Köyümüzde komşu bir ninemiz vardı. Kendisini tüm köylü Apış
Nenej diye tanırdı. Ben nenejı hayal meyal hatırlıyorum ama
köydekilerin anlatımına göre gerçekten Adige kültürüyle yoğrulmuş
bir guaşemizmiş. Dini bilgileri de çok iyi biriydi diye saygıyla
söz ederler.
Apış Nenej’i ananların başında rahmetli annem
gelmekteydi.
Annemle Adigelik üzerine konuşurken bir ara "bizim Apış Nenej,
Adige adetleri Yahudi diniyle oluştu" diye söylediğini ifade
etmişti. Aradan yıllar geçtikten sonra nenej ne demek istemişti
diye araştırmalarda bulunmak istedim. Köyden başka bir kaynakta
bulamadım ama Apış Nenej beni Hazarlara götürdü.
Halen dünyada Hazar adı ile anılan hiç bir kavim ve topluluk
yoktur. MS. 6 ve 12 yüzyıllarda yaşadıkları ve imparatorluk
kurdukları kesinlikle bilinen Hazarların bir iz bırakmadan tarih
sahnesinden silinmeleri de mantığa ters gelmektedir. (1)
Hazar adı; Arapça’da El-Hazar, Rusça’da Kozar,
Gürcüce’de Hazari, Çince’de Ko-sa veka-at,
İbranice’de Hazar, Kozar, Latince’de Chazari
ve Grekçe’de Khazaroi şeklindedir. Her toplum kendi dilinde
isimlendirmiş ve açıklamaya çalışmıştır. Ancak sözcük Adigelerde
Hazer veya Harz şekillerinde yer almaktadır. İsim
Adigelerle de ilişkili olduğu kadar Abhazlarla da ilişkilidir. Biz
Adige diliyle ele alırsak
Hazer: Hazar’ın Adigece söylenişi.
Haz-haza:
Dönen, hareket eden, yerinde durmayan
R:
Dönme hareketini kanıtlayan ektir. Haze-r şekliyle dönenler,
hareket edenler anlamındadır.
Denize de bu anlamda isim verilmiş olabilir. Türk araştırmacısı
sayın Şaban Kuzgun’da bu görüştedir.
Hazarların konuştuğu dil hakkında ne günümüzde ne de dünün
tarihçileri kesin bir yargıya varamamışlardır. Bunun nedeni ise
Hazar diliyle yazılmış bir belgenin günümüze kadar gelmemiş
olmasıdır. (2) Bazı tarihçiler kuzey batı Kafkasya’da yaşayan ve
Hunlarında baş belası olan savaşçı Akatzirilerle Hazarları
ilişkili bulurlar. Bu Akatziriler ki Türkler tarafında Türk
diye kabul edilseler de kendileri Abhaz kökenli, isimleri de
kesinlikle Adige-Abhaz kökenlidir.
Aka-akha: Adige-Abhazlarda bir boy
Aka-akha:
Greklerde bir boy
Xeri:
Adigece -ler -lar eki
Ze-dze:
Adigece kalabalı, asker anlamında.
Aka-xeri, Akalar; Aka-dze-r, Aka savaşçıları, yani savaşçı Akalar
anlamında ve onların tarihteki anılışlarıyla da özdeştir. Bunlar
belki de Hazar’a kök olmuşlardır. Bunların dışında V. F. Miller ve
M. Armatov, Bulgar ve Hazarların orta Kafkasya’daki Alanların
çocukları olduklarını iddia etmektedirler. (3)
Hazarların mezar taşları okunamamış ve bu taşlar Kafkasya’da
vardır. Çerkes ve İslam inançlarında geçen yecüc, mecücler vardır
ki, Gürcüler bunları Hazarlar demektedirler. (4)
Kafkaslar ve çevresinde büyük bir federasyon kuran Hazarları
içinde Türklerinde olacağı muhakkaktır. Çünkü Hazarların idari
şekli etnik değil, dinsel bir yapıya dayanmakta ve söz din
adamlarındaydı. Hazar İmparatorluğu’nun yıkılmasını sağlayan
Kabar ve Macarların Türk oldukları ileri sürülse de bu
Kabarların günümüzdeki Kabardeyler olduğu kesindir. Tarihçiler
bilir ki Adige Kabardeyleri Kırım üzerinden Macaristan’a kadar
gelip anavatanlarına geri dönmüşlerdir. Bunun dışındaki orta
Avrupa’ya metal medeniyetini Kabar ve Macarlar Kuban’dan
götürmüşlerdir.
