Doğru ya da
yanlış, çeşitli zamanlarda gençlerimizin thamade ve thamadelik
konularını aralarında yazılı ve sözlü olarak tartıştıklarına tanık
olmaktayız. Konularımızın sansür getirilmeden tartışılmasından
yana olduğumu her zaman açıkça söyledim. Tabulaştırmakla ya da
oluştuğu varsayılan tabulara sığınmakla kültürümüze ve kimliğimize
kişilik
kazandırmayacağımızda bir gerçektir.
Bu anlamda bu yöndeki
tartışmaların yapılmış olmasını da yararlı, hatta zorunlu
buluyorum. Ne var ki kavramı her yönüyle anlamadan önce, kavramı
öğrenmeden önce lehte ya da aleyhte olsa da tartışmaya açmak
kanımca bazı sakıncaları beraberinde zorunlu olarak getirecektir.
Bu düşünce ile bu yazıda, daha geniş olarak yapmakta olduğum bir
çalışmadan kısa alıntılar yaparak thamade kavramına bir açıklık
getirmek istiyorum.
Öncelikle şu deyimlere beraberce göz atmakta yarar vardır.
Çünkü bu deyimlerin tamamı ve bunlara benzeyen başka birçok deyim
yönetimle, yönetmekle, yöneticiyi görevlendirmekle ya da sevmekle
ilişkilendirilebilir ve thamade kavramıyla yakından ilgilidir.
Deyimleri uzun uzadıya açıklamadan örnek olsun diye sıralayıp
geçeceğim.
NEXIJ: Genellikle saygın kişiliği olan daha yaşlı kimse.
VINAFE: Çıkan bir sorunu, bir problemi çözmek için yapılan
toplantı ve alınan prensip kararları (Bunlar xabze kuralları
değildir. Karıştırmamak gerekir).
VINEFEJ: Çıkan herhangi bir sorun, bir konu ya da olayın
çözümünü üstlenen, Vinafe yapabilen kişi ya da kişiler (kurul).
KENGEŞ: Akıl, bilgi ve deneyim danışma.
KENGEŞEUĞ: Danışılacak, düşünmeye götürecek bilge kişi.
XEXİN: Eylem olarak seçme fiili.
XEXİNIĞE: Seçme eyleminin sürekli duruma getirilmesi.
XEXE: Seçilen (burada genellikle aday tek ya da az
sayıdadır).
XADZE: Birçok aday arasından seçme.
thamade
THAMADAĞE
HABLE thamade
KOAJE thamade
XEĞEUG thamade
JİLE thamade
XEUK thamade
thamade KODZE.
Açıklamaya geçmeden önce, okuyucudan bir konuda özür diliyorum.
Konuyu uzatmamak için farklı dil guruplarındaki kavramları ele
almadım. Nitekim yaptığım çalışmada da ağırlıklı olarak
Kabardeyce’yi aldım. Çünkü, o dille yetiştim. Kavramları genel
olarak bu dille öğrendim. Bu dile aşinalığım var.
Adigece olarak sıraladığımız bu kavramlar, basitte olsa toplum
niteliğini kazanmış olan topluluklardan başlayarak ulusal devlete,
hatta imparatorluklara kadar her çeşit toplumda kendi dillerine
özgü olarak
vardır, olmakta zorundadır. Örneğin: Şef-Reis, Han, Kral,
İmparator, Bilge, delege, yönetici, seçilmiş ya da seçilmemiş
Lider vb. kavramlar bunlardan
bazılarıdır. O halde konuya şöyle başlamak gerekiyor.
Thamade kimdir? Thamadeğe-
thamadelik nedir?
Thamade
kimler olabilir?
Thamade
nasıl olunur?
Thamade
olmanın koşulları nelerdir?
Thamade
seçilmeden olunabilir mi?
Thamade’nin
görevleri ve sorumlulukları nelerdir?
Thamade
kimlere karşı sorumludur?
Thamadelik
süreye ve göreve bağlı mıdır?
Sürekli
thamadelik var mıdır?
