|
|
|
| ................... |
|
|
| ................... |
|
KİRİL'DE GÜÇLÜKLERİN ANASI |
|
MEŞFEŞŞÜ Necdet Hatam
Maykop, Ekim 2012 |
|
|
 |
| ................... |
 |
|
|
Evet daha önce de belirttiğimiz gibi
günümüz alfabesini güç anlaşılır, okuma yazmayı güç öğrenilir
kılan Kiril alfabesinin sesli harflerinin Arap alfabesinin etkisi
ile Çerkesce'de ünsüz harf
sayılmalarıdır.
Bilinen alfabelerden Latin ve Kiril alfabelerinde harfler ünlü ve
ünsüz olmak üzere iki kümeden oluşmuştur. Arap alfabesindeki 28
harfin tamamı ise ünsüzdür. Ancak bunların üçü ünsüzlerden sonra
uzun ünlü özelliği gösterir ve izledikleri ünsüz ile birlikte hece
oluştururlar. Ünlü ve ünsüz ayrımı olan alfabelerle yazılmış
metinler, harfleri tanıyanlarca genellikle doğru okunabiliyorken,
harfleri tanımak, Arapça sözcükleri okumak için yeterli
olmamaktadır. Arapça'da sözcüklerin
anlamını bilmek doğru seslendirmenin olmazsa olmaz ön koşuludur.
Burada ünlülerin doğal özelliklerini anımsamak konuyu daha
anlaşılır kılacaktır:
- Ünlüler sözcük başında adları olan
keskin ünlü sesleri verir. [a(а)],
[i(и)], [e(э)],
[u(у)] gibi.
- Ünsüzden sonra gelen ünlüler, keskin
olmayan yumuşak kendi seslerini verirler. Ankara
(анкара) sözcüğünde [k (к)]
ve [r (р)] seslerinden
sonra gelen [a (a)] sesi.
Kul (кул)
sözcüğünde [k(к)]'den
sonra gelen [u (y)] sesi.
Mısır (мысыр)
sözcüğünde [m (м)]’den
sonra gelen [ı (ы)] sesi.
Yeni (йэни) sözcüğünde
[y (й)]’den sonra gelen
[e (э)] sesi gibi.
- Ünlüleri izleyen ünlüler çift ünlü
oluşturmuyorsa eğer, sözcük başında verdiği, kendi keskin sesini
verir. Siirt (сиирт),
sözcüğünde [i(и)]’den sonra
gelen [i(и)] sesi.
Saat (саат) sözcüğünde
[a(а)]’dan sonra gelen [a(а)]
sesi gibi.
- Bir ünlüyü izleyen ünlüler, kimileyin
izledikleri ünlü ile birlikte “çift ünlü - diftong” da denen
bileşik bir ünlü oluştururlar. Türkçe'de
olmayan bu bileşik sesler batı dilleri ve Çerkesce'de
yaygın olarak bulunur.
Arapça alfabenin, ünsüzleri izlediklerinde uzun ünlü işlevi
üstlenen üç harfi de dahil olmak üzere tüm harfleri sözcüğün ya da
hecenin ilk harfi olduklarında ünsüz özelliği gösterdiğinden, tek
tek harflerin verdiği sesler bilinse de anlamı bilinmediğinde
sözcükler doğru olarak okunamamaktadır.
Örneğin: (ح) ,(س) ,(ب) [б], [с], [хь]
harfleri ile yazılan (حسب ) sözcüğü anlamına
göre çok farklı okunabilmektedir.
Ancak Kur’an’ı, Arapçayı bilmeyenler de okumaya öğrenmeye
çalışmaktadır. Bu nedenle Kur’an’da okuma hatası olmaması için
Arap dilcileri Latin ve Kiril alfabe sistemlerindeki ünlülerin
işlevini gören ve Türkçede “üstün”, “esre” ve “ötür” diye
adlandırılan işaretler belirlemişlerdir. Sözünü ettiğimiz diğer ki
alfabedeki ünlülerin işlevini gören bu işaretlerin yardımı ile
metinler anlamları bilinmese de doğru okunabilmektedir:
Örneğin:
( حَسَبَ ) хьэсэбэ, ( حَسِبَ) хьэсибэ (حُسِبَ) хьусибэ.
