|
|
................... |
|
................... |
KÜLTÜR SİYASETİ
BAĞLAMINDA KAZAKİSTAN |
Timur B. Davletov
Tarih Boyunca Kafkasya Sayfa:30 İstanbul,1999 Çiviyazıları |
|
|
................... |
|
................... |
Kazakistan’ın Geçmişteki Kültürü
Eski Kazakistan topraklarının keşfedilmesinin ilk aşaması olarak,
eski Ari hayvancılıkla uğraşan kavimlerinin 6 bin yıl önce
yerleşmeye başlaması dönemi kabul edilmektedir. Güney Ön Ural
bölgesinde bulunan Sintaştı ile Arkaim tapınak siteleri o eski
zamanlarda yaşamış halkın ruhunu teyit eden maddi birer kanıttır. 4-5 bin yıl önce tarih ve kültür merkezi kuzeyden güneye, Güney
Ural’dan İnd vadisine doğru kaymaktadır. Eski yerleşimcilerin
sahip olduğu yüksek kültürün belirtisi, Kazakistan’ın kutsal yeri
olan Tamgalı bölgesidir. Daha sonraki dönemde (MÖ VII-IV yy)
Sakların meşhur kurganları, Kazakistan’ın güneyinde bulunan tarih
ve kültür anıtı olan Issık ve Besşatır kurganları, doğuda bulunan
Çiliktinski, Berelski kurganları, batıdaki Araltübe kurganı da bu
konuda birer önemli kanıttır.
Issık kurganı, Kazakistan topraklarını MÖ V-IV yüzyılda yaşamış Sak
kavimlerinin tarih ve kültürüne ilişkin olarak ışık tutan en
tanınan anıttır. Bu kurganın kazılarında bulaşık ve altından
yapılan eşyalar bulunmuştur. En benzersiz buluntu ise, altın
elbiseli asker ve ileri bir uygarlığın simgesi olan 26 işaretle
işlenmiş gümüş bir kasedir.
Uygulamalı dekor zanaatkarlığın en benzersiz anıtı olan Yurt
(çadır - T.B.D.) ise, göçerlerin sahip olduğu mimarisinin günümüze
kadar ulaşan en mükemmel örneğidir. Hafif ve rahat olan ve de az
yer tutan bu çadır, kolayca kurulmakta ve sökülmektedir.
IX-XIII. yüzyıllarda yoğun bir biçimde şehir kültürü gelişme
göstermiştir. Eski Türk dönemi yazılı kaynaklarda, Otrar (Farab),
Taraz, İsfidjab (Sayram), Sığnak, Suyab, Sauran, Yangikent, Yassı,
Koylık, Talgar ve çok sayıda diğeri gibi Ortaçağlara ait en
tanınmış şehirlerin adları kaydedilmiştir. Bu dönemde mimari çok
ileri düzeylere ulaşmıştır. Auliye-Ata, Baba-Ata, Ayşa-Bibi,
Karahan, Arıstanbab gibi günümüze kadar korunmuş olan ve
günümüzdeki insanda mimari ve dekorasyon motifleriyle hayranlık
uyandıran son derece etkileyici mozoleleri bunun en iyi
kanıtlarıdır.
Bu dönem yazılı kaynakları zanaatkarlık, sanat, edebiyat ve sözlü
halk yaratıcılığının gelişmesine ilişkin bilgileri bize
ulaştırmaktadır. En iyi edebiyat örneği, Orhun yazıtlarıdır. Orhun
yazıtları (VII), Korkut-Name (VIII), Oğuz-name (IX) bütün kavimler
için ortak bir dönem olan Eski Türk zamanına aittir. Bunların
orijinalleri, Türk kavimlerini yöneten tanınmış Türk büyükleri
Kül-Tegin, Bilge-Kağan, Tonyukuk’un anısına dikilen devasa mezar
taşlarında korunmuştur.
Edebiyat tarihine, matematik, mimarlık, müzik gibi birçok bilim ve
sanatın kurucusu Abunasır al-Farabi, paha biçilemez yapıt olan
“Divanü Lugat-it Türk”ün (Türk lehçeleri sözlüğü) yazarı Kaşkarlı
Mahmut, nadide dini şiir külliyatı olan “Divan-i Hikmet”in yazarı
Hoca Ahmet Yesevi, Orta Asya ve Kazakistan halklarına ait din
harici edebiyat yapıtı olan “Kutadgu Bilig”in yazarı Yusuf
Balasagunlu gibi efsanevi düşünür, bilim adamı ve şairlerin adları
dahil olmuştur.
