MEŞFEŞŞÜ Necdet Hatam
Maykop, Aralık 2012

Е, е)      Günümüz Alfabesinde:

-(e) harfi sözcük başında ya da bir ünlü harfi izlediğinde Rusçadaki şu iki sesi vermektedir. [йэ - ye] 

- Bir ünsüzü izlediğinde ise yumuşak  ancak ince uzun bir [ē] sesi vermektedir:

непэ – nēpe

-Sözcük başında bir ünlüden sonra ve ünsüzü izlemesine, ünsüz ile birlikte hece oluşturmasına karşın, hece başındaki (e)  harfinin Türkçedeki [e] sesinden daha ince ve uzun [e] sesi vermesi gerektiğinde önüne çubukçuk (I) imini alır: 

Iехы – éxı; зэIехы – zeéxı; сIехы – s’ēxı.

Sözcük sonundaki (e), (e) Türkçede hece başında verdiği sesin önündeki keskin sesi vermesi gerektiğinde de (e) den sonra çubukçuk (I) imi konur:  

eI – ye’ - dokun

Taslağımızda ise her harfin her yerde aynı sesi vermesi temel alınmıştır. Dolayısı ile (е) harfinin sözcük-hece başında ve ünlüden sonra verdiği iki ses [йэ - ye] Rusçada aynı sesleri veren iki harfle verilmiştir: (йэ - ye)

-(е) harfi her yerde bu arada (y) harfi ile birlikte oluşturduğu çift ünlüde de непэ – nēpe  sözcüğündeki  uzun ince [e] sesini vermektedir:

Iехы – değil exы; зэIехы – değil зэехы; сIехы – değil сexы.  Ve  гуе – хы – guēxı. Yazımı doğru olmakla birlikte Rusçada (e) harfinin hece başında ve seslilerden sonra çift ses vermesi Rusça öğrenen herkeste yer ettiği göz önüne alınarak adığabzedeki sesi vermesi gerektiğinde apostrofla yazılmasının kolaylık sağlayacağı umulmakta ve önerilmektedir.

Iехы – değil éxы; зэIехы – değil зэе́хы; сIехы – değil сéxы.  Ve  гуе – хы – guēxı.

Özetle taslağımızda günümüz alfabesindeki (Ie) yerine (é)  ve (eI) yerine de (ye’) yazımı tercih edilmiştir. Bu durumda çubukçuğun (I) dilimizi dövmesine de gerek kalmamıştır.

Ё, ё)  Günümüz alfabesinde:              

Sadece Rusça kelimelerde bulunur, sözcük-hece başında ve ünlüden sonra [йо -yo] ikili sesi vermektedir.                Ünsüzden sonra ise [о] sesi vermektedir.

Biz sadece Rusça sözcüklerde geçen bu harfi taslağa almamayı daha uygun bulduk.

И, и)     Günümüz alfabesinde:

 (И) harfi taslağımızda, sözcük-hece başında ve ünlüden sonra Türkçe ve Rusçadaki  [и - i] ünlü sesini verir. Özetle, günümüz alfabesinde (Iи) çift karakteri yerine sadece (и) yazılır ve de çubukçuk (I) tan kurtuluruz.

-İzlediği (y) ünlüsünü ile birlikte çift ünlü-diftong oluşturur. Гуихыгъ – guixığh.  ýиxığh

-Ünsüzü izlediğinde Rusça ve Türkçede ünsüzü izleyen (и – i) harflerinin verdiği   [и - i] sesinden biraz daha uzunca bir olan [и - i] sesi verir:

Сис - sis, тит - tit, сиўын - siwın

-Ünsüzü izlemesine ve ünsüzle birlikte hece oluşturmasına karşın sözcük – hece başındaki  [и - i] sesini vermesi gerektiğinde apostrof ( ‘ ) alır:

си́хыгъ – s’ixığh, пи́хыгъ – p’ixığh, ти́хыгъ – t’ixığh.

