Bir toplum anavatanından sürülerek başka
coğrafyalarda yaşamak zorunda bırakıldığında
şüphesiz ki bir çok maddi ve manevi değerlerini de
kaybetmek zorunda kalır. İnsanlığın binlerce yıllık
geçmişinde yüzlerce halk bu tür yıkımlarla
karşılaşmıştır. Kuzey Kafkas toplumu bu yıkıma
uğrayan ne ilk ne de son toplumdur.
Eğer bir toplum geçmişinin kültürel bütün maddi
değerlerini araştırma materyallerine sahip değilse en
büyük yıkıma uğramış demektir. Ki, vatanlarından
koparılmış bütün halkların en büyük sorunlarından
biriside budur.
Bu konuda en çarpıcı örneklerden birisinin yaşandığı
Kuzey Kafkasya'da 1860'lı yıllardan itibaren nüfusunun
büyük bir kısmı sürülen Çerkes toplulukları gittikleri
ülkelerde yaşama ve varlıklarını kimliklerini
kaybetmeden sürdürme mücadelesi vermişlerdir. Bütün
zorluklara rağmen geleneksel el sanatlarını üretmişler,
günümüzde yapılan küçük bir araştırmada dahi yüzlerce
değişik özgün motifle karşımıza çıkmışlardır.
Halkımız açısından bu yıkım, büyük göçten sonra Kuzey
Kafkasya'da yaşanmıştır. 1944'de Stalin tarafından
Sibirya’ya sürülen Çeçen-İnguşlar yıllar sonra
anavatanlarına döndüklerinde geride bırakmak zorunda
kaldıkları bir çok kültürel değerin koloni olarak
yerleşen Ruslar ve diğer topluluklar tarafından imha
edildiğini görmüşlerdir. Sürgünden dönen Çeçenler
atalarının imha edilen mezar taşlarını ait oldukları
yerlere yerleştirmek suretiyle başlattıkları büyük
yıkımın yaralarını sarmaya bugün de bütün çabalarıyla
devam etmektedirler.
Bugün Çeçen-İnguş Cumhuriyeti’nde Çeçen halkının
kültürel değerlerini yansıtan maddi materyaller daha çok
müzelerde mevcuttur. Halkın kendisinde geçmişten kalan
kültür değeri el sanatı örnekleri fazla mevcut değildir.
Bir örnek verecek olursak; bugün Türkiye' de yaşayan
Çeçenlerde mevcut olan yüzden fazla motifli renkli büyük
duvar istingleri Kuzey Kafkasya'daki istinglerin
toplamından daha fazla olduğu tahmin edilmektedir.
Binlerce yıllık geçmişiyle Kuzey Kafkasya, günümüz sanat
tarihçileri için de gizemi henüz çözülememiş yerlerden
birisidir. Kuban havzasında yapılan kazılarda (Myuekuape
yakınlarındaki kurganlarda) tarih öncesine ait bir çok
eser ortaya çıkartılmıştır. Kafkas motiflerinin primitif
örneklerine de ilk kez bu eserlerde rastlanmaktadır.
Kafkasya' da erken metal çağı M.Ö. 3000 yıllarında
başlamıştır. Kuban havzasında çıkan arkeolojik
buluntulardan Meot sanatına ait parçaların üzerindeki
motifler ile günümüz Kafkas motiflerinin bir çok ortak
noktası vardır. Özellikle avadanlıklar üzerinde tesadüf
edilen motiflerde günümüz Kafkas motiflerinin bir çok
özelliği mevcut bulunmaktadır. Tarih öncesi dönemlerden
günümüze kadar üretilen bütün el sanatı eserler üzerinde
tür ayrımı yapılmaksızın Kafkas motiflerinin genel
özelliklerini saptamamıza imkan vermektedir. Kafkas
motiflerinin temel çıkış noktası bir çok toplumda olduğu
gibi tabiat ve görsel çevredir. Özellikle ilkel
dönemlerde bir çok tabiat olayı çeşitli anlamlarla yüklü
mitolojik semboller halinde motiflere dönüştürülmüştür.
Mitolojik semboller halindeki motifler tek tanrılı dine
geçişle birlikte eski mana ve önemini yitirerek görsel
bir beğeni sonucu yapılan süsleme unsurlarına
dönüşmüştür. Ayrıca eski çağlardan beri Kafkasyalılarda
gelenek halinde günümüze ulaşan aile armaları bu tür
motifler içinde sayılmaktadır.
Kafkas Aile Armalarından Örnekler
Ayrıca bu tür arma veya motiflerin eskiden kullanılan
bir tür alfabenin günümüze ulaşan kalıntıları olduğu
görüşü bazı tarihçiler tarafından ileri sürülmektedir.
Bazı motiflere verilen dini veya totemik manaların
sonucunda bu motifler boy veya kabile damgaları olan
psiktogramlara (Basitleştirilmiş resimler) dönüşmüş
olduğu düşünülmektedir. (Psiktogramlaşmış şekillerin
daha sonra fonogram hatta yazı harfi şekline girebildiği
bilinmektedir.)