“Kissa-sul-anbiya”, “Codex Cumanicus”, “Muhabbat-Name”, “Hac ul-Faradis”,
“Yusuf ve Zuleyha”, “Gülistan”, “Dombaul”, “Kissa Naurız”,
“Tarih-Kıpçak” vd. destanlar da Altın Ordu ya da Kıpçak (XIII-XIV
yüzyıllar) olarak bilinen döneme aittir.
Kıpçak dilinin en görkemli abidesi olan “Codex Cumanicus”,
Kıpçakça Sözlüğü, Kıpçakların bulmaca, özdeyim ve çoban
şarkılarını içeren bir folklor hazinesidir. Günümüzde “Codex
Cumanicus”, Venedik’teki Aziz Mark Kilisesindedir.
Bu dönemin mimarisini yansıtan ve Yassı (bu gün Türkistan)
şehrinde en önemli şah eser Hoca Ahmet Yesevi Camii Mozolesi
[Türbesi - T.B.D.], Emir Timur döneminde inşa edilmiştir. Kazak
Hanlığı zamanında bu Mozole, başka büyük kağan ve tanınmış
insanların gömülmesi için de kullanılmıştır. Burada; Abılay Han,
Jolbarıs-Han, Yesim-Han, Babır-Han, Kazıbek-Bi, Janibek-Bi vd.
gibi tarihi şahsiyetlerin türbeleri de burada bulunmaktadır. Altı
yüzyıl boyunca bu görkemli yapı ziyaretçilerde yalnızca kendi
büyüklüğü ve görkemliliğiyle değil, aynı zamanda sahip olduğu
benzersiz güzellikteki dekorasyon süsü sayesinde hayranlık
yaratmaktadır.
XV-XVIII. yüzyıllarda Kazak Hanlığının kurulmasıyla birlikte, Kazak
halkı için ortak ulusal maneviyatının doğal gelişmesi için
temeller atılmıştır. XV. yy şahsiyetlerinden olup daha sonra
efsaneleşen ve zamanında ilk Kazak hanları Janibek ve Kerey’in
danışmanı olan Hasen Sabitulı, tıpkı Thomas More ve Tomazo
Companelle gibi idealler ifade etmekte, kutsanmış yer arayışı
içinde bulunmaktaydı. Kazak edebiyatı tarihi için Muhammed Haydar
Dulati’nin “Tarihi Raşidi”, Kadırgali Kosan Ulı Jalairi’nin
“Jamagat Tauarih” adlı vakanüvis kayıtları külliyatları çok büyük
öneme sahiptir. O zamanlar şair-şarkıcı olan; Sıpıra jırau,
Şalkiiz, Kaztugan, Aktamberdi, Buhar jırau yaşamış ve sanat
yapmışlardır. O dönemlerde çok sayıda destan, kahramanlık masal,
ritüellik şarkılar yaratılmıştır. Sözlü halk yaratıcılığının
“Koblandı Batır”, “Kozı Korpeş ve Bayan Sulu”, “Kız Jibek” gibi
yapıtları milli ruhun birer simgeleridir.
Ulu düşünür, eşsiz söz ressamı, besteci, yorulmak bilmez aydın
eğitimci Abay kendi zamanının dahisi olup dünya çapında tanınan
kişiliktir. 13 yaşındayken O, Arapça, Farsça, Çağatayca ve Rusça
öğrenmiş ve bunun sayesinde Doğunun klasikleri tarafından meydana
getirilen çalışmalarla tanışma olanağını bulmuştur. Abay, Puşkin,
Lermontov, Krılov, Goethe, Schiller, Bayron’un yapıtlarını Kazak
diline çevirmiştir. Hem şiir hem de müzikte ölümsüz yapıtlara imza
atmış bulunan bu yazarın “Kara Sözder” (Öğüt Sözleri) adlı
düzyazısı (prose – T.B.D.), bütün insanlığa yönelik sevgiyle
kutsanmış halk bilgeliğinin tüm derinliğini ifade eden dini ve
felsefi tezdir.
