...................
...................
ÇUBUKÇUK DİLİMİZİ ARTIK DÖVMESİN!   -2

MEŞFEŞŞÜ Necdet Hatam
Maykop, Aralık 2012

                         
 
...................
 

b-) (И) harfi Rusçada sözcük başında da ünsüzden ya da ünlüden sonra da tam anlamı ile Türkçedeki (i) harfi gibi davranıp ve [i] sesini vermesine karşın bu harfe Çerkesçede farklı sesler yüklenmiştir. İşte çubukçuk (I) imine bu farklı sesleri ayırma görevi yüklenmiş ve sonuçta Çerkesçe yazımına (И) harfine ilişkin şu kurallar konmuştur:

1- (И)  harfi Rusça bir sözcüğün ilk harfi ise eğer, Rusçadaki [и] sesini [( Türkçedeki [i] sesi) verir: Игорь  (İgor)  yazılır  ve okunur

2-(И) harfi Çerkesçe bir sözcüğün ilk harfi ise eğer bu kez (йы)  (Türkçedeki [yı]) hecesi gibi okunur.  Yani “ины  yazılır ancak “йыны(Yı-büyük) okunur.

3-(И)  harfi Çerkesçe bir sözcüğün ilk harfi olmasına karşın Rusçadaki (И) harfinin sesini [и]  (Türkçedeki [i] sesi)  vermesi gerektiğinde, önüne çubuk (I) imini alır: “хыгъ (ixığh - ondan aldı.)

4-(И)  harfi bir sessizden sonra geldiğinde Rusçadaki [И] sesini (Tükçedeki [i] sesi) verir. cис – (sis - içinde oturuyorum).

İşte tüm bu gereksiz kuralların konma nedeni Rusça alfabenin (И  ünlüsü Arapçanın (ي) ünsüzü gibi düşünüldüğü içindir:

Arapçadaki  (ي) Rusçada [й]  (Türkçede [y]) sesinü veren bir ünsüzdür. (ي)harfi  ünlü karakterlerin yerini tutmak üzere düşünülen “esre”yi aldığında (ىِ) Rusçada olduğu gibi [йы]  Türkçede de [yı] hecesini oluşturur.  (ي) harfinin sözcük başında [i] sesini vermesi için önüne yardımcı karakter alır: (إى).

Oysa alfabenin kolay anlaşılır olması için harflerin alınan dildeki sesleri olabildiğince korunur kuralına sadık kalınsaydı, ayrıca hiçbir  özel kurala gereksinme duymadan sesler şöyle yazılacak;

Игорь  (İgor- özel isim)    ихыгъ (ixığh-ondan aldı)    йыны (nı-büyük)                 сис (sis-içinde oturuyorum)  ve Kiril alfabesi ile dilimizin ne kadar kolay okunup yazılabildiği de görülecekti.

Taslakta önerimiz : (И)  harfinin her zaman her yerde sadece Rusçada verdiği sesi vermesi yani sözcük başında, ünlüden sonra ve ünsüzden sonra Türkçedeki (i) harfinin seslerini vermesidir. Günümüz alfabesinde [yı] hecesini verdiği konumlarda  (И)   değil (йы) yazılamalıdır.  Bu durumda (И)  harfi  ile bağlantılı çubukçuk (I) imine de gerek kalmayacaktır. 

c-) (У) harfi Rusçada sözcük başında da ünsüzden ya da ünlüden sonra da tam anlamı ile Türkçedeki (u) harfi gibi davranıp [u] sesini vermesine karşın bu harfe Çerkesçede farklı sesler yüklenmiş, çubukçuk (I) imine de bu farklı sesleri birbirinden ayırma görevi verilmiştir. Rusçanın (У) ünlüsü Arapçanın ( و) ünsüzü gibi sayılmış ve ardından da öğrenmeyi güçleştirdiği kesin şu kurallar konmuştur:

1-) (У) harfi   bir ünlüden önce ya da sonra ünlü ile birlikte bir hece oluşturuyorsa, ünsüzdür ve Arapçanın [ و] sesini verir.

yанэ (wane – eyer)  yае (waye- kötü hava),  уты (wıtı – ütü)  ау (âw –fakat)  еу (yew –vur) 

Taslağımızda Çerkesçede olup Rusça ve Türkçede olmayan Arap alfabesindeki ( و) ve Latin alfabesindeki [w] harfinin verdiği sesi günümüzde bilimsel yazılarda bu ses için kullanılan (́ ў) karakteri ile göstermek uygun görülmüştür:

Ўанэ         ўайэ          ўыты           âў        йэў

Wane         waye           wıtı               âw         yew

Bu durumda Çerkesçedeki (У) harfi yalnızca ünlü bir ses verdiği, başka bir ses vermediği için birden fazla sesi ayırma görevi yüklenen çubukçu (I) imine gerek kalmayacaktır. (У) harfiin Rusçada olduğu gibi [У] ünlüsünün karakteridir.

2-) (У) harfi ünsüzlerden sonra Rusçadaki [У]  (Türkçedeki [u]) sesini veren bir ünlüdür. Ancak Ḉaxe Adığabzesinde (У) ünlüsü eğer hece oluşturuyorsa genellikle kendisini bir başka ünlü izler ve yan yana iki ünlü de çift ünlü (diftong) oluşturur:

Гуащэ (guaşe – prenses – kaynana), гуехы (guēxı – ayırıyor), гуэс (gues – yanında ouruyor), гуихыгъ (guixığh – ayırdı), гурыт (guırıt – ortanca), куамэ ( kuame – dal), ко(уэ)цы (kuetsı – buğday), ко(уэ)ны (kuenı – tahıl ambarı), ку (kuı – araba), икуи (yıkui – arabası da) ...,  Iуахыгъ (uaxığh), Iуе хы (uēxı), (уэ)н (uen - tahıl için dövmek,) хыгъ uıxığh – açık), Iуихыгъ (uixığh – açtı).

