Labialize seslerin  (гу, гъу, дзу жъу, ку, къу кIу, пIу,  тIу,  Iу,  хъу, ху, цу, шIу, шъу)daha bilimsel olduğunu düşündüğümüz ilk kabul edilen alfabeye daha sonra eklenmiş olduğunu bilmeyenler,n çoğu (Iy) karakter çiftinin alfabede harf olarak yer almasına karşın (Iа), (Iе), (Iи), (Iо),  (Iэ), (Iы), çift karakterlerinin ayrı bir harf olarak yer almayışını anlamakta güçlük çekmektedirler. Neden (Iy) karakter çifti kimi koşullarda labialize ses oluştururken, bu karakter çiftlerinin hiçbir koşulda labialize ses oluşturmamalarıdır.

Bizce tüm güçlüklerin anası Kiril alfabesinin sesli harflerinin Çerkesçede sessiz sayılmalarıdır. Ayrıca anavatandakiler de dahil olmak üzere okuma yazmanın zor öğrenildiğinden yakınan hemen herkes bunu “Çerkesce'nin yazım kurallarının Rusça’nın yazım kurallarına benzetildiği” ile açıklamak eğilimindedirler. Biz tam tersini söylüyor, “Kiril harflerinin Rusçadaki özellikleri göz ardı edildiği için alfabemiz daha zor anlaşılır oldu” diyoruz. Bu olguyu da daha sonra açıklamaya çalışacağımız karmaşıklığın da anası sayıyoruz. Bu temel yanlışlık düzeltildiğinde de Kiril alfabesi ile yazmanın okumanın çok kolaylaşacağını. Öyle ki, dil bilenlerin en çok iki saatlik bir sürede okur yazar olabileceklerini iddia ediyoruz.

Benim gibi kısa sürede okumayı kendi kendine sökenlerden kimilerinizin bu savıma karşılık hemen, “Ben bu alfabe ile de kendi kendime okumayı öğrendim” diyeceklerini bilmiyor değilim. Ancak hemen eklemeliyim ki bizim öğrendiğimiz sadece okumadır. Yazım kurallarına uygun yazmak ise hala üstesinden gelemediğimiz bir konudur. Günümüz alfabe anlayışı ve yazım kurallarına göre de bu gerçekten çok zor görünmektedir.

Tüm güçlüklerin anasını açıklamaya geçmezden önce dilimizin öğrenilmesinin ne kadar zorlaştırıldığını Adığēy Çerkesce’sinden iki örnekle kanıtlayalım.

Günümüz dilbilgisi kurallarına göre:

1) И  harfi Rusça bir sözcüğün ilk harfi ise eğer, Rusça'daki [и] sesini( Türkçedeki [i] sesi) verir: Игорь  (İgor)  yazılır  ve okunur

2) И  harfi Çerkesce bir sözcüğün ilk harfi ise eğer bu kez (йы)  (Türkçe'deki [yı]) hecesi gibi okunur.  Yani ины  yazılır ancak йыны (Yını-büyük) okunur.

3) И  harfi Çerkesce bir sözcüğün ilk harfi olmasına karşın Rusça'daki (И) harfinin sesini (Türkçe'deki i sesi)  vermesi gerektiğinde, önüne çubuk (I) yardımcı karakterini alır: Iихыгъ (ixığh - ondan aldı.)

4) И  harfi bir sessizden sonra geldiğinde Rusça'daki И harfinin sesini (Türkçe’deki [i] sesi) verir. Сис – (sis - içinde oturuyorum).

Güçlüğün daha iyi anlaşılması için olguyu bir de Türkçe alfabeye uyarlayalı:. 

Türkçe'nin Latin harflerini temel alarak bir Çerkes alfabesi hazırlar ve şimdiki Kiril alfabemizin yöntemini benimsersek yazım kuralları şöyle olacaktır.

1) İ harfi Türkçe’den Çerkesce’ye geçmiş bi sözcüğün ilk harfi ise eğer, Türkçedeki [i] sesini verir.  İgor  yazılır ve İgor  okunur.

2) İ harfi Çerkesce bir sözcüğün ilk harfi ise eğer [yı] hecesi gibi okunur. Yani  (inı) yazılır ancak bu yını okunur.