Dünya kültürüne önemli katkıda bulunan ilk Kazak bilim
adamlarından biri, Şokan Şıngısulı Valihanov’dur. O, Kazak ve
Kırgız halklarının mit, efsane, gelenek, ritüel, dil ve
inançlarını araştırmıştır. Şokan tarafından yazılan “Drevniye
predaniya Bolşoy kirgiz-kaysatskoy ordı” [Ulu Kırgız-Kazak
Ordusunun Eski Anlatıları], “Sledı şamanstva u kazaxov”
[Kazaklarda Şamanlığın İzleri], “Zapiski o Kaşgariyi” [Kaşgar
Hakkında Notlar], “O musulmanstve v stepi” [Müslümanlık ve Bozkır
Üzerine], vs. bilimsel çalışmasında Kazak ve diğer akraba Türk
halklarına ait kültürün sistemli çözümlemesi verilmiştir.
Kazakistan’ın Tarih ve Kültür Mirası
Kazakistan Cumhuriyeti’nin kültür alanında en önemli
yönelişlerinin biri de, halkların kimlik bulması ve gelişmesinde
ayrı bir rol atfedilen tarih ve kültür mirasının korunması
sorunlarıdır. Anıtlar, kuşakları özgün kültürün gelenek ve
değerlerinin korunması ve çoğaltılması üzerinden bağlantı ipi
olmaktadır.
Onlar, kültür mirasının ihtiva ettiği en önemli unsurlardan biri
olarak, önemli sosyal işlevler görmekte, bilim, eğitim ve kültürün
gelişim, yurtseverlik duygusu oluşumu ve moral ve estetik terbiye
ediliş amaçlarına hizmet etmektedir. Anıtların sayısı ve
çeşitliliği bakımından Kazakistan, Hindistan, Çin, Akdeniz ve
Yakın Doğu ülkelerinden geri kalmamakta ve bir çeşit açık hava
müzesi gibi tanınmaktadır.
Çok sayıdaki arkeolojik buluntular, Kazakistan topraklarında bir
zamanlar yaşamış İskit, Sak, Savromat, Hun, Usun, Kanglılar (M.Ö.
1. yy), ardından da Türk, Karluk, Oğuz ve Kıpçaklar gibi eski
kavimlerin yerleşik ve tarımsal ve de göçebe kültürler
uygarlığının yüksek düzey gelişmişliğini kanıtlamaktadır.
Kazakistan’ın kültür mirası kendi içine, bu topraklar üzerinde
yaşayan halkların 25 bini aşkın taşınmaz tarih, arkeoloji,
mimarlık ve anıtsal sanat anıtı, kültür sistemi dahilinde bulunan
89 devlet müzesi sergi ve fonlarında yer alan 2 milyon 56 binden
fazla kültür değer ünitesi, yine kültür sistemi dahilinde bulunan
3495 devlet kütüphanesinde korunan 66 milyon 840 bin cilt kitap,
nadir el yazması ve yayınlardan oluşan kültürel değerler
çeşitliliğini almıştır.
Devlet egemenliğini yeniden tesis eden Kazakistan’da kabul edilen
ilk yasalar; “Tarih ve Kültür Mirası Anıtlarının Korunma ve
Kullanımı Hakkında” Kanun (Temmuz 1992) ile “Tarih ve Kültür
Mirası Anıtlarının Korunma ve Kullanımına İlişkin Mevzuatın
İhlalinden Dolayı Cezai ve İdari Sorumluluğun Arttırılmasına
Hakkında” Kanun (Ekim 1993) olmuştur.
Kazakistan Cumhuriyeti girişimiyle Dünya Miras Merkezi tarafından
Dünya Miras Anıtları Listesine iki anıtımız olan: Hoca Ahmet
Yesevi mozolesi ile Almatı Bölgesinde bulunan Tamgalı kaya yazısı
kompleksi dahil edilmiştir.
Tarih ve kültür mirasının korunması alanında yakın gelecek
bağlamındaki öncelikli görevlerin hayata geçirilmesi için temel
olarak 2004-2006 yılları için “Kültür Mirası” Devlet Programının
gerçekleştirilmesi alınacaktır.