Thamade
Çeşitleri
Bu
soruların çokluğu okuyucuyu sıkabilir. Hatta gereksiz olarak da
değerlendirilebilir. Bunu da saygıyla karşılamak gerek. Ne var ki
tarih boyunca xabze TOPLUMU olmakla gurur duyduğumuz ADİGE TOPLUMU
bu kavramların hepsini ayrıntılı bir biçimde kurallara
bağlamıştır. Doğrusunu isterseniz xabze dediğimizde bütün bu
kuralların toplamından başka bir şey değildir. Benim inancıma göre
KÜLTÜRÜMÜZÜ- GEÇMİŞİMİZİ, GEÇMİŞTEKİ TOPLUMSAL YAPIMIZI
ANLAYABİLMEK İÇİN SABIRLI, HAZIMLI, SOĞUKKANLI OLARAK ÖĞRENMEYE
ÖNEM
VERMELİYİZ. KOLAYCILIĞA KAÇMAK BİZİ HİÇBİR KONUDA AMMA HİÇBİR
KONUDA KURTARMAYACAKTIR.
Thamade Kimdir?
Thamade, kendisine verilecek görev ya da görevlerin
gerektireceği özellikleri taşımak koşuluyla, toplum ya da topluluk
ya da onların temsilcileri tarafından, belirli bir görevi yerine
getirmek üzere, görevlendirilen, belirli bir misyon ve statüyü
belirli süreyle taşımak üzere
seçilen kimseye denir. Bu anlamda thamade, belirli bir görevi
yerine getirmek üzere, belirli bir misyon ve statü ile seçilerek
görevlendirilmiş kişi anlamında tanımlanmalıdır. Nitekim ADİGE
xabze' ye göre de böyledir. Burada çok önemli bir noktaya değinmek
zorundayız. thamade ile NEXIJ belirli görevde, zamanda ve kişide
örtüşebilir. Ancak thamade hiçbir zaman Nexij değildir. Nexij’de
thamade değildir. Bu iki kavramı kesinlikle birbiriyle
karıştırmamak gerekir. Bu şekilde seçilmiş ya da
atanmış olan thamade, üzerine almış olduğu görevi tam yetkili
olarak yerine getirmek zorundadır. Burada kendisini seçen ya da
görevlendiren kişiler ya da kurullara karşı tam bir sorumluluk
altında olduğunu düşünerek, tam yetki ile görevini yerine getirir,
misyonunu tamamlar. Görevin sınırları içerisinde hiçbir yetki
kısıtlaması yoktur.
Yine önemle durulması gereken bir konuda, yaşlılıkla thamade 'nin
özdeşleştirilmesi olayıdır.
Bilindiği üzere ADİGE kültürü hiçbir zaman yazılı olarak
toplanmamış, yazılı biçime getirilmemiştir. Tersine sözlü ve
uygulamalı olarak kuşaktan kuşağa süre gelmiştir. Bu durumda yaşın
ilerlemesine paralel olarak bilgi ve deneyimin artmasına,
birikmesine neden olmuştur. Bir yabancı yazarın dediği gibi Adige
thamadeleri kendilerini propaganda ile ya da para ile
kanıtlamamışlar, pratikte gerçekleştirdikleri eylemlerle bu unvana
hak kazanmışlardır. Bunun içindir ki, yaşla thamadelik çoğu kez
örtüşmüştür. Ancak temel kural bu iki kavramın ayrı olduğudur.
Nitekim belirli thamadeler için yaş hiçbir şekilde aranmamıştır.
Thamadeğe- thamadelik
Adige xabze toplumunda thamadelik hem kavram olarak, hem de
kurumsal olarak oluşmuş ve toplumsal düzenimizde bir statü olarak
yerini almıştır. Ayrıca bu kavramın toplumsal yapıda yer alması
öyle yakın bir zamanda olmamıştır. Daha avcılık ve toplayıcılık
dönemlerinde, görevin başarılması ve paylaşımın adil ve eşit
olması için eşitler arasında thamade seçilmeye ve
görevlendirilmeye başlanmıştır. Geçen uzun tarihsel süreç
içerisinde thamadelik kavramı gelişerek daha çok toplumda saygı
kazanarak bir kurum biçimine dönüşmüştür.
Bugün Tahamde'lik denilince thamade'nin yetkilerini,
özelliklerini, kimlerin thamade olabileceğini, sorumluluklarını,
görevlendiriliş biçimini, süresini,
thamadeliğin bitmesi ve bitirilmesini en ayrıntılı ve açık şekilde
anlayabiliyoruz. Onun için Adige xabzesine göre THAMADAĞE ya da
thamadelik thamadeden ayrı olarak ve soyut olarak toplumsal ve
kuramsal bir olgu şeklinde ulusumuzda vardır. Toplumumuz devam
ettikçe de var olmaya devam edecektir.
Kimler thamade olabilir?
Kural olarak, görevin gerektirdiği nitelikleri taşıyan ya da
taşıyabilen herkes thamade olarak seçilebilir ya da
görevlendirilebilir. Ancak burada bazı konuların daha açık olarak
açıklanması gerekir kanısındayım.