Görüldüğü gibi Latin harfleri ile yazdığımızda (u) harfi hece başında bir yardımcı ime gerek olmadan kendi sesi olan keskin [u] sesini vermektedir. Taslağımızda Çerkesçedeki (У) harfi Rusçadaki ünlü [У] sesini vermektedir. Dolayısı taslağımızda sesleri ayıran çubukçuk  (I) imi artık gerekmeyecek, yukarıdaki sözcükler de şu şekilde yazılabilecektir:

Гуащэ, гуехы,  гуэс  гуихыгъ,  гуырыт,  куамэ, куэцы,  куэны, куы,  икуи

guaşe   guēxı     gues  guixığh       guırıt        kuame kuetsı    kuenı     kuı     yıkui

уахыгъ,  уехы,  уэн,  уыхыгъ,  уихыгъ

uaxığh,    uēxı,    uen   uıxığh        uixığh.

3-) Günümüz yazım kurallarına göre (У) harfi, sözcük başında olsun bir ünlüden sonra olsun Rusçanın ünlü [y] ve Türkçenin [u]  sesini vermesi gerektiğinde önüne çubukçuk (I) imini alır. Taslağımızda yukarıda açıklandığı gibi artık buna gerek yoktur:

Şimdiki yazım kuralına göre ахыгъ, ехы, Iо(уэ)н, хыгъ,    ихыгъ.

Taslağa göre                           уахыгъ,  уехы,    уэн,        уыхыгъ,  уихыгъ

 

4-) (У) harfi kendisi hece oluşturmayıp bir başka ünlünün oluşturduğu bir hecede yer aldığında izlediği ünsüz ya da çubukçuk (I) imi ile birlikte мэкъэ уыжъу ya da уыпш́э макъ denen labialize ünsüz sesleri (dikkat! Kesinlikle harf değil) oluşturur:

                                                              ünlü                   Taslak
ыгу    gu)                (kalbi)                     [ы]                      ы̄гу

ику     (yıku)             (arabası)                  [ы]                      йыку

уцу     (wıtsu)            (dur!)                       [ы]                      ўычу 

хьандзу (x̄andzü)     (dokurcun)               [а]                       х̄андзу

лъагъу (lhağhu)        (yol)                        [а]                       лъагъу
ы
къу  
(ı̄khu)            (oğlu)                       [ы]                       ы̄къу

техъу  (tēxhu)          (ört)                         [е]                       техъу

лыжъу (lıjhü)           (kaynamış et)            [ы]                     лыжъу

ешъу (yeşü)             (iç)                           [э]                      йэшъу

лъыкIу (lhıḱu)          (onu izle)                   [ы]                    лъыќу

шъуашIу (şüaş́ü)     (sağlıklı)                     [уа]                   шъуаш́у      

гуышху (guışxu)      (yürekli)                     [уы]                   гуышху       

5-) Adığéy yazın dilinde beş ünsüzü izleyen (У) harfi Türkçedeki [ü] sesine yakın ince bir ünlü sesi verir.                                                                                    

шъуатэ          (şüate)           (içki)                           шъуатэ         

цуакъэ           (çüakhe)        (ayakkabı)                 чуакъэ

жъуагъо        (jhüağhue)     (yıldız)                       жъуагъуэ

хьандзу         (x̄andzü)        (dokurcun)                х̄андзу

шIу дэд          (ş́üıded)         (çok iyi)                     ш́уы дэд

 

Teori ayrıntılı anlatınca bugünkü yazımdan çok uzaklaşıldığı sanısı oluşabilir. Bu günkünden çok uzaklaşılmadığı görülsün, harfleri tanıyan herkes çok kolay okuyabildiğini görebilsin amacı ile açıklamalarla birlikte küçük metinler vermek uygun bulunmuştur.

КЪАЗ

Къарэ къазхэр йэфых. Къарэ къазхэр псым йэфых.         Къазыр псым дахэў йэсы. Мы къазхэр Нарт йыкъазых. Къазхэр йыных. Къарбэч къазым фэдэў йэсы.

 

КЪУАЙЭ

Мыр къуайэ. Нанэ къуайэ рехы. Къуайэр йыны. Къызбэч ма къуайэ шхы. Къаштэ къысэт бэў сшхын. Ма ўэри Къасым, къуайэ шхы.

Мыр мэкъу. Мыр гъуынэгъухэм йамэкъу.    Мэкъуыр чэмымэ âраты. Мэкъуыр шыми мэлыми âраты. Мэкъуаўэ мэкъупэс. Мэкъуаўэ мэкъу йэўэ.

 

КЪУЭШЫН

Къуэшыным псы йыт. Къуэшыныр къабзэ. Къуэшыным псы къабзэ йыт.

Мэкъуаўэ мэкъуэўэшху.       Алкъэси мэкъуэўэшху. Къуынчыкъуи  мэкъуэўэшху. Мыхэр зэшых.

 

КЪЭРЭЎ

Къэрэў къэрэў, дадэ! 

Къэрэў, къэрэў дадэ! 

Âпэ йытыр сишы,        

âўыж йытыр сикъуынан.    

Âпэ йытыр сишы,        

âўыж йытыр сикъуынан.

 

ЧЫУ́Ы

Мыр сыдэў чыу́ы даха! Мыр Бибэ йычыу́. Бибэ йычыу́  чыу́ы  дах.Уыданэм рэдэх.  Сасэ уыданэм сайэ реды.