vardı ve yeni ortaya çıkan ailelere ve
sülalelere damga soylular tarafından verilirdi.
MISROKUE Sultan, Lenin Işığı gazetesinde (1989) yaşanmış bir
olaydan söz eder ve Kıeseyhable köyünün geriye kalanları ve köyü
yeniden varedenleri olarak bilinen bir ailenin Mısostey damgası
kullandıklarını anlatır.
Yine KALMIK İbrahim’in aynı kitabında bu güne dek yapılan
çalışmalar soyluluk kurumu kaldırılıp kölelik lağvedildikten sonra
ortaya çıkmış olan Adige aileleri ve damgalarının hangileri olduğu
bu güne kadar netleştirilebilmiş değildir.
Çerkes aile damgaları içerisinde çok güzel ve çok mükemmel
motifler olduğu gibi bazen ilk bakışta kavranamayan karmaşık
motifler de vardır. Her ne biçimde olursa olsun bu damgalar ve
motifler o ailelerin ve dolayısıyla bizim kültürümüzün bir
parçasıdır.
Belki de bu damgalar bizi yazılı tarihimizin başlangıcına
ulaştıracak bir ipucudur. |
