Ergun Yıldız
Kaynak 1: Adige müzik ansiklopedisi
Kaynak 2: Yeni Kafkas dergisi. sayı 6

Çerkeslerin halk müziği ve geleneksel müziği, gerek müzik aletlerinin benzerliği bakımından, gerekse güfte ve bestelerdeki amaç ve tarz bakımından yakın benzerlik gösterirler. Çerkes müzik ve şarkıları bireylerin kahramanlığı,ahlak ve fazileti ile aşk ve muhabbet hisleri için birer edep örneğidir. Çerkes müziğinde ahlaka zıt,müstehcen hiç bir yön bulunmaz, bulunamaz.

Kahramanlık, vatana aşk, doğruluk, saygı, şefkat ve yaşamda birlik bizim müziğimizde asli unsurlardır. Çerkes müziklerinin bazıları insanı heyecanlandıran, coşturan, vatana millete bağlılığı ve saygıyı perçinleyen, insanlara dürüstlüğü, sevgiyi ve işbirliğini işaret eden tarzdadır.

Bazıları bireylerin kahramanlıklarını (lhıkhuj uered) veya toplum tarafından yadırganan hatalarını (auan uered) işleyen fakat her halükarda doğruyu ve iyiyi işaret eden bir tarzdadır. Bazıları ise yaşanmış acıklı hikayeleri, bazıları yaşanmış acı olayları anlatan (ğıbze) Çerkes müzikleri, Çerkes oyunları ile birbirini tamamlayan folklorun iki koludur.

Çerkes müziğinin ve oyunlarının temel şartı olan terbiye ve asalet her zaman ön planda olup, tüm dünyanın hayranlığını kazanan bu değerlerimiz aynı zamanda milli kültürümüz için birer propaganda aracıdır.


MÜZİK ENSTRÜMANLARI

Her millet duygularını ahlakını düşüncesini, içinden gelen ruh halini, aşk ve ızdırabını, heyecanını ve üzüntülerini ortaya koyabilmek için kendi sesinin yanı sıra başkaca bir ifade vasıtası aramıştır. Çerkeslerde bu genel tavrın ve geleneğin dışına çıkmamış, duygularını anlatabilmek için ifadeye yardımcı bazı araçlara başvurmuşlardır. Eski dönemlerde çok çeşitli olan Çerkes müzik aletlerinden günümüze ulaşabilen dört müzik aleti nispeten bilinmekte ve kullanılmaktadır. Günümüzde Çerkes müziğinin icrası için farklı müzik aletleri kullanılmaktaysa da hiç birisi bu dört milli müzik aletinin verdiği zevki vermemektedir. Fakat artık bunların da bazılarını kullanan, kullanabilen insanlar anayurt dışında kalmamıştır.

1) Phapşıne (Şık|etspşıne) 

Bu müzik aleti tamamıyla özel ve millidir. Bu aleti halk kendileri imal ederler, 3 telli bazıları 4 telli olup telleri at kılından (atın kuyruğundaki uzun kıllardan alınan tellerle) olan ve Lazların kullandıkları Kemençe türünden bir sazdır. Abhazlar bu aleti (Apkhırtza), Kabardeyler ve Adigeler ise Şık|etspşına veya Phapşıne olarak adlandırırlar.

Bu saz ciddi ağırbaşlı toplantılarda, erkek meclislerinde çalınır. Çalınma esnasında güzel sesli birisi eski ve tarihi şarkıları (uered) söyler, harp ve kahramanlık şarkılarını dillendirir, çekilen acıları yapılan savaşları ve ve şehit olan kahramanları anlatan şarkıları, ağıtları söyler. Mecliste (haceş) bulunanlar ise hep birlikte nakaratlara eşlik ederler (buna Adige dilinde Deju denir). Bu alet ile havai, hissi, aşki şeyler çalınmaz. Yalnızca kahramanlıklara,yurt savunmasına,veya önemli toplumsal olaylara dair şarkılar ve müzikler dillendirilir. (Bu ueredler bazen çalgısız olur ve sadece ses ile iştirak edilir.) Bu müzik aleti hiç bir zaman umumi eğlence yerlerinde çalınmaz. Herkesin neşesi, zevki için yapılan toplantılarda bu alet yer bulmaz. Ancak Adigelerin kendi meraklarını ve duygularını teskin etmek, atalarını, milli olayları ve değerleri hatırlamak gereği olduğunda, milli meclislerde, tarihi ve milli kongrelerde bu alet ortaya çıkartılır ve çalınır.