“Kültür Mirası” Programı devletimizin, manevi ve eğitim
faaliyetlerinin geliştirilmesi, ülkenin kültür mirasının
korunmasının ve etkin kullanımının sağlanması alanında ana belgesi
niteliğine sahip olup 2004-2006 yıllarını kapsayarak üç yıllık bir
süre için öngörülmüştür.
Onun amaçları; ulusal kültür bakımından özel bir ehemmiyet arz
eden önemli tarih ve kültür anıtlarını yeniden onarmak; folklor,
gelenek ve görenekler dahil olmak üzere büyük kültür mirasının
araştırılması bağlamında bütüncül bir inceleme dizgesini yaratmak;
ulusal edebiyat ve yazının çok yüzyıllık deneyimini
değerlendirilmek, geniş çaplı ve içerikli bilimsel ve özgeçmişsel
dizilerini oluşturmak; dünya bilimsel düşünce, kültür ve
edebiyatının en iyi yapıtları bazında devlet dilinde humaniter
[sosyal bilimler] eğitim kapsamında tam donanımlı bir fonu
kurmaktır.
Bu amaçlardan hareketle Programın ana görevleri aşağıdaki gibidir:
Akmola bölgesindeki Buzok şehir kalıntısı, Almaty bölgesindeki
Koylık, Talgar şehir kalıntılarıyla Issık mezarlıkları, Atırau
bölgesindeki Sarayçik şehir kalıntısı, Doğu-Kazakistan
bölgesindeki Berel ve Çilikti mezarlıkları, Cambıl bölgesindeki
Akırtas şehir kalıntıları, Karaganda bölgesindeki Aybas-Darası,
Kent, Taldısay yerleşimleri, Kuzey-Kazakistan bölgesindeki Botay
yerleşimi, Güney-Kazakistan bölgesindeki Juan-Töbe, Sauran, Sozak,
Otrar şehir kalıntıları vs. gibi eski, ortaçağ yerleşim, kurgan ve
şehir kalıntılarında arkeolojik kazılarını yapmak ve
araştırmaktır.
Programda, büyük önem, Kazakistan’ın tarih ve kültürü anıtlarının
onarımı ve koruma altına alınmasına verilmiştir, çünkü
Kazakistan’ın ulusal tarihi için büyük önem arz eden tarihi,
arkeolojik ve mimarlık anıtlarının büyük bir kısmı ertelenemeyecek
kadar acil bir yardıma gereksinim duymaktadır.
Bunu göz önünde bulundurarak, Kazakistan’ın onarım ve korunma
altına alınması gereken en önemli tarihi, kültürel ve mimarlık
anıtları Programa dahil edilmiştir.
Ayrıca, Programda, Kazak ulusunun kültür mirasında tarihi öneme
sahip el yazması, nadir yayın, kitap ve arşiv belgelerinin ortaya
çıkarılması ve temin edilmesi için bilimsel araştırma
seyahatlerinin yakın ve uzak yurtdışı ülkelerine
gerçekleştirilmesi öngörülmüş olup hali hazırda başarılı bir
biçimde uygulanmaktadır.
Devlet Programı dahilindeki etkinlikler planına uygun olarak, Almatı, Kızılorda, Kuzey-Kazakistan bölgelerindeki Tarih ve Kültür
Anıtları Listesinin hazırlanması ve yayımlanmasına ilişkin geniş
çaplı çalışmalar yürütülmektedir.
Kültür ve Sanat Kurumları
Bu gün itibariyle Kazakistan’da, kültür alanında devletin
siyasetini yerine ulaştırılması sürecinde birer etkin araç olan
147’den fazla çeşitli çalışma alanında faaliyet gösteren müze ve
SİT-alanı müzesi, 3495 kütüphane mevcuttur.
Kazakistan Cumhuriyeti başkenti Astana’da Kazakistan Cumhuriyeti
Cumhurbaşkanlığı Kültür Merkezi, Tarih Müzesi, Halk Kütüphanesi,
Konser Salonu, Kazakistan Cumhuriyeti Altın ve Değerli metaller
Devlet Müzesi, Atsana Çağdaş Sanat Müzesi ve tanınmış yazar Saken
Seyfullin müzesiyle bir kompleks içerisinde faaliyet
göstermektedir.