Varlıkları bilinen ama iz bırakmayan Hazarların içinde Kafkaslı
topluluklarda bolca bulunmakta ve bunların başında Adigelerde
gelmekteydi. Bu hazarların içindede Türkler vardı ve günümüze
onlardan Yahudi olan Karaimler kalmıştır. Karaimler Türk kökenli
olup Yahudi dininden olmalarına karşın adetleri Adigelerle genelde
aynıdır. Buda bizim Apış Nenej’in dediği Adigelerin din
evresini de ortaya koymaktadır. Şimdi Karaim Yahudileriyle,
Adige adetlerini karşılaştıralım.
- Karaimlerde çok evlilik yasaktır.
-
Adigelerde de tek evlilik vardır.
- Evlilikte kadın ve erkek tek beden sayıldığından kadının
kardeşleri ile kocası, enişte, kayınbirader gibiler öz kardeş
sayılır.
- Bu
inanç Adigelerde de aynıdır.
- Tevrat listesinde verilenlerle evlenmek yasaktır.
-
Adigelerde de Tevrat’ın verdiği listeyle evlenmek yasaktır.
- Kıyas metodu ile amca ve yeğenlerin evlenmesi yasaklandığı gibi
süt kardeşlerle de evlenmek yasaktır.
- Bu
iki inançta Adigelerde aynıdır.
- Ölen bir kimsenin karısı ile kardeşi evlenemez. Bu yasak
nişanlılığa da teşmil etmiştir.
- Bu
inanç Adigelerde aynıdır. Ancak İslam dinini bahane ederek
bazıları bu kuralı bozmaktadırlar.
- Tuvaletlerin evlerin içine yapılması caiz değildir. Tuvaletler
mutlaka meskenin dışında olmalıdır.
-
Adigelerde de aynıydı. Bizler bu yapıya yetiştik.
- Sünnet bunlarda kesindir.
-
Adigelerde de sünnet olayı vardır ve ne zaman başladığı
bilinmemektedir.
- Yahudiler Cumartesi gününe Şabat veya Şebt derler
ve anlamı da tek gündür.
-
Adigelerde de Cumartesi gününe Mafezakho derler ve anlamı
da tek gündür. Yalnız İslam dinine geçtikten sonra Allah’ın
gününün tek olmadığını bilinçsizce farkında olmadan yaşlılarımız
Mafezakho yerine Şembet demeye devam ederler. Bu
söyleniş Kabardeylerde daha çoktur.
Adigeler Yahudi dininden çok şeyler aldılar. Diğer dinlerden de
aldılar ve bunları kendilerine uyarlayıp toplumsal yapılarının
oluşumuna katkı sağladılar.
Bunların dışında yine isim ve kutlamalarda ise;
Purin: Yahudilerin dini bayramı. Çocuklar için olup maskeli
ve her türlü kıyafetlerle kutlanır. Adigelerde böyle bir bayram
olmamasına karşın isim olarak P'ur; evlat, P'urin;
evlat yetiştirme anlamındadır.
MÖ 99-592 (Yahuda) kralları listesine baktığımızda; özellikle
Abhaz, Abzegh kökenli isimlere rastlamaktayız. Bunlar, Ma-ahazya,
Atalya, Amazya, Uziya, Ahaz ve
Hizkaya’dır.
Yukarıda değindiğimiz gibi Yahudilik bir Kafkaslarda şekillenirken
daha sonraları da doğu Avrupa halklarına enjekte ettiler. Şimdi
Avrupa Yahudiliğinin çıkış yeri Adige ve Kafkasya’dır. Adigeler
ilk zamanlardan beri nasıl ki ilahi bir varlık olarak Thashxoya
inanmışlarsa yahu diniyle de bunu ifade edebildiler. Bunları
yazarken din ayırımını hiç düşünmedim. Sadece bir ninenin
söyledikleri ve o sözleri dilinden esirgemeyen TSEY Selvar’ı bir
kez daha anmak, birazda farklı bir şekilde kendimizi tanıtmak
istedim.
KAYNAKÇA:
1)
Hazar ve Karay Türkleri, Şaban Kuzgun.
2)
Kabile, Arthur Kostler
3)
Yahudiler ve Türkler, Hikmet Tanyu.
4)
İslam Öncesi Arap Tarihi ve Cahiliye Çağı. |