3) İ  harfi Çerkesce bir sözcüğün ilk harfi olmasına karşın Türkçedeki  [i] sesini vermesi gerektiğinde önüne (I) yardımcı karakterini alır:  Iixığh  (ixığh - ondan aldı).

4) İ  harfi bir sessizden sonra geldiğinde ise Türkçe’deki [i] sesini verir:  Sis (sis – içinde oturuyorum).

Bu durumda,  alfabeyi kendimiz anlaşılmaz en azından güç anlaşılır yaptık diyemez miyiz? Oysa, Türkçe harfleri kullandığımıza göre Harfler Türkçe'deki seslere en yakın Çerkesce sesleri verir yaklaşımını benimsersek yukarıdaki sözcükler şöyle yazılacak ve harfleri bilen herkes de zorlanmadan rahatlıkla okuyacaktır.

İgor,    yını,    ixığh,    sis.

Alfabe bu yaklaşımla düzenlenseydi eğer, Kiril harfleri ile yazılmış metinler de, harfleri tanıyan bilen herkes tarafından çok kolay okunur yazılır olacaktı:

Игорь,     йыны,   ихыгъ,   сис.

Şu ikinci örnek umuyorum ki, alfabemizi yeniden düzenlemenin ne kadar gerekli olduğunu açıklamak için yeterli olacaktır.

Örnek ilkokul dördüncü sınıf kitabından alınmıştır. ʺмэгушIоʺ sözcüğünün çözümlemesi: 

«ГущыIэу мэгушIо зыфиIорэр пычыгъуищэу зэхэт: 
Мэ – гу - шIо
Мэкъэзещэу хэтхэр: 
э(мэ), ы (гу+ы), э (шIу+э)
Ударениер пычыгъоу шIо зыфиIорэм тефэ.
Мэкъэзэращэу хэтхэр: 
м, гу (гу+ы), шIу,(шIу+э)
ГущыIэу мэгушIо зыфиIорэм 
мэкъи 6-рэ: (м), (э), (гу), (ы), (шIу),(э), 
букви 4-рэ : м, э, гу, шIу (шIу+э) хэт.»

«мэгушIо sözcüğü 3 hecedir: 

Мэ – гу - шIо
Sesli harfler:
э(мэ), ы (гу+ы), э (шIу+э)
Vurgu шIо hecesi üzerindedir.
Sessiz harfler:
м, гу (гу+ы), шIу,(шIу+э)
мэгушIо sözcüğü ;
6 ses : (м), (э), (гу), (ы), (шIу),(э),
Ve 4 harften oluşmuştur.
м, э, гу, шIу (шIу+э) хэт.»

Şimdi dikkat lütfen: 

Gördüğünü bile kolay anlamayan dördüncü sınıf öğrencisi bir çocuk, ikinci hecede hiç görmediği (ы) seslisini, üçüncü hecede de yine hiç görmediği (э) seslisini ayıklayabilmelidir.

Öğrencinin sözcüğü doğru çözümleyebilmesi için, bu görünmeyen seslileri görmesi de yetmeyecek, öğrencinin, bu konumda her dilde hece kabul edilen (гу) hecesinin sessiz bir harf olduğu, dilbilime ters kuralını benimsemesi, yine sözcükte yer almayan (шIу)  hecesini önce görmesi sonra da bunun da  (гу) hecesi gibi sessiz bir harf olduğunu benimsemesi gerekecektir. Peki öğrenci alfabede sesliler arasında yer alan bu sözcükteki  (o) harfinin seslerinin yarısının sessiz (y), yarısının da sesli (э) olduğunu çok zorlanarak benimsese bile bunu nedenini anlayabilecek midir?

İşte umuyoruz ki bizim alfabe taslağımız,  Kiril temelli olduğu halde, yazım kurallarımız bütün bu güç anlaşılır konuların kolaylıkla anlaşılmasını sağlayacaktır.

Yinelersek “okuma yazmayı anlaşılmaz kılan Kiril harfleri değil, genel dilbilime uygun olmayan kurallardır.”

(sürecek)