b-)
(И)
harfi Rusçada sözcük başında da ünsüzden ya da ünlüden sonra da
tam anlamı ile Türkçedeki (i)
harfi gibi davranıp ve [i]
sesini vermesine karşın bu harfe Çerkesçede farklı sesler
yüklenmiştir. İşte çubukçuk (I)
imine bu farklı sesleri ayırma görevi yüklenmiş ve sonuçta
Çerkesçe yazımına (И)
harfine ilişkin şu kurallar konmuştur:
1- (И)
harfi Rusça bir sözcüğün ilk harfi ise eğer,
Rusçadaki [и] sesini [(
Türkçedeki [i] sesi) verir:
Игорь (İgor)
yazılır ve okunur
2-(И)
harfi Çerkesçe bir sözcüğün ilk harfi ise eğer bu kez
(йы) (Türkçedeki
[yı]) hecesi gibi okunur.
Yani “ины” yazılır
ancak “йыны”
(Yını-büyük) okunur.
3-(И)
harfi Çerkesçe bir sözcüğün ilk harfi olmasına karşın Rusçadaki
(И) harfinin sesini
[и] (Türkçedeki [i]
sesi) vermesi gerektiğinde, önüne çubuk
(I) imini alır: “Iихыгъ”
(ixığh - ondan aldı.)
4-(И)
harfi bir sessizden sonra geldiğinde Rusçadaki
[И] sesini (Tükçedeki
[i] sesi) verir. cис
– (sis - içinde oturuyorum).
İşte tüm bu gereksiz kuralların konma nedeni Rusça
alfabenin (И ünlüsü
Arapçanın (ي)
ünsüzü gibi düşünüldüğü içindir:
Arapçadaki (ي)
Rusçada [й] (Türkçede
[y]) sesinü veren bir
ünsüzdür. (ي)harfi
ünlü karakterlerin yerini tutmak üzere düşünülen “esre”yi
aldığında (ىِ)
Rusçada olduğu gibi [йы]
Türkçede de [yı] hecesini oluşturur.
(ي)
harfinin sözcük başında [i]
sesini vermesi için önüne yardımcı karakter alır:
(إى).
Oysa alfabenin kolay anlaşılır olması için
harflerin alınan dildeki sesleri olabildiğince korunur kuralına
sadık kalınsaydı, ayrıca hiçbir özel kurala gereksinme duymadan
sesler şöyle yazılacak;
Игорь
(İgor- özel isim) ихыгъ
(ixığh-ondan aldı)
йыны (yını-büyük)
сис (sis-içinde
oturuyorum) ve Kiril alfabesi ile dilimizin ne kadar kolay okunup
yazılabildiği de görülecekti.
Taslakta önerimiz : (И)
harfinin her zaman her yerde sadece Rusçada verdiği sesi vermesi
yani sözcük başında, ünlüden sonra ve ünsüzden sonra Türkçedeki
(i) harfinin seslerini
vermesidir. Günümüz alfabesinde [yı]
hecesini verdiği konumlarda (И)
değil (йы)
yazılamalıdır. Bu durumda (И)
harfi ile bağlantılı çubukçuk (I)
imine de gerek kalmayacaktır.
c-)
(У)
harfi Rusçada sözcük başında da ünsüzden ya da
ünlüden sonra da tam anlamı ile Türkçedeki
(u) harfi gibi davranıp
[u] sesini vermesine karşın bu
harfe Çerkesçede farklı sesler yüklenmiş, çubukçuk
(I) imine de bu farklı sesleri
birbirinden ayırma görevi verilmiştir. Rusçanın
(У)
ünlüsü Arapçanın
(
و)
ünsüzü gibi sayılmış ve ardından da öğrenmeyi güçleştirdiği kesin
şu kurallar konmuştur:
1-)
(У)
harfi
bir
ünlüden önce ya da sonra ünlü ile birlikte bir hece oluşturuyorsa,
ünsüzdür ve Arapçanın
[
و]
sesini verir.
yанэ
(wane – eyer) yае
(waye- kötü hava),
уты (wıtı
– ütü) ау (âw –fakat) еу
(yew –vur)
Taslağımızda Çerkesçede olup Rusça ve Türkçede
olmayan Arap alfabesindeki
(
و)
ve Latin alfabesindeki [w]
harfinin verdiği sesi
günümüzde bilimsel yazılarda bu ses için kullanılan
(́ ў) karakteri ile göstermek
uygun görülmüştür:
Ўанэ
ўайэ
ўыты
âў йэў
Wane
waye
wıtı âw
yew
Bu durumda Çerkesçedeki
(У)
harfi yalnızca ünlü bir ses verdiği, başka bir ses vermediği için
birden fazla sesi ayırma görevi yüklenen çubukçu (I) imine gerek
kalmayacaktır. (У) harfiin
Rusçada olduğu gibi [У]
ünlüsünün karakteridir.
2-)
(У)
harfi ünsüzlerden sonra Rusçadaki
[У]
(Türkçedeki
[u])
sesini veren bir ünlüdür. Ancak Ḉaxe Adığabzesinde
(У)
ünlüsü eğer hece oluşturuyorsa genellikle kendisini
bir başka ünlü izler ve yan yana iki ünlü de çift ünlü (diftong)
oluşturur:
Гуащэ (guaşe –
prenses – kaynana), гуехы (guēxı
– ayırıyor), гуэс (gues – yanında
ouruyor), гуихыгъ (guixığh –
ayırdı), гурыт (guırıt – ortanca),
куамэ ( kuame – dal), ко(уэ)цы
(kuetsı – buğday), ко(уэ)ны (kuenı
– tahıl ambarı), ку (kuı – araba),
икуи (yıkui – arabası da) ...,
Iуахыгъ (uaxığh),
Iуе хы (uēxı),
Iо(уэ)н (uen - tahıl için dövmek,)
Iухыгъ uıxığh – açık),
Iуихыгъ (uixığh – açtı).
