...................
...................
GÜÇLÜKLER VE ÖNERİLER

MEŞFEŞŞÜ Necdet Hatam
Maykop, Ekim 2012

                         
 
...................
 
Öğrenmeyi zorlaştıran özellikler:

Alfabe:

Günümüz alfabesinin çok düzenli olmadığını en azından bildiğimiz alfabe düzenleme ilkelerine uymadığını düşünüyorum. Adığabze okuma-yazmayı öğrenmeye başlayanların ilk dikkatini çeken şeyin harf sayısının çok olması biliyorsunuz. Harf özelliği olmayanlar dahil dildeki hemen tüm sesler alfabede harf olarak yer almıştır ki bu öğrenimi zorlaştıran öğelerden biridir. Gerçekten çok bilinen diller içinde sesleri harf gibi alfabede yer alan bir dil olmadığını düşünüyorum.

Çoğunluğun 29 harf ve 29 ses olarak bildiği Türkçede de (âdil), (Ankara) sözcüklerindeki [a] sesleri, lamba, lale sözcüklerindeki [l] sesleri aynı harfle gösterilmekle birlikte birbirinden farklı seslerdir.

Üzücü olanı 1936’larda ilk kabul edildiğinde eksiklikleri olmakla birlikte daha bilimsel alfabe hazırlama yöntemlerine daha yakın iken 1960’larda yapılan değişiklerle tüm sesler eklenmiş ve alfabe daha güç anlaşılır hale getirilmiştir.

Benzer eksiklikler Kheberdēy Adığe alfabesinde de gözlenmekle birlikte istenilen kaynağa ulaşma kolaylığından dolayı Adığēy Adığe alfabesini tartışmayı ve bu tartışmalara temel alınarak Kheberdēy alfabesi için de çıkarımlar yapılabileceğini düşündüm ve ayrıntılı incelemeyi daha sonraya bıraktım.

- İlk kabul edilen alfabede harf sayısı 34 olarak belirlenmişti. Rusça alfabenin 33 harfi ve alfabeyi ilk düzenleyenlerin eklediği, 4 ayrı fonksiyonu olan yardımcı im (işaret) çubuk (I).

А, а, Б б, В в, Г г, Д д, Е е, Ё ё, Ж ж, З з, И и, Й й, К к, Л л, М м, Н н, О о, П п, Р р, С с, Т т, У у, Ф ф, Х х, Ц ц, Ч ч, Ш ш, Щ щ, Ъ ъ, Ы, ы, Ь ь, Э, э, Ю ю, Я, я, I.

- Günümüz alfabesinde harf olarak yer alan diğer tüm sesler kurallarla tanımlanmıştı. Fransızca'da p ve h harflerinin birlikte olunca Türkçe'deki [f] ve Almanca'daki t harfinden önce gelen s harfinin Türkçe'deki [ş] sesini vermesi ancak bu sesleri veren ikişer harfin alfabelerinde yer almayışı gibi [дж] ve [дз] sesleri ses olarak tanımlanmış alfabede harf olarak yer almamıştır. Bizce de doğrusu budur. Her biri kendine özgü sesi olan ikişer harfle verilmiş seslerdir.

- Rusça'da “sertleştirme işareti” denen (Ъ) yardımcı karakterin (г, к, х, ч, ж, ш, л) harfleri ile birlikte oluşturduğu sesler de (гъ, къ, хъ, чъ, жъ, шъ, лъ) alfabeye alınmamıştır. Ancak (Ъ) yardımcı karakterinin bu harflere olan etkisi birbirinin aynı değildir. Temel sesten tamamen farklı birer ses oluşturmaktadır. Dolayısı ile kendine özgü sesi olmayan (Ъ) karakteri ile oluşturulan bu seslerin bizce harf olarak kabul edilmesi ve alfabede yer alması daha uygundur.

- Kendine özgü sesi olmayan, yanına geldiği harfin temel sesinden farklı ses verdiren ve Rusçada “yumuşatma işareti” denen (Ь) yardımcı karakteri ile oluşturulan (Жь), (Хь) sesleri de alfabeye alınmamıştır. Bizce bu iki harfin de yukarıda saydığımız gerekçelerle alfabeye eklenmesi daha uygundur.

- Türkçe'de daha çok “kesme işareti” dediğimiz ancak Adığabzede “çıy zefeş́ makh” adı verilen (I) yardımcı karakteri ile oluşturulan (пI, тI, кI, цI, чI, шI, лI) seslerinin alfabeye alınmamsı bizce de uygundur. Çünkü (I) yardımcı karakterinin bu harflerle olan etkisi aynıdır. Harfin temel sesini pekiştirmektedir.

- Bizce ilk düzenlemenin en büyük başarılarından biri ise (у) harfinin (г, к, I, дз, гъ, къ, хъ, жъ, шъ, шI, пI, тI,) sesleri ile birlikte oluşturduğu dilimizde “mekhe uıjhu-uıpş́e makh” ,“мэкъэ Iужъу, IупшIэ макъ” diye adlandırılan labialize 15 sesin (гу, гъу, дзу жъу, ку, къу кIу, пIу, тIу, Iу, хъу, ху, цу, шIу, шъу) birer ses olduklarının, harf olmadıklarının altını çizmiş olmasıdır. Ki bu hecelerin dahası kimileyin birer sözcük olan bu seslerin birer “sessiz harf” olarak alfabeye eklenmesi okuma yazmayı en anlaşılmaz kılan yönlerden biridir. Kheberdēy Adığabzesinde bunların sayısı 9'dur (гу, гъу, ку, къу, кxъу, кIу, Iу, хъу, ху,)

Ancak bu sesler harf olarak eklenirken (xy) nun eklenmemiş olması günümüz Adığēy yazınında, kimi sözcüklerin sesli-sessiz çözümlemesini günümüz dilbilgisi kurallarına göre olanaksız kılmaktadır. Dilimizi ya da genelde Kafkas dillerini diğerlerinden ayıran bu konunun anlaşılması dilimizin gizlerini kavramanın ön koşullarından biridir diyebiliriz. Dolayısı ile konuya daha sonra dönülecek ve ayrıntıları ile incelenecektir.

(sürecek)