Almatı bölgesi Cambıl ilçesindeki Tamgalı ormanındaki benzersiz
arkeoloji kompleks ve kaya resimlerinin korunması amacıyla
“Tamgalı” Devlet Tarih, Kültür ve Doğa SİT alanı Devlet Müzesi
kurulmuştur.
Haziran 2004’te Astana’da Kazakistan Cumhuriyeti Ulusal Akademik
Kütüphanesinin inşaatı tamamlanmıştır.
Halen bu kütüphane kendi kitap fonlarının tamamlanmasına,
oluşturulmasına başladı, ayrıca kütüphanenin Web sitesinin
hazırlık çalışmalarına girişildi. Cumhuriyetimizdeki
kütüphanecilik gelişiminin, teknoloji alanındaki hızlı gelişimin,
bilgi ve enformasyonun yayılımının meydana getirdiği güçlü bir
etki ortamında geçtiğini vurgulamak gerekir. Kütüphaneler, dünya
bilgi ağının bilgi coğrafyalarını keşfetmekte, elektronik
taşıyıcılarında bilgi bankalarını oluşturmaktadır. Korporatif ağ
ile elektronik kataloglarının oluşturulması çalışmaları
sürmektedir. Yazılı bilginin yanı sıra kütüphanelere işitsel ve
görsel kasetlerde, CD’lerde elektronik ve web kaynaklar da temin
edilmektedir. Bu çalışmalara örnek olarak, ülkenin 14
kütüphanesinin üye olduğu Kazakistan Korporatif Kataloglama
Merkezinin faaliyeti ile birleşik kullanıcı arabirim bağlantısı
üzerinden bütün koleksiyonlara giriş olanağı olan elektronik
belgeleri ihtiva eden genel bilgi bankasının oluşturulması amacını
taşıyan “Sınırlarda Buluşma” Kazak-Rus Projesi gösterilebilir.
Bilgi, eğitim, kültür ve aydınlanma alt yapısının ileride de
gelişmesi için Kazakistan Arkeoloji ve Etnografya Devlet Müzesi,
Abılay Han Tarih ve Etnografya Kompleksi, Almatı bölgesi
Yenbekşikazak ilçesindeki “Issık” ile Doğu Kazakistan bölgesi
Katon-Karagay ilçesindeki “Berel” tarih ve kültür SIT alanı
müzelerinin kurulmasına yönelik çalışmalar sürdürülmektedir.
Yeni anıtların dikilmesinin bir düzene konulması amacıyla,
Kazakistan Cumhuriyeti Hükümeti’nin 01 Mart 2001 tarihli
kararnamesiyle Kazakistan Cumhuriyeti Topraklarındaki Anıt ve
Abideleri Devlet Komisyonu kurulmuştur. 2001-2004 döneminde bu
Komisyonun 20’den fazla oturumu gerçekleşmiş, 25’ten fazla anıt
projesi değerlendirilmiştir. Tabii ki bu, anılan dönem zarfında
kurulan anıt ve abidelerin sanatsal düzeyine yansımıştır.
Kazakistan Cumhuriyeti Altın ve Değerli Metaller Devlet Müzesi ve
Kazakistan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Kültür Merkezi fonlarından
oluşturulan “Altın Asker; Sak Kurganlarının Hazineleri” Sergisi,
“Moskova Kremlini” Tarih ve Kültür Devlet Müze ve SİT alanında
düzenlenmiş, “Dünya Tarafından Tanınan Kazakistan” Kitap Sergisi
Rusya Devlet Kütüphanesinde gerçekleştirilmiştir.
Kazakistan halk ressamı, Devlet Ödülü sahibi Abılhan Kasteyev’in
doğumunun 100. yıldönümüne ithafen Jübile sergisi açılmıştır.
Yıldönümü etkinlikleri çerçevesinde bilim ve uygulama konferansı
yapılmış, yapıtlarından oluşan görsel malzemeli albümü yayımlanmış
ve anılık demir para baskısı gerçekleştirilmiştir.
A. Kasteyev Devlet Sanat Müzesinde “Resim Sanatı; Sorun ve
Perspektifler” konulu bir yuvarlak masa toplantısı
gerçekleştirilmiştir. Bu toplantıya, kültür çalışanları, sanatsal
birlik üyeleri katılmıştır. Yuvarlak masa toplantısı çerçevesinde,
kültürün gelişmesi ve desteklenmesi gibi önemli sorunlar ele
alınmış ve tartışılmıştır.