KAFKAS MOTİFLERİNİN ORTAK ÖZELLİKLERİ
1) Kafkas motifleri tabiat çıkışlıdır. Bunun
sonucu bazı özellikler bütün motiflerde ortak noktalar
olarak karşımıza çıkar. Bazı motifler hayvansal, bazı
motifler bitkisel, bazı motifler ise insan simgeleri
halinde ve daha çok nonfigüratif anlayışla yapılmıştır.
Kafkas "Adige" Motifleri
Ünlü araştırmacı Rostovzeff’in ilk kez "hayvan üslubu"
olarak adlandırdığı simetrik karakterli hayvan figürleri
Kafkas motiflerinde karşımıza çıkar.
2) Motifler olarak simetrik çeşitlemelerle
yapılmıştır. Simetrik uygulamalar tarih öncesi çağlardan
itibaren bir çok uygarlıkça motiflerde kullanılan bir
özelliktir.
3) Bütün Kafkas motifleri kıvrak ve yumuşak
eğrilerden oluşur. Köşeli motiflere rastlanmaz. (Geçmişi
bir çok acı mücadelelerle geçen Kafkas insanının
motiflerinin yumuşak, kıvrak çizgilerden oluşması, sert
ve kesin hatlardan sakınılması çelişki gibi görünse de
Kafkas insanının ince beğeni ve ruhunu yansıtır.)
Keçe motifi Uzunyayla Y.Hüyük 19.YY.
4) Renkli motiflerde kontrast (zıt) renkler bir
arada kullanılarak yüzeylere canlı bir ifade
kazandırılır. Tarih öncesinden günümüze bu saydığımız
ortak özellikleri koruyarak ulaşan Kafkas motifleri bazı
kültürel etkileşimlerle konularını daha çeşitli hale
getirmiştir. Örnek verecek olursak 8.yy'dan 18.yy.'a
uzanan bin yıllık İslamlaşma süreci ile birlikte
hilal-yıldız motifi yaygın olarak kullanılmaya
başlanmıştır.
Kuzey Kafkasya, Dusheti. IO.5-6.YY: Hayvan motifli
kemer motifleri |
Yaklaşık 19. YY: sonları
Türkiye’de yapılmış keçe motifi |
Kuzey Kafkas metal sanatında görülen üç temel süs unsuru
olan; Markhari türü karışık dalgalı dalgalardan oluşan
bitkisel bezemelerde, Tutta türü simetrik aralıklı
dallardan oluşan bitkisel bezemelerde ve Tavga Türü
bezemelerde de simetrik düzenlemeler temel unsur olarak
karşımıza çıkar. Kubaçi'deki bir çok ev ve mabet
kapılarında pencere üzerlerinde taşa oyulmuş çeşitli
figür ve motifleri Kubaçililer Albanların Kafkasya'yı
idare ettiği devirlerden beri süre geldiğini
belirtirler.
Anadolu' da yapılan araştırmalarda hala bazı evlerin
duvarlarında geleneksel Kafkas motiflerinin çizilmiş
olduğu görülür. (Göksun'un Korkmaz köyünde ve Çardak
nahiyesinde, Kangal'ın Yukarı Hüyük köyünde olduğu
gibi.) Ayrıca Mezar taşları ve ahşap oyma işlerindeki bu
motifler günümüz araştırmacılarının ilgi alanına girmeyi
beklemektedir.
Kafkas motiflerinin günümüz Anadolu’sunda özellikle
Uzunyayla ve Göksun yöresindeki hemşehrilerimizce yoğun
olarak el sanatlarında kullanılmaya devam edildiği
gözlemlenmiştir. Çardak'ta bazı Çeçen evlerinde duvarlar
ve peşler (ocak) üzerinde görülen BUSTUM denilen duvar
motifleri geleneksel Kafkas motiflerinin eşsiz
örneklerindendir.
KAFKAS MOTİFLERİNE ORNEKLER
Çeçen Bustum örnekleri
Kafkas Keçe Motifleri * Kayseri Pınarbaşı Dikilitaş
köyünden derlenmiş Kabardey Vupcha motifleri (Anadolu'
da tespit edilen ender Kabardey Keçelerinden birkaçının
bulunduğu Uzunyayla' da yakın bir tarihe kadar çok
çeşitli örneklerin bulunduğu bilinmektedir.)
Kafkas seccade keçe motifi (Uzunyayla' dan) Kabardey
keçe motifleri
Kayseri - Pınarbaşı Dikilitaş köyünden
Kafkas keçe motiflerinden
(Göksun yöresi Çeçen motifi (üstte), Uzunyayla yöresi
Kabardey motifi (altta)
Kafkas ahşap oyma motifleri:
Çardak'tan Çeçen bustumları - camii ve minber
balkonundan)
Çeçen keçe motifleri (Çardak bucağından)
Çeçen bustumlari (ahşap oyma ve keçe motifi)
Gücüksu köyünden
Kafkas keçe motifi
Göksun yöresi Gücüksu köyünden
Çeçen Bustumları ahşap oyma ve keçe motifleri (Çardak
Bucağından)
Kafkas yastık kılıfı işleme motifi
Göksun, Ortatepe köyü (Ma'arul - Avar) |