Bu aletin kullanım amacı halkımızın milli duygularına hitap etmek, hissiyatını tatmin etmek, mersiyelerle geçmişi anmaktır. Düğün ve eğlencelerde kullanılamaz ve kullanılması da hoş karşılanmaz. Sadece savaşlarda yaralı düşenleri gece sabaha kadar uyutmamak adet olduğundan, bu gibi durumlarda yaralının uyanık bulunması için çalındığı bilinmektedir.

2) Kamıl veya Bjami 

Bu alet ney şeklindedir. Nısaşe denilen büyük düğünlerde ve buna benzer eğlenceli toplantılarda çalınır. Düğün sahibi kimsenin ekonomik ve sosyal durumuna göre yapacağı için çevrenin bilinen müzisyenlerini (bu müzisyenlere kamılapşe denir) çağırarak bir orkestra oluşturur. Aguaue denilen bir grubun yine düğün sahibinin durumuna göre bu grup ikinci sınıf artistlerden oluşturulduğu gibi kimi zaman da katılımcı gençler tarafından bir koro oluşturularak küçük tahtalardan yapılmış birer aletle (aguts|ik veya phaciç) müziğe eşlik ederlerdi. Bu koro grubu oldukça heyecanlandırır coşturur, eğlenceye daha bir hareket katardı.

3) Pşıne veya armonik

Pşıne bütün özel eğlencelerde ve aile düğünlerinde çalınan tek perdeli körüklü bir müzik aletidir. Bu aleti erkeklerden daha çok kızlar çalarlar. Eskiden armonik çalmayan genç kız pek nadirdi. Hatta dikiş dikmek nasıl bir genç kız için en gerekli beceri ise armonik çalmak da o kadar gerekli görülür mutlaka kız çocuklarına bu aletin çalınması öğretilirdi. Eski dönemlerde her evde bir armonik bulunur ve istisnasız her genç kız bu aleti çalardı.

4)Pşıne (Pşıne pxenc)

Pşıne pxenc çift sıra perdeli bir armoniktir. Pşıneye kıyasla daha büyük ve ağır olan bu alet daha çok oturarak çalınır. Sesi daha çok piyanoya benzeyen bu müzik aleti de pşıne gibi körüklüdür, fakat daha mükemmel bir ses ve daha fazla ses tonu verebilen bu aletin çalınması pşıneye göre daha güçtür.  Daha çok erkeklerin çaldıkları pşıne pxenc Kafkas müziğinin en güzel aletidir. Bu alet Çerkeslerin urıs pşıne olarak da adlandırdıkları günümüzde kullanılan akordeondur.

Çerkesler müzik sanatkarlarına ve üstatlarına 'sirinapsha' derler. Bu kişiler halk tarafından çok sevilen ve itibar gören kimseler olup hafızaları müzik sanatındaki merak ve yeteneklerinin bir göstergesidir. Adige müziği son yüzyıl içerisinde Kafkasya'da bilimsel bir şekilde ele alınmış olup çeşitli akademik çalışmalara konu olmuştur. Günümüzde popüler müzik dışında kalan eski Adige halk şarkılarının çok büyük bir kısmı yeniden derlenmiş olup tasnif ve arşiv çalışmaları yapılarak kültürümüze yeniden kazandırılması konusunda önemli ilerlemeler sağlanmıştır.

Önemli tarihi olaylara dair bilgiler ve ipuçları da içeren halk şarkılarımız aynı zamanda sözlü tarihimizin de önemli bir kaynağıdır. Bu nedenle toplumun tüm kesimlerine ulaşacak şekilde yeniden basılarak halkımıza sunulması yanı sıra, Kafkasya'da yapılan bu çalışmalar ile sürgün edilen halkımızın yaşadıkları ülkelerde yarattıkları şarkılar, ağıtlar ve benzer çalışmaların da birleştirilerek zenginleştirilmesi gerekmektedir.