Yukarıda değindiğimiz gibi Arapça alfabenin üç harfi (ا, و, ى,)
[â(â), w(у), y(й)]
sözcük başında ünsüz olmakla birlikte, ünsüzlerden sonra uzun
okunan ünlü görevi üstlenmektedirler.
Örneğin Arap alfabesinin ikinci harfi ünsüz ب [b-(б)]
kendisini izleyen yukarıda sözünü ettiğimiz üç harf şu
heceleri oluşturmaktadırlar. Ünlülerin işlevini gören işaretlerden
farkları bu harflerin heceyi üstün ötür vr esre işaretlerine göre
daha uzun okutmalarıdır:
با [bааа (бааа)] (uzun)
بَ - [bа
(ба)] (kısa)
بو - [buuu
(бууу)] (uzun) بُ - [bu
(бу)] (kısa)
بى - [biii
(биии)] (uzun) بِ – [bi
(би)] (kısa)
Bu üç harf ( ا و ى ) sözcük ya da hecenin ilk harfi olup
ünlü bir ses vermeleri gerektiğinde, “hemze elif” (ء) adını
verdikleri yardımcı işareti alırlar:
[ أ إى ) (ؤ ) Günümüz alfabesi ile
[Iа-Iэ, Iи, Iу]
Ancak bu üç harfin “hemze elif” (ء) yardımı ile verdikleri
sesleri, Kiril alfabesinin ünlüleri hiçbir yardımcı karaktere
gereksinme duymadan kendiliğinden verebilmektedirler:
[а], [э], [и], [у]
Aynı şekilde Latin temelli Türkçede bu sesler, yardımcı karaktere
gerek kalmadan ünlü harflerle verilmektedir:
[ a], [e], [i], [u].
İşte temel hata, ünlülerin önüne, yardımcı karakter gerekmeden
verdikleri kendi seslerini verebilmeleri için Arapçanın “hemze
elif” (ء)’i yerine düşünülen ve “beşıjıy-çubukçuk” (I)
adı verilen yardımcı karakterin konulmuş olmasıdır. Yani
(a) yerine (Iа), (и) yerine (Iи), (ы)
yerine – (Iы), (у) yerine (Iу) gibi.
Yardımcı karakter arayışının asıl nedeni ise Çerkesce’deki ses
sayısının Kiril alfabesi karakter sayısından çok daha fazla
olmasıdır. Bu sorun kimi karakterlere birden fazla ses yüklenerek
aşılmaya çalışılmıştır. İşte Kiril adığe alfabesine eklenen
“beşıjıy-çubukçuk” (I) yardımcı karakterinin dilimizdeki dört
görevinden biri aynı karakterin farklı seslerini ayırmaktır.
Şöyle ki;
Harfler
Sesler
А, а
1- a ( а-üfürümlü ünlü [â])
2- Ιа (а-keskin ünlü sözcük
başındaki[а] sesi.
Е, е
1- е (ünlü iki sesten
oluşmuştur [ye])
2- Ιе (ünlü [е́])
И,и
1- и (ünlü hece başında ise
iki ses [yı])
2- Ιи (ünlü [i]
О, о
1- о iki ses içermektedir [уэ]
(у- ünsüzdür [we])
2- Ιо [Ιуэ] (у-ünlüdür [ue])
У, у
1- у (у-ünsüz [́w ] )
2- Ιу (у-ünlü [u])
Ы, ы
1- ы ( ünlü üfürümlü [ ı̄ ])
2- Ιы (ünlü [ı])
Э, э
1- Ιэ (ünlü [e])
Я, я
1- я (ünlü bileşik iki ses [yа(йа)])
2- Ιя (Çift ünlü [е́а
(Iеа)])
Ancak yukarıdaki tabloda görüldüğü gibi karakterlere seslerin
yüklenmesi aşamasında genel eğilimden uzaklaşılmış, bilimsel
olmayan kimi uygulamalar benimsenmiştir, harflerin alındığı
dildeki seslerinin korunması gerekirken bundan uzaklaşılmıştır.
Belki çarpıcı olacak ancak “Rusçaya benzetildiği” için değil,
“Rusçadan uzaklaşıldığı” için alfabe güç anlaşılır olmuştur.