-Eğer hecenin ünsüzden sonra gelen son harfi olup sözcük başındaki başlangıç sesini veriyorsa apostrof harften sonra konur. (си' – si’)

О, о)     Taslağımızda:

-Rusçadaki ve Türkçedeki [o] sesidir. Çok büyük çoğunlukla yabancı kökenli sözcüklerde bulunur. Günümüz alfabesinde verdiği çift sesi [́ўэ –we] vermez. Diftong oluşturmaz.

-Doğu – Kheberdey yazın dilinde yabancı sözcüklerde bu sesi verdiği gibi adığabzede şimdiki zaman fiil çekimlerinde uzun bir [o] sesini verir: 

Сок̄уэ – sok̄ue,  соплъ - soplh, къок̄уэ – khok̄ue

Ы, ы)   taslağımızda:

-Türkçedeki [ı] sesidir. Ancak Rusçada (ы) harfi sözcük başında bulunmaz. Adığabzede sözcük-hece başında ve ünlülerden sonra Türkçedeki [ı] sesini verir.

Ünsüzden sonra geldiğinde de Rusça ve Türkçedeki yumuşak [ы - ı] sesini verir.

Ancak adığabzede fiil çekimlerinde 3. tekil şahsı gösteren (ы - ı) sesi ünsüzden sonraki sesine benzer. Sadece Adığey yazın dilinde üfürümlü olan bu ses başta doğu yazın dili olmak üzere çoğu diyalektte [yı] çift sesine dönüşmüştür. Bu yazın dilinde de dönüştürülmesi önerilir.  ых̄гъ - ıx̄ığh yerine йых̄ыгъ - yıx̄ığh; ылъэгъугъ – ılheğhuığh yerine йылъэгъуыгъ - yılheğhuığh,  gibi.

İzlediği ünsüzle birlikte hece oluşturmasına karşın Türkçede sözcük başında verdiği [ı] sesini vermesi gerektiğinde üzerine apostrof alır:

Сы́гъ – s’ığh, пы́гъ – p’ığh, сы́х – s’ıx, 

-(y) ünlüsü ile birlikte diftong oluşturur:

Гуын – Guın,  йэгуы - yeguı, гуы – guı, гуырхъỳ - guırxhù

--Eğer hecenin ünsüzden sonra gelen son harfi olup sözcük başındaki başlangıç sesini veriyorsa apostrof harften sonra konur. ( Йы’ –yı’,  щы' – şı’ )

Э, э)      Taslağımızda:

-Sözcük-hece başında ve bir ünlüyü izlediğinde Rusçadaki (э) ve Türkçedeki ( e ) harflerinin verdiği [э – e] sesini verir.

-Ünsüzden sonra da Rusça ve Türkçede verdiği sesi verir.

- (y) ünlüsü ile birlikte çift ünlü – diftong oluşturur: 

Мак̄уэ - mak̄ue; гуэч̄ - gueḉ; йэýэ - yeúe.

Ю, ю)  taslağımızda:

Adığabze sözcüklerde bulunmaz. Başka dillerden dilimize giren sözcüklerde bulunur. Taslak alfabeye almamak uygun görülmüştür.

Sözcük-hece başında ya da ünsüzden sonra [йу - yu] iki sesini verir. Ünsüzden sonra ise verdiği ses sadece [у -u] ünlüsüdür.

Я, я)     Taslağımızda:

Sözcük-hece başında ve ünlüden sonra Rusçada ve günümüz alfabesinde verdiği iki sesi [йа -ya] taslağımızda vermemesi daha uygun bulunmuştur. Taslağımızda sadece uzunca ve önünde bir  [й -y] sesi varmış gibi okunan bir [a] sesi verir.