Görüldüğü gibi Latin harfleri ile yazdığımızda (u)
harfi hece başında bir yardımcı ime gerek olmadan kendi sesi olan
keskin [u] sesini vermektedir. Taslağımızda Çerkesçedeki
(У)
harfi Rusçadaki ünlü
[У]
sesini vermektedir. Dolayısı taslağımızda sesleri
ayıran çubukçuk (I) imi artık gerekmeyecek, yukarıdaki sözcükler
de şu şekilde yazılabilecektir:
Гуащэ,
гуехы, гуэс
гуихыгъ, гуырыт,
куамэ, куэцы,
куэны, куы,
икуи
guaşe guēxı gues guixığh guırıt
kuame kuetsı kuenı kuı yıkui
уахыгъ,
уехы,
уэн,
уыхыгъ,
уихыгъ
uaxığh, uēxı, uen uıxığh uixığh.
3-) Günümüz yazım kurallarına göre
(У)
harfi, sözcük başında olsun bir ünlüden sonra olsun
Rusçanın ünlü
[y]
ve Türkçenin
[u]
sesini vermesi gerektiğinde önüne çubukçuk
(I)
imini alır. Taslağımızda yukarıda açıklandığı gibi artık buna
gerek yoktur:
Şimdiki yazım
kuralına göre Iуахыгъ,
Iуехы, Iо(уэ)н,
Iухыгъ, Iуихыгъ.
Taslağa
göre
уахыгъ,
уехы,
уэн,
уыхыгъ,
уихыгъ
4-)
(У)
harfi kendisi hece oluşturmayıp bir başka ünlünün
oluşturduğu bir hecede yer aldığında izlediği ünsüz ya da çubukçuk
(I)
imi ile birlikte мэкъэ уыжъу ya da уыпш́э макъ denen labialize
ünsüz sesleri
(dikkat! Kesinlikle harf değil)
oluşturur:
ünlü
Taslak
ыгу
(ıgu)
(kalbi)
[ы]
ы̄гу
ику
(yıku)
(arabası)
[ы] йыку
уцу
(wıtsu)
(dur!)
[ы] ўычу
хьандзу
(x̄andzü)
(dokurcun) [а]
х̄андзу
лъагъу
(lhağhu)
(yol)
[а]
лъагъу
ыкъу
(ı̄khu)
(oğlu)
[ы] ы̄къу
техъу
(tēxhu)
(ört)
[е] техъу
лыжъу
(lıjhü)
(kaynamış et)
[ы] лыжъу
ешъу
(yeşü)
(iç)
[э] йэшъу
лъыкIу
(lhıḱu)
(onu izle)
[ы] лъыќу
шъуашIу
(şüaş́ü)
(sağlıklı)
[уа]
шъуаш́у
гуышху
(guışxu)
(yürekli)
[уы] гуышху
5-) Adığéy yazın dilinde beş ünsüzü izleyen
(У)
harfi Türkçedeki
[ü]
sesine yakın ince bir ünlü sesi verir.
шъуатэ
(şüate) (içki)
шъуатэ
цуакъэ
(çüakhe) (ayakkabı)
чуакъэ
жъуагъо
(jhüağhue) (yıldız)
жъуагъуэ
хьандзу (x̄andzü)
(dokurcun) х̄андзу
шIу
дэд (ş́üıded) (çok iyi)
ш́уы дэд
Teori ayrıntılı anlatınca bugünkü yazımdan çok
uzaklaşıldığı sanısı oluşabilir. Bu günkünden çok uzaklaşılmadığı
görülsün, harfleri tanıyan herkes çok kolay okuyabildiğini
görebilsin amacı ile açıklamalarla birlikte küçük metinler vermek
uygun bulunmuştur.
КЪАЗ
Къарэ къазхэр
йэфых.
Къарэ къазхэр псым
йэфых.
Къазыр псым дахэў
йэсы.
Мы къазхэр Нарт
йыкъазых.
Къазхэр
йыных.
Къарбэч къазым фэдэў
йэсы.
КЪУАЙЭ
Мыр къуайэ.
Нанэ къуайэ
рехы. Къуайэр
йыны.
Къызбэч ма къуайэ
шхы. Къаштэ къысэт бэў
сшхын. Ма
ўэри
Къасым, къуайэ
шхы.
Мыр мэкъу. Мыр гъуынэгъухэм
йамэкъу.
Мэкъуыр
чэмымэ
âраты.
Мэкъуыр
шыми мэлыми
âраты.
Мэкъуаўэ
мэкъупэс. Мэкъуаўэ
мэкъу
йэўэ.
КЪУЭШЫН
Къуэшыным
псы
йыт.
Къуэшыныр
къабзэ. Къуэшыным
псы къабзэ
йыт.
Мэкъуаўэ
мэкъуэўэшху.
Алкъэси мэкъуэўэшху.
Къуынчыкъуи
мэкъуэўэшху.
Мыхэр зэшых.
КЪЭРЭЎ
Къэрэў
къэрэў,
дадэ!
Къэрэў,
къэрэў
дадэ!
Âпэ
йытыр
сишы,
âўыж
йытыр
сикъуынан.
Âпэ
йытыр
сишы,
âўыж
йытыр
сикъуынан.
ЧЫУ́Ы
Мыр сыдэў
чыу́ы
даха! Мыр Бибэ
йычыу́.
Бибэ
йычыу́
чыу́ы
дах.Уыданэм
рэдэх. Сасэ
уыданэм
сайэ
реды. |