Örneklersek;
Türkçe Ankara sözcüğünün başındaki [a] sesi ile
Çerkesce ane (sofra-masa)
sözcüğündeki [a] sesi birbirinin aynıdır. Dolayısı ile
Çerkesce için Latin-Türkçe temelli
alfabe taslağı hazırlayanların sofra-masa karşılığı Çerkesce
sözcüğü (Iane) ya da ( ‘ane) gibi yardımcı bir
karakterle yazmaları Türkçe harfleri tanıyanların alfabeyi
anlamalarını güçleştirecektir.
Üzülerek belirtmek gerekir ki günümüz Kiril temelli alfabede tam
da bu yapılmış, Rusça (Андрей), Türkçe (Ankara) ve Çerkesce'deki
sofra-masa karşılığı (ane) sözcüklerinde baştaki [a] sesi
birbirinin aynısı olduğu için, sofra-masa karşılığı sözcük (анэ)
şeklinde yazılıp sorunsuz olarak seslendirilebilecekken (Iанэ)
şeklinde yazılmıştır. Bu da Rusçanın harflerini tanıyanlar
özellikle de dil bilmeyenler için alfabeyi güç anlaşılır
kılmıştır.
Bir örnek daha:
Rusça'da (адрес) , Türkçe
(adres) ve Çerkesce'deki
(адрес) sözcüklerinde sözcük başındaki [a] sesi
birbirinin aynı olduğu gibi sözcük de Rusça'daki
gibi yazılmaktadır. Yani Çerkesce'ye
girmiş olan Rusça kaynaklı sözcükler (Etimolojik olarak başka bir
dilin olsa da dilimize Rusça'dan
geldikleri için Rusça kaynaklı denmiştir.) Rusça'da
yazıldığı gibi yazılmaktadır. Bu kural da doğru seslendirebilmek,
yazabilmek için sözcüğün önce Rusça kaynaklı olup olmadığını
ayırabilmeyi gerekli kılmakta, metinde aynı [a] sesi
kimileyin (a) kimileyin de (Ia) şeklinde
yazılmaktadır.
Yukarıdaki tablo iyice incelendiğinde bu yaklaşımın kendi içinde
de çelişkili olduğu görülecektir. Sözcük başında ve ünlüyü
izlediğinde йэ (ye) sesini veren (е) ve йа
(ya) seslerini veren (я) harflerinin önüne çubukçuk
yardımcı karakteri ile birlikte verdikleri seslerde harflerin ilk
sesleri [й] yok sayılmıştır. Iехы (éxı) ondan
alıyor. Iялэ (éale) – çocuk Abdzax ağzı ile söyleyiştir.
Yazın dilinde кIалэ (ḉale) olarak yazılıp
seslendirilmektedir.
Yine (Э) harfi sadece bir ünlü [Э] sesinin (Türkçe'de
[e]) karakteri iken, ve de sözcük başında bir başka ünlüyü
izlediğinde kendi sesini yardımcı karaktere gerek duymadan doğal
olarak verebiliyorken, bu doğal sesini verebilmesi için önüne
çubukçuk (I) yardımcı karakteri konmuştur:
Iэ (e),-el мыIэрыс (mıerıs) - elma Iэтыгъэ (etığhe) yüksek.
İşin ilginci daha 1938 de yayımladığı dilbilgisi kitabında
Aşhx̄amafe Davut ünlü harflerin bu özelliğini çok açık olarak
yazmış olmasına karşın bunu uygulanmamış olmasıdır:
“ Э зыфиIорэ мэкъэзещэр гущыIапэм е мэкъэзещэм ыуж щыт зыхъукIэ
ʺIеʺ махьанэр иIэ мэхъу....ʺ
“ Э ünlüsü sözcük başında ya da bir ünlüden sonra yer aldığında
ʺIеʺ sesini verir.ʺ
Bir de ipucu verelim. Yukarıdaki cümleyi taslak alfabemizle şöyle
yazıyoruz:
“ Э зыфиýэрэ мэкъэзещэр гущыапэм йэ мэкъэзещэм ыуж щыт зыхъуч́э
ʺIеʺ маханэр йыэ мэхъу....ʺ
(sürecek) |
 |
|
|
|
|
|
|
 |