Âdığabzenin Çift Ünlüleri:

у́а          гуащэ - guaşe,  куамэ - kuame, У́ахыгъ - uaxığh,

у́е          гуехы – guēxı,  у́ехы – uēxı;  гуэс - gues,

у́и          у́ихыгъ - uixığh, гуихыгъ -guixığh, 

у́ы         гуы – guı;  йэгуы – yeguı; гуырхъỳ - guırxhù

у́э           куэцы - kuetsı, куэны - kuenı, у́эн - uen,

Х̄Э НЭЙПСЭЙ

Х̄эр, йыжэ къуыпшъх̄э дэлъэў чъэзэ, лъэмыджым телъэдагъ. Х̄эр псым зыхэплъэм, йыныбж̄ыкъỳ псым хилъэгъуэж̄ыгъ. Х̄э гуэрэм йыжэ къуыпшъх̄э дэлъэў псым хэс къышъ̄уэшъ̄и, къуыпшъх̄эр къычъ̄идзи къытрихын йыгуыхэлъэў, ʺжгъуымп̄ʺ у́эў псым хэпч̄агъ. Âдрэми къытырихын йылъэч̄ыгъэп, еж̄ йыкъуыпшъх̄и псым хафи, йэт̄ысэхыгъ.

ТХ̄ЭК̄УЫМЧ̄ЫХ̄ЭМРЭ  ПЫЖЪЫМРЭ

Тх̄эк̄уымч̄ых̄э ц̄ык̄уым йыджэдыгỳ шхъуэнт̄э ц̄ык̄ỳ шыгъэў, пч̄эмэ лъэзэ пыжъым у́ыч̄агъ.

- Йэ, пыжъц̄ык̄у, сыдэў ўыпэнэ зач̄! Плъэгъуырэба сэ сиджэдыгỳ зэрэшхъуэнт̄э дахэр, - йыу́и,  тх̄эк̄уымч̄ых̄э ц̄ык̄уыр пыжъым ч̄энэч̄агъ.

- Âры шхъуэнт̄э ц̄ык̄ỳ, сэ сыпэнэзач̄эр шъыпкъэ, âў сэ сикъэцпэнэ джанэ х̄и, къуи къызнигъэсырэп, пстэўми сащеўхъуымэ. Ўэ ўидждыгỳ шхъуэнт̄э дахэ âщ фэдэў ўыкъеўхъуыма?

– пыжъ цўык̄уым зеу́эм, тх̄ак̄уымч̄ых̄э ц̄ык̄уым  зи йымыу́эў  ч̄итхъуыж̄ыгъ.

ЧЭТЫЎ

Маў – маўыр сик̄уашъ,

К̄уышъэрыкъуэ синапц,

Чэў цэпкъыр зигъуэгỳ,

Зыгỳ ц̄ык̄уыр эшъ̄уылъ,

йылъэ ц̄ык̄уыр зимаж̄,

Пырамыжъыр зиж̄аў,

Чъыг̆ ж̄аўи чъ̄эмых̄,

Х̄эч̄э къих̄и мытэдж,

Мытэджыж̄ыр сикуышъ,

Йэк̄уэшъэхи псы йэшъу,

Шъуайэр куыўэў къеўыч̄,

Цыгъуэр ч̄ыйэў йэкъуыз.

КЪУАГЪ

Къуагъ зыу́эрэ къуалэ,

Лы зыу́эрэ чуынды,

Мэщ гъэк̄уэдыр тх̄аркъуэ,

Къуэм дэсыр псыч̄ач̄э,

Яч̄э зиэр х̄экуакỳ,

Куыракуышъэр псычэт,

Чэт закъуэр къэрэў.

БЗЫЎ ЎЭРЭД

Ц̄ыры шыры зыу́эрэр âмч̄ышъ,

Цы эп̄э зинабгъуэр шъуипц̄ашхъỳ,

Зытэмашъх̄э фэшхъуыр пчэндэхъỳ,

Тыныўыжъ щырхэр мэлъэўбабэ,

Зилъэбэкъỳ мач̄эр шъуикъаз,

Йыныбэч̄э бзаджэр тх̄эчэты,

Чэтыжъыйэр зых̄ырэр шъуибгъэжъ.

Х̄Э

- Ўэ х̄э ўызфэх̄экъуырэр сыда?

- Тыгъуыжъхэр сэгъащтэшъ âры.

- Âдэ сыда пч̄э зыдэўыўыпч̄эрэр?

- Тыъуыжъмэ сащэщтэшъ âры.