Her şeyden önce thamade olabilmek için:
1) Akıl ve anlayış sahibi olmalıdır.
2)
Fiziksel ve zihinsel engeli bulunmamalıdır.
3)
Üzerine almış olduğu görevin bilincinde ve bilgisinde olmalıdır.
4) Kişisel olarak yeterli deneyim birikimine sahip
olmalıdır.
5) Üzerine almış olduğu görevi (thamadelik görevini)
başarabilecek kadar yetenekli olmalıdır.
6) Duygu ve düşüncelerini ifade edebilme ve ikna edebilme
yeteneğine sahip olmalıdır.
7) Suçlu ve toplumsal yaşama ters düşen bir aileden
gelmemelidir.
8) Kendisi toplumun gözünde davranışları ve sözleri ile
güvenilir ve inanılır bir kimse olmalıdır.
Bunların
dışında konuk olmaması, Adige olması gibi ayrıntılı özelliklerde
vardır.
Adige xabze kesin olarak bu özellikleri ararken geç zamanlarda
özellikle bazı Adige guruplarında feodalitenin gelişmesi, sınıfsal
konumun güçlenmesi sonucu, thamade seçilenler genellikle asil
olarak adlandırılan aile ve kişilerden tercih edilmiştir. Hatta
daha kötüsü sanki thamadelik genetik olarak geliyormuş gibi bir
anlayışın yerleşmesi de söz konusu olmuştur.
Adige xabzenin zamanla Verk xabze olarak anılmaya başlaması ne
kadar yanlış olmuşsa, thamade ve thamadeliğin de bu şekilde
anlaşılma ve uygulanması o derece yanlış olmuştur. Ne var ki her
iki olguda toplumumuzda bir gerçeklik olarak yaşanmıştır, var
olmuştur. Kanımca sağlam bir toplum kurmak istiyorsak, klasik
anlamda Adige xabzenin anlayışına kesinlikle dönmemiz
gerekmektedir. Kaldı ki günümüzde bu anlayış önemli ölçüde hem
Kafkasya’da hem de diasporada değişmiştir.
Nasıl Thamade Olunur?
Yukarında belirttiğimiz gibi, temel kural, thamadenin
seçilmesi ya da görevlendirilmesidir. Bu seçimlere ilk dönemde
topluluğun hemen her bireyi katılmıştır. Hatta Kabardey tarihinde
belirtildiği üzere ayakkabı giyen herkes bu seçimlere ve xabze
yapan toplantılara katılmıştır. Ancak toplulukların gelişmesi ve
sayısal olarak çoğalması gibi olguların ortaya çıkmasıyla halkın
tümünün katılımı yavaş yavaş delegelerin katılımıma dönüşmüştür.
Nitekim aşağıda göreceğimiz thamade çeşitleri bu açıdan
sınıflandırılmıştır.
thamade olabilmek için her şeyden önce kişisel olarak yukarıda
saydığımız özellikleri taşımak gerekir. Bu özellikleri taşımayan
kimse ailesi ve kendisi kim olursa olsun thamade olarak seçilemez
ve görevlendirilemez. Bunun dışında thamade seçilmesini gerektiren
sorunun ya da olayın doğmuş olması gerekir. Elbette, sonuçta da
seçilmesi ya da atanması gerekir. Bunların dışında belirli
thamadelikler için zaman içerisinde Çarlık ya da Osmanlı
halifesinden onay alındığı olaylarda olmuştur. Özellikle PŞI
olunması durumlarında bu karşımıza çıktığı gibi, daha alt
guruplardan thamade olabilmek için PŞI'nın onayı
gerekmiştir.Bunların ayrıntısına böyle bir yazıda girmenin olanağı
yoktur. Umarım kitap çıktığı zaman bu yazıda belirtilen konuları
ilgilenen okuyucu bütün ayrıntıları ile öğrenme olanağı
bulacaktır.
Seçilmeden Thamade Olunur mu?
Yukarıda temel kuralın seçim ya da görevlendirme olduğunu,
thamadeliğin bir aileye ya da kişiye yaşam boyu verilmediğini
belirtmiştim. Ancak toplum yaşamında bunun istisnalarını sıkça
görmek her zaman olagelmiştir. Buna karşın, bu şekildeki
thamadelik istisna olarak kalmıştır. Bunlara ilişkin birkaç örnek
vermek gerekirse:
1)
Thamade olarak seçilmediği
halde
thamadenin ya da toplumun verdiği
görevleri çok iyi ve sürekli olarak yerine getirerek thamadelik
özelliğini kişiliğinde toplayan kimseler, seçilmediği halde toplum
gözünde thamade statüsünde algılanmıştır.