Bu yıl 28 Şubatta, Kazakistan Cumhuriyeti Ulusal Akademik
Kütüphanesinde, bölgesel üniversal kütüphanelerin müdürleri,
yayıncılık yöneticileri, Kazakistan Cumhuriyeti KFSB
temsilcilerinin etkin olarak katıldığı “Kültür Mirası: Kitap
Yayıncılığı ve Kitap dağıtımı Sorunları” konulu yuvarlak masa
toplantısı düzenlenmiştir. Bu seminer-toplantısının esnasında
yayıncılık ve Devlet siparişini ifa ederken kütüphanelerin ortaya
çıkışına ilişkin sorunlar tartışılmış, ve ihale düzenlenme
ilkeleri gözden geçirilmiştir.
Bu yıl 25 Martta, Uluslar arası Ekspo-2005 Sergisi Japonya’nın
Aiçi şehrinde açılmıştır. Kazakistan’ın önde gelen müzelerdeki
fonlardaki malzemelerle oluşturulan sergi, ülkemizin kültürel
çeşitliliğini yansıtarak büyük ilgi kaynağı olmaktadır. Serginin
günlük ziyaretçi sayısı 5 binden fazla kişidir.
29 Martta Pekin şehrinde Kazak-Çin Kültürel ve Humaniter İşbirliği
Alp Komitesi ilk toplantısı gerçekleştirilmiştir. Gündem maddesi
olarak, Çin Devlet Kütüphanesi’nde, Kazakistan kültürünün
yaygınlaştırılması ve tanıtılması, karşılıklı kültür değişimi ve
işbirliğinin ileriye dönük pekiştirilmesi amacıyla “Kazakistan
Kültür Merkezi”nin kurulması konusu ele alınmıştır. Gelecekte
taraflar, “Kazakistan Kültürü Merkezi”nin Çin’de kurulmasına
ilişkin konu bağlamında görüşmelerde bulunacaktır.
Aynı zamanda UNESCO merkezinde resim ve dekorasyon ve uygulama
sanatları sergilerinin açılması, “Merkezi Asya’da Kültürel
Çeşitlilik ve Diyalog”, “Altın ve Ottan: Kazakistan Göçebeleri”
gibi Issık, Berel kurganlarının arkeolojik kazılarında bulunan
benzersiz kuyumculuk ürünlerinin yer alacağı sergilerin ABD
müzelerinde düzenlenmesi planlanmaktadır. Ayrıca, “EKSPO-2005.
Aiçi” Sergisi çerçevesinde düzenlenen ve Kazakistan Cumhuriyeti
Cumhurbaşkanlığı Kültür Merkezi fonlarından, Kazakistan
Cumhuriyeti Merkezi Devlet Müzesi fonlarından oluşturulan “Altın
Asker. Sak Kurganlarının Hazineleri” sergisi tertiplenmiştir.
Kazakistan Cumhuriyeti Kitle İletişim Araçları ve Yayıncılık
Evleri
01 Mayıs 2005 tarihi itibariyle Kazakistan Cumhuriyeti ülkesinde
sürekli olarak 2116 adet kitle iletişim aracı faaliyet
göstermektedir. Bunların içerisinden %80’i devlete ait olmayıp
özel sektöre aittir. 1918’den çok basılı kitle iletişim aracı
vardır. Bunların içerisinde; gazete sayısı: 1327; dergi: 591’dir.
Bunun dışında, ülkede 187 elektronik kitle iletişim aracı
mevcuttur. Bunun içerisinde televizyon şirketi ile teleradyo
şirketinin sayısı 147, radyo şirketlerinin sayısı 40 ve bilgi
haber ajanslarının sayısı da 11’dir.
Toplumsal ve siyasal yayınlarının yanı sıra, ülkemizde bilgi,
reklam-bilim, kadın, gençlik, dinsel, çocuk, ihtisaslaşmış
profesyonel ve saire yayınlar mevcuttur.
Halen devletin % 100’lük katılımıyla iki yayın evi; ZAO “Kazak
Gazetteri” ve “Elorda” Yayıncılığı faaliyet göstermektedir.
|
|
|
|
|
|
|
|