2) Savaşlarda, bireysel kahramanlıklarda bu durum söz
konusu olmuştur.
3) Toplumda bilge insanlar çıkmıştır. Bunlar, olay çıktıkça
ya da sorun oldukça kendilerine danışılan, seçilmedikleri ya da
görevlendirilmedikleri halde,
doğal olarak sürekli thamade statüsünde kabul edilmişlerdir.
4) Son zamanlarda seçimsiz olarak PŞI'lar tarafından bir
çeşit atama biçiminde bazı kişilere thamade görevi verilmiştir.
5) Bunların yanında Pşıların thamadeliği de zaman zaman söz
konusu olmuştur.
Thamadenin
Görev ve Sorumlulukları
thamade olayına hizmet açısından bakıldığı zaman hiçte özenilecek
bir statü değildir. Nedenlerini sıralayacak olursak;
1) Öncelikle taşıması gereken özellikler ve yetenekleri
seçildikten sonra da görevi sona erinceye kadar taşımaya devam
etmek zorundadır.
2) Yemek yiyişinden giyimine, adım atışından konuşmasına,
oturmasından kalkışına kadar her türlü davranışına azami
derecede dikkat etmek zorundadır.
3) Beraberinde olan kişilerin maddi -manevi görevi
süresince gereksinimlerini karşılamak ve onları korumak
zorundadır.
4) Davranışları ile görevini tam olarak yerine getirmek,
ayrıca insani ilişkilerinde beraberindekileri inandırmak ve
doyurmak durumundadır. Yerine göre hoşgörü sahibi, yerine göre
ciddi bir gözlemci, yerine göre
yargılama erkini kullanarak ceza verebilen, her koşulda xabze
kurallarını çok iyi bilip uygulayan bir kişilikte ve yapıda olması
zorunluluğu vardır.
5) Bütün bu görevleri yerine getirirken thamade
alçakgönüllü ancak hareket ve davranışları ile saygınlığı
yaratabilen bir yapıda olmak durumundadır.
Thamade,
kendisini seçen ya da görevlendiren kişilerin ya da kurulların
istek ve direktiflerini yerine getirmekle yükümlüdür. Görevi
bitirdiğini geleneklere uygun olarak teslim edinceye kadar da
onlara karşı sorumludur. Doğaldır ki, thamadenin bu sorumluluğu
yalnız onlara karşı değil görevde bulunduğu sürece ilgili olan
herkese karşı devam eder. Bu sorumluluğa karşılık, thamade görevi
boyunca tam yetkilidir. Çok ciddi olaylar çıkmadıkça azledilemez.
Şikayetçi olan şikayetini thamadeyi seçen ya da görevlendiren
kurula bildirir. Görevi bittiğinde bu şikayet yerinde görüşürse
thamadenin yargılanması durumu vardır.
Thamade Neden Seçilir? Sorunlara Bağlı Olarak Thamade
Sınıflaması
Toplumumuzun geçmişine baktığımız zaman açıkça görebileceğimiz
gibi Adige toplumu kendilerini xabze denilen kurallarla ve
seçilmiş ya da görevlendirilmiş ya da doğal olarak bu statüyü
taşıma hakkını kazanmış olan thamadeler aracılığıyla
yönetilmiştir. Bunun tersini tezlerin tarihi gerçeklerle ilgisi
yoktur, olamaz. Durum böyle olunca, her toplumda olduğu gibi Adige
toplumunda da gerektikçe, gereksinim duyuldukça kural
konulmuş, bu kuralları uygulayarak toplumu yönetecek ya da oluşan
sorunları çözecek olan kişi ve kişileri de seçmiş ya da
görevlendirmiştir.
Bu genel kurala bağlı olarak sorunları ve thamadelikleri şu ana
başlıklarda sınıflandırabiliriz;
1) Yönetim ile ilgili sorun ve thamadelikler
a) Savaşla ilgili olarak seçilen thamadeler.
b) xabze yapımı ve yorumu ile ilgili olarak seçilen
thamadeler.
c) Yönetmekle (Yürütme) ilgili olarak seçilen
thamadeler.
d) Yargılama için seçilen thamadeler.
e) Diplomasi için seçilen thamadeler.
f) Barış toplantıları için seçilen thamadeler.
2) Sosyal yaşamın düzenlenmesi için
a) Her türlü düğün yönetimi için seçilen thamadeler.
b) Gelin getirme (nisaşe) için seçilen thamadeler.
c) Cenaze töreni için seçilen thamadeler.
d) Sofra yönetimi için seçilen thamadeler.
e) Yolculuk için seçilen thamadeler.
f) Konuğun ağırlanması için seçilen thamadeler.
g) Her türlü yardım ve imece toplantıları için seçilen
thamadeler.
3) Sorunun lokal olup olmamasına göre ya da sorunun
gerektirdiği hiyerarşi gereği thamadeler ve thamadelik
a) Hable thamade - mahalle thamadesi
b) Koaje thamade - Köy thamadesi
c) Xeğegu thamade- Birkaç köyü kapsayan dar bölge
thamadesi
d) Jile thamade - Birkaç Xeğegu'yı kapsayan geniş bölge
thamadesi
e) Xeku- Ülke thamadesi
Bu sınıflandırmaları örnek olmak amacıyla genel anlamda yaptım.
İşin özünde: Toplumumuz tarihi süreçte aktif ve hareketli bir yapı
göstermiş, sık sık duyulan gereksinmeler ve sorunlar karşısında da
kuralı ve kural uygulayıcısını yaratmıştır. Bu durumu aşırıya
götüren bir xabze yazarımız; “xabze DÜŞÜNÜLMEDİ!” diyebilmiştir.
Genel biçimde sınıflandırmış olduğumuz thamadelerin her görev için
yukarıda sıralamış olduğumuz ilkeleri taşıması esastır. Ancak her
göreve seçilen thamadenin seçildiği görevin ağırlığına uygun
olarak ayrıca özellikleri ve yetenekleri taşıması da zorunludur.
Aslında seçilirken bu ayrıntılara özellikle dikkat edilmiştir.
Thamade
Kodza
Thamade
Yardımcısı diye adlandırılabilir. thamade yardımcılığı statüsü
thamadelik kadar önem verilen bir misyon olarak Adige xabze
uygulamasında yerini almıştır. Çünkü thamadenin vereceği
kararlarda, yapacağı davranışlarda yalnız bırakılmaması esas
olarak kabul edilmiştir. Bunun yanında bayanlarla beraber yapılan
yolculuklarda -gelin getirme gibi- ayrıca büyük thamadeye bağlı
olarak yine bayan thamade de görevlendirilir.
Sayın okuyucu, bu kısa tanıtma yazısını hiçbir iddia taşımadan
yazdım. Amacım genç okuyuculara birazcık olsun yararlı olmaktır.
Yazımı bitirirken şu önemli birkaç noktayı vurgulamak istiyorum .
1) Adı thamade olduğu için kimse şaşırmasın. Bu kavram ve
statü, toplum daha hafif deyimiyle topluluk biçimini almış olan
her toplumda var olmuştur. Bundan sonrada var olacaktır. Bugüne
uygularsak, bir
cumhurbaşkanı, bir başbakan, bir bakan, bir meclis başkanı ve
milletvekili ya da bir genelkurmay başkanı, bir vali ya da
kaymakam, savcı ya da hakim her biri kendi sınıfında bir
thamadedir.
2) Thamadeleri algılarken olumlu ya da olumsuz toplumsal
tarih ve kültürümüzü yargıladığımızı unutmayalım.
3) Gerçek thamadelik, aslında toplumun hizmet edeni, daha
açık söyleyecek olursak, toplumun hizmetçisidir. Ancak buna
karşılık hiçbir bedel almazlar. Üstelik çok çabuk gözden düşme
durumları vardır.
4) Doğaldır ki günümüzde tanım ve analiz etmeye
çalıştığımız anlamda thamadelik pek yoktur. Ancak bunun nedeni de
yalnızca Adige toplumu değildir. Çünkü, son yüz elli yıldır, hatta
daha fazla bir sürede thamadenin fonksiyonlarını sürekli olarak
“devlet“ olgusuna bulaşması sonucu, başka kurumlar ve dinler
almıştır. Ne var ki biz kültürel kimliğimize bu dönemleri
ölçü alarak bakamayız, bakmamalıyız da.
5) Eleştiri hakkımız vardır ve kutsaldır. Ancak bunu inkar
anlamında hiçbir zaman kullanmayalım.
Toplumuyla, xabzesiyle, thamadesiyle, gençliği ile hep birlikte
tarihine, kültürüne, diline ve kimliğine sahip çıkabilen ve çıkan
bir seviyeye ulaşmamızı dileyerek sözlerime son